Lesbók Morgunblaðsins - 07.08.1999, Blaðsíða 7
LEIÐANGUR de Sotos var orðinn illa til reika þegar Spánverjarnir ákváðu að snúa til baka til Kúbu. Fátt var eftir
af hestum og búfénaði en hins vegar höfðu hundar þeirra fjölgað sér mikið.
MENNINGARAHRIF frá Mexíkó og Mið Ameríku bárust með verslun-
armönnum til pýramídahæðamenningarinnar við Missisippi. Akuryrkj-
an, sem var aðal grundvöllur þessarar menningar, var þannig upp-
runnin í Mið Ameríku.
VIÐ DAUÐA de Sotos bundu Spánverjarnir steina í við lík hans og
sökktu því í vatn eitt til að Indíánarnir kæmu ekki fram hefndum á því
fyrir misgjörðir conquistadoranna.
til að gefast upp og snúa við heim á leið til
Kúbu.
Snúið við
Hingað tO höfðu leiðangursmenn orðið fyrir
fullkomnum vonbrigðum yfir skorti á fljót-
teknum gróða. Frjósöm gróðurmoldin, sem
var grunnurinn að menningu og samfélagi
Indíánanna, komst í engan samjöfnuð við
gullið. í lokatilraun tU að finna einhver verð-
mæti fyrir leiðangursmenn til að taka með
heim, ákvað de Soto að fara í suðvesturátt frá
Mississippi. Sú ferð var hins vegar árangurs-
laus því um fjalllent og strjálbýlt svæði var að
ræða. I byggðum Túníka, þar sem nú eru
ríkjamörk Arkansas og Missouri, ákvað de
Soto að halda aftur til Mississippifljóts. Stuttu
eftir að Spánverjamir fóru yfír Arkansasfljót,
veiktist de Soto og lést hann við fljótsbakka
Mississippi, 21. maí 1542. Til að koma í veg
fyrir að Indíánarnir reyndu að hefna mis-
gjörða Spánverjanna á líki hans, vörpuðu þeir
því í skjóli nætur í vatn eitt þar sem ómögu-
legt væri að komast að því. Við leiðangur-
stjóm tók Luis de Moscoso de Alvaro og
fylgdi hann síðustu fyrirmælum de Sotos um
að reyna að finna færa leið í vesturátt til
Mexíkó. Sú ferð misheppnaðist hins vegar
þegar Moscoso ákvað að snúa við í grennd við
núverandi San Antonio í Texas en þá var
framundan eyðileg sléttan við Rio Grand-
eíljótið. Við komuna til Arkansasfljótsins var
ákveðið að reyna að komast niður Mississippi
á bátum og svo heppilega vildi til að í hópnum
var skipasmiður frá Genúu sem stjórnaði
smíðinni á 7 brigantínum. Þegar bátarnir
komu út á Mississippi beið Spánverjanna
hundrað eintrjáninga herfloti hinna voldugu
Natcheza sem bjuggu á austurbakkanum.
Stöðugar árásir Natchezanna á þá olli því að
Spánverjarnir reru hver sem betur gat til að
komast lifandi undan. Þegar landi Natcheza
sleppti tóku aðrar Indíánaþjóðir við af
Natchezunum og héldu Spánverjunum í stöð-
ugum ótta við árásir. Á 17. degi siglingarinnar
komust leiðangursmenn loks til ósa Miss-
issippi og þann 18. júlí 1543, eftir 52 daga við-
bótarsiglingu meðfram ströndinni, náðu
conquistadorarnir loks til nyrstu marka ný-
lendu Spánverja í Mexikó við Panucoá.
Arfleifð de Sotos
Þó svo leiðangur Hemando de Sotos hefði
skilið eftir sig slóð líka, brenndra þorpa og
skaddaðra samfélaga, þá lá aðal eyðilegging-
armátturinn samt sem áður í einum veikum
svörtum þræli sem de Soto hafði skilið eftir í
hinni blómlegu höfuðborg Kúsanna. Sá þræll
var með bólusótt sem er ein smitnæmasta
pest sem um getur og sem Indíánar Ameríku
höfðu ekkert ónæmi fyrir. Á tæpum 6 mánuð-
um hafði bólusótt t.d. dregið til dauða þrjár
og hálfa milljón manna eða helming íbúanna í
Aztekaríkinu og þannig tryggt Spánverjum yf-
irráð yfir því sem í dag er Mexíkó. I suðaustur-
hluta Bandaríkjanna hafði hún einnig hörmu-
leg áhrif þegar stór hluti landsmanna dó á
skömmum tíma í kjölfar heimsóknar de Sotos.
Gífurlega stór svæði fóru gjörsamlega í eyði og
almenn félagsleg og menningarleg ringulreið
skapaðist þegai’ þekking og reynsla fyrri kyn-
slóða hvarf með hinum látnu. Samfélögin sem
eftir stóðu voru í besta falli rústir einir og sums
staðar hurfu þau með öllu. Víðáttumikil svæði
meðfram Ohio og Mississippi voru yfirgefin
þegai- eftirlifendur forðuðu sér skelfingu
lostnir frá hinum sýktu svæðum og báru
þannig pestina áfram til næstu þjóðflokka.
