Lesbók Morgunblaðsins - 07.08.1999, Page 12

föt. Nægir að benda á útsetningar Mozarts á
óratóríum Hándels til sönnunar á þessu.
En við skulum ekki gleyma Hans Georg
Nágeli. Seinni tilraun hans tii að safna
áskriftum bar ekki meiri árangur en hin
fyrri og því varð enn bið á útgáfunni. Arið
1832 var útgefandinn Simrock í Bonn, sem áð-
',r-ur var getið, sannfærður um að Nágeli væri
hættur við áform sín og tilkynnti því að hann
myndi gefa H-moll messuna út í ritstjórn Ad-
olfs Bemhards Marx. Píanóútdráttur og
kómótur lágu þegar fyrir og einungis átti eft-
ir að prenta partítúrinn. Nú rauk Nágeli upp
til handa og fóta og hélt fast fram einkaút-
gáfurétti sínum. Mai-x dró hann í efa og hélt
því meira að segja fram að handritið sem
Nágeli hefði undir höndum væri afrit. Að lok-
um urðu útgefendumir þó ásáttir um að
skipta útgáfunni þannig á milli sín, að partít-
Úrinn kæmi út í Zurich, en aðrar nótur í Bonn.
Beggja forlaga skyldi þó getið á titilsíðunum.
Nágeli var langt kominn með gerð prent-
platnanna, en honum hefur vafalaust þótt bið-
in vera orðin nógu löng, þannig að árið 1833
setti hann fyrri hluta H-moll messunnar
(Kyrie og Gloriu) á markað. Seinni hlutanum
lofaði hann í síðasta lagi á páskum 1834. Sú
áætlun stóðst þó ekki frekar en aðrar og
Nágeli náði ekki að ljúka ætlunarverki sínu.
Hann lést annan dag jóla árið 1836.
Nú kemur sonur Nágelis, Hermann, til
skjalanna. Næstu ár er hann stoltur
eigandi handritsins, sem við fylgjum
éftir. Níu áram eftir dauða föður síns, tókst
honum loks að koma seinni hluta partítúrsins
á framfæri. Þegar seinni tíma Bachfræðingar
fóra að bera þessa útgáfu saman við handrit
Bachs komu furðulegir hlutir í ljós. Partítúr-
inn er uppfullur af villum og greinilegt er að
handritið hefur ekki verið haft til hlidsjónar
nema á mjög yfirborðskenndan hátt. A seinni
hluta átjándu aldar og fram á þá nítjándu
vora gerð fjölmörg afrit af H-moll messunni, í
heild eða að hluta. Þannig barst verkið víða og
orðrómur þess jókst. Vitað er t.d. að Haydn
átti afrit af messunni og Beethoven gerði
tvær árangurslausar tilraunir til að eignast
eintak af henni. Nagelifeðgar hafa augljóslega
byggt útgáfu sína á slíku afriti. Fyrstur til að
gera sér grein fyrir göllum partítúrsins var
Felix Mendelssohn. Hann bar hann saman við
hljómsveitar- og kómótur Bachs að Kyrie- og
Gloriuköflunum, sem ég kem betur aðí seinni
grein minni, og fann ótal villur. Áhugi
Mendelssohns á messunni tengdist áformum
hans um að flytja verkið í heild. Þau urðu ekki
að veraleika, en hann flutti nokkra kafla í
Gewandhaus í Leipzig árin 1841 og ‘43.
Ég hef nefnt nokkra tónleika þar sem
lengri eða styttri hlutar H-moll messunnar
vora sungnir. En hvenær skyldi hún hafa
verið flutt í fyrsta sinn í heild? Engar óyggj-
andi sannanir liggja fyrir um heildarflutning
fyrr en árið 1859. Þá var messan sungin í
Leipzig undir stjóm Riedels og hinum lat-
neska texta hafði verið snúið á þýsku! Það
sem áður var sagt um „endurbætur" tónlist-
armanna seinni hluta átjándu aldar á eldri
verkum, á ekki síður við um hina rómantísku
nítjándu öld. „Betrambætumar“ urðu enn al-
varlegri og tóku sér oft fáránlegar myndir,
eins og í dæmi Zelters. Nú var heldur ekki
hægt að ráðfæra sig við afkomendur tón-
skálda eða aðra sem höfðu haft persónuleg
kynni af þeim.Hin stóra kór- og hljómsveitar-
verk höfðu með fáum undantekningum fallið í
gleymskunnar dá og ekki verið snert í fleiri
áratugi. Hefðin hafði sem sé verið rofin. Það
er því óhætt að fullyrða að Johann Sebastian
Bach hefði átt bágt með að trúa sínum eigin
augum og eyram, hefði hann verið viðstaddur
flutning á H-moll messunni á síðustu öld.
Verkið var flutt með gerbreyttri hljóðfæra-
skipan af kórum sem sjaldan voru skipaðir
færri en hundrað söngvuram og risavaxinni
hljómsveit, þar sem strengjasveitin gat inni-
haldið allt að 70 manns! Kór Bachs í Leipzig
var jafnvel við sérstök tækifæri ekki nema í
, mesta lagi 24 manna og strengjaleikarar hans
vora án undantekningar færri en fyrstufiðlar-
arar stærstu hljómsveita rómantíkurinnar.