Bólusóttin lagði þannig í eyði pýramídahæða-
menningu þá sem staðið hafði í mörg hundruð
ár í austurhluta Bandaríkjanna.
Sextán árum síðar eða í ágúst 1559 sendi
Spánarkonungur Tristan de Luna með 500
hermenn og 1.000 landnema til að stofna ný-
lendu í landi hinna auðugu Kúsa. Það sem
þeir fundu voru akrar í órækt, yfirgefin þorp
og að hruni komnar pýramídahæðir. Fólkið
og menning þess var horfin. Þeir fáu Indíánar
sem þeir mættu sögðu þeim að flestir hefðu
farist í bólusóttarfaraldrinum og að margir
eftirlifenda hefðu soltið í hel því leiðangur de
Sotos hafði tæmt eða eyðilagt matarforða
þeirra. Á næstu öldum tók við tímabil mikilla
þjóðflutninga þegar leifar eitt sinn Ijölmennra
þjóðflokka hröktust frá einu svæðinu til ann-
ars í leit að öruggu skjóli fyrir pestum og
stríðsbrölti Englendinga og Frakka um meg-
inland Norður-Ameríku. Stundum dóu þessir
þjóðflokkar út eða leifar þeirra runnu saman
við aðra fjölmennari.
Miklar menningarbreytingar áttu sér stað í
kjölfar leiðangurs de Sotos. Fjölmennu mið-
stýrðu höfðingjadæmin hrundu og á rústum
þeirra byggðu eftirlifendur valddreifð samfé-
lög. Þó svo sjúkdómsfaraldrarnir i kjölfar
leiðangurs de Sotos hefðu verið banabiti
pýramídahæðamenningarinnar, þá hafa forn-
leifafræðingar og mannfræðingar komist að
því að um 100 árum fyrir komu de Sotos, hafi
miklar menningarbreytingar orðið á tiltölu-
lega skömmum tíma. Hver orsökin að því var
er fátt vitað, stríð, hungur eða sjúkdómar er
jafn líkleg skýring eins og hver önnur. Það
eitt er vitað með vissu að pýramídahæða-
menningin lifði þær breytingar af en í breyttu
formi.
Þegar frásagnir franskra og breskra land-
könnuða, verslunarmanna og landnema fóru
að berast um fjölda og umfang leifa
pýramídahæðanna, gátu hvítir menn í Amer-
íku og Evrópu ekki ímyndað sér að frum:
byggjar Ameríku hefðu getað byggt þá. í
staðinn var rykinu dustað af gömlum þjóðsög-
um um Grikki, Rómverja, velska prinsa og
týndar ættkvíslir frá Israel og þeim eignuð
hin miklu mannvirki. Eitt áttu allar þessai- út-
skýringar sameiginlegt en það var að mann-
virkin voru eignuð fulltrúum vestrænnar sið-
menningar. Þessum útskýringum var viðhald-
ið vel fram á þessa öld. Það var ekki fyrr en
fornleifafræðin, mannfræðin og sagnfræðin
fóru af alvöru að skoða þessar minjar og púsla
vitneskjunni saman að sannleikurinn kom
fyrst í Ijós. Sú ímynd sem hingað til hefur ver-
ið dregin upp af samfélögum Indíána í austur-
hluta Bandaríkjanna og á rætur sínar í frá-
sögnum Breta og Frakka, er mynd af þjóð-
flokkum sem margir hverjir voru í menning-
arlegri og félagslegri upplausn.
Helstu heimildir:
Galloway, Patricia (ritstj.) 1997. The Hemando de Soto
Expedition: History, Historiography, and „Discovery"
in the Southeast. Lincoln: University of Nebraska
Press. Hodge, Frederick Webb 1907-10. Handbook of
American Indians North of Mexico, vol I & II. Was-
hington, D.C.: Smithsonian Institution Bureau of Amer-
ican Ethnology. Josephy, Alvin M., Jr. 1994. 500
Nations: An Illustrated History of North American
Indians. New York: Alfred A. Knopf. Kennedy, Roger
G. 1994. Hidden Cities: The Discovery and Loss of Anci-
ent North American Civilization. New York: The Free
Press. Mclntyre, Loren 1975. The Incredible Incas and
their Timeless Land. Washington, D.C.: National
Geographic Society. Newby, Eric 1982. Könnunarsaga
veraldar í máli og myndum. Reykjavík: Örn & Örlygur.
Sheppard, Donald E. 1997. Spanish Exploration and
Conquest of Native America. Veffang: httpj/floridahi-
story.com/ Swanton, John R. 1911. Indian Tribes of the
Lower Mississippi Valley and Adjacent Coast of the
Gulf of Mexico. Washington, D.C.: Smithsonian
Institution Bureau of American Ethnology.
Swanton, John R. 192ÍV1998. Early History of the Creek
Indians and their Neighbors. Gainesvilie: University
Press of Florida. Swanton, John R. 1946. The Indians of
the Southeastern United States. Washington, D.C.:
Smithsonian Institution Bureau of American Ethnology.
Wolf, Eric 1982. Europe and the People Without Hi-
story. Los Angeies: University of California Press.
Höfundur er meS B.A. gráSu í mannfræSi.
ERLENDAR
BÆKUR
ARTHUR
SCHOPEN-
HAUER
Schopenhauer - Ausgewáhlt und vor-
gestellt von Riidiger Safranski.
Philosophie jetzt - Herausgeben von
Peter Sloterdijik. Deutscher Taschen-
buch Verlag 1998.
Arthur Schopenhauer: Die Welt als
Wille und Vorstellung. Utgefandi
Ludger Liitkehaus. Deutscher Taschen-
buch Verlag 1998.
Sloterdijik skrifar í forspjalli að þessu
úrvali úr verkum Schopenhauers:
„Með útgáfu þessa úrvals gefst al-
mennum lesendum tækifæri til þess að
kynnast þessum sérlundaða og sérstæða
heimspekingi. Hann brýtur blað í sögu
heimspekinnar“. Schopenhauer má flokka
til hinna sérstæðu heimspekinga, Lu-
kretiusar, Böhme (dulspeki), Spinoza,
Kierkegaard, Nietzsche og hvað varðar
frávikin frá hefðbundinni aðferðafræði,
þá Emerson og Wittgenstein.
Schopenhauer er fyrstur heimspekinga
sem segir skilið við „skynsemiskirkju“
evrópskrar heimspeki. Hann ásamt Marx
og arftökum Hegels í formi unghegelíana
lauk upp nýjum víddum með byltingar-
kenndum skoðunum sínum og frávikum
frá hefðbundnum heimspekikenningum
heimspekinga 19. aldar.
Með kenningum sínum um „viljann" og
vilja einstaklingsins, hvarf hann frá
rationalismanum eins og hann hafði verið
útlistaður allt frá dögum Platons I reynd-
ar margvíslegum útlistunum, til viður-
kenningar á hinum dökku hliðum
and-rationalismans, sem mótunarafls í
mennskum samskiptum og sem mótun-
arafls í atburðai’ás sögunanar. Svartsýni
er hugtak sem oft er talið einkenna kenn-
ingar Schopenhauers.
En sú svartsýni reyndist vera raunsæ
framtíðarsýn þegar litið er á atburðarás í
mannheimum senn liðinnar aldar.
Schopenhauer og kenningar hans mót-
uðust ekki lítið af viðhorfum þess heims-
haturs sem er einkenni austrænna trúar-
kenninga og eini ljósi punkturinn í sögu
mannkynsins er að hans dómi listirnar og
sú fegurð og lausn sem þær færa mönn-
um.
Fyrsta bindi „Die Welt als Wille und
Vorstellung" kom út 1818-19. Kenningar
hans voru nefndar „paradox“ eða þver-
stæða allara viðtekinna skoðana og hann
spáði því að viðtökurnar yrðu slíkar.
„Sannleikurinn á sér stutta sigurgöngu"
eins og hann segir í formála fyrstu út-
gáfu. Lengi vel var sú skoðun ríkjandi að
kenningar Schopenhauers væru þver-
stæðukenndar og ómarktækar. Kenning-
ar hans um „viljann“ sem blint náttúruafl,
þýðingarlaust og gildislaust í sjálfu sér.
Vilji einstaklingsins er „meðvitaður“, en
sú meðvitund er verkfæri „alheimsvilj-
ans“ til þess að tryggja tilveru einstak-
lingsins og mannkynsins. Þessar kenn-
ingar Schopenhauers féllu vel að kenn-
ingum Ný-Darwinismans og Freuds um
að maðurinn væri fyrirfram prógrammer-
aður, væri ekkert í sjálfu sér, hluti heims-
viljans og eina lausn hans væri fólgin í
listsköpun, þá kæmist hann út úr
prógramminu og væri frjáls.
Schopenhauer var þrítugur þegar
fyrsta gerð „Die Welt als Wille und Vor-
stellung" kom út, síðan komu fyllri gerðir
og eru allar þessar útgáfur gefnai- út
ásamt viðbót: Kritik der Kantischen
Philosophie“. Alls eru þetta 751 blaðsíða
auk formála fyi-ir 1. gerð, 11 blaðsíður.
Úrvalið er 573 blaðsíður.
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON
LEIÐRÉTTING
I pistli séra Heimis Steinssonar, Þingvallahá-
tíð, sem birtist í Lesbók 31.júlí sl. urðu þær
villur að Pétur Sigurgeirsson biskup var sagð-
ur Siggeirsson. Örnefnið Vígðalaug á Laugar-
vatni brenglaðist einnig svo úr varð Víðilaug.
Lesbók biður höfund og lesendur velvirðingar
á þessum mistökum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. ÁGÚST 1999 T