Við skulum snúa okkur í síðasta sinn að
útgáfumálunum. Þegar seinni hluti
partítúrsins kom út, árið 1845, lét Sim-
rock í Bonn sér ekki nægja að fá að sjá nafn
sitt á titilsíðunni. Hann ákvað að prenta
partítúrinn upp á eigin spýtur, til að eiga
hann í nótnaskrá sinni. Á titilsíðunni er verkið
í fyrsta sinn kallað „hohe Messe“, eða hátíðar-
messa, en það bauð upp á beinan samanburð
við Missa solemnis eftir Beethoven. Verkin
höfðu reyndar áður verið borin saman og kafl-
• ar úr þeim höfðu jafnvel verið fluttir á sömu
tónleikum. Það er athyglisvert að þessir tveir
hápunktar í sögu hinnar latnesku messu skuli
vera runnir undan rifjum tveggja mótmæl-
enda.
Deilunum um handrit Bachs var ekki lokið.
Árið 1850, réttri öld eftir andlát Bachs, var
þýska Bachfélagið (Bach-Gesellschaft) stofn-
að í Leipzig. Tilgangur félagsins var að gefa
öll verk tónskáldsins út undir ritstjórn fær-
ustu manna og með hliðsjón af handritum
Bachs og mikilvægustu afritunum. Stjóm fé-
lagsins ákvað að hefjast handa á H-moll
messunni svo að útgáfuröðin vekti verðskuld-
aða athygli allt frá upphafi. Hún sneri sér því
til Hermanns Nágelis, eiganda handritsins,
með ósk um að fá að kaupa það, eða að öðrum
kosti fá aðgang að því um stundarsakir.
Nageli var hins vegar ekkert um samkeppn-
ina gefið og neitaði að láta handritið í té.
Hann var móðgaður yfir að hafa ekki verið
meðal þeirra sem leitað var til þegar félagið
var stofnað og áleit óþarfa að gefa H-moll
messuna út aftur. Hún væri þegar til á
prenti. Forráðamenn Bachfélagsins sáu sér
því ekki annað fært en að snúa sér að öðrum
verkum. Næstu sex ár reyndu þeir án árang-
urs að ná sáttum við Nageli, en misstu loks
þolinmæðina og ákváðu að prenta messuna
án þess að hafa rannsakað handritið.
H-moll messan kom út sem sjötta bindi heild-
arútgáfunnar árið 1856. í meðfylgjandi orð-
sendingu gerðu stjómarmenn grein fyrir at-
burðarás undanliðinna ára og er það æði flók-
in saga. Þegar upp var staðið varð stjórnin að
viðurkenna að hún hefði ekki hugmynd um
hvar handritið væri niðurkomið. Nageli hafði
nefnOega tjáð þeim að hann hefði selt það, en
hann neitaði að gefa upp nafn kaupanda.
I raun og veru var skipan mála önnur. Her-
mann Nágeli var í miklum fjárhagsvanda.
Hann hafði orðið að grípa til þess ráðs að
selja ýmis handrit úr hinu stóra safni sem
faðir hans hafði arfleitt hann að. Undanfarin
ár hafði hann gengið milli manna með fræg-
asta dýrgripinn, handritið að H-moll mess-
unni. Meðal þeirra sem hann leitaði til voru
píanósnillingarnir Liszt og Moscheles og
ýmsir aðalsmenn, en enginn þeirra þekktist
boðið. Að lokum neyddist Nágeli til að veð-
setja handritið hjá einum af lánardrottnum
sínum.
Nú nálgumst við lok þessarar flóknu sögu.
I mars árið 1857 fékk Nágeli bréf frá Arnold
Wehner, tónlistarstjóra konungsins í
Hannover. Þeir höfðu rætt um hugsanleg
kaup konungsins á handritinu nokkrum árum
áður, en málið hafði niður fallið vegna ágrein-
ings um verðið. Nú lýsti Wehner yfír endur-
nýjuðum áhuga á handritinu og sagðist geta
reitt fram uppsett verð, ef Nágeli væri enn
eigandi gripsins. Nágeli túlkaði þetta sem
boð frá konunginum sjálfum. Honum tókst að
endurheimta handritið frá lánardrottni sínum
og sendi það til Hannover.
Þrjú hundrað ríkisdali hafði hann upp úr
krafsinu. Síðar kom þó í ljós að konung-
urinn hafði hvergi komið nálægt þessu
máli. Þvert á móti hafði Wehner skrifað bréf
sitt í umboði annars manns, sem ekki gat lát-
ið nafns síns getið, þar eð hann var meðlimur
í Bachfélaginu. Friedrich Chrysander fór
þannig vísvitandi á bak við Nágeli til að
tryggja Bachfélaginu loks hinn eftirsótta
dýrgrip. Þessi þekkti tónlistarfræðingur, sem
m.a. samdi kunna bók um Hándel, geymdi
handritið í átta daga á heimili sínu og bar það
saman við prentuðu útgáfuna. Síðan kom
hann því áleiðis til Leipzig. Bachfélagið lét
seinna þetta sama ár prenta endurskoðaða
útgáfu af H-moll messunni og seldi handritið
síðan Konunglega bókasafninu í Berlín. Þar
var það að finna þar til í seinni heimsstyrjöld-
inni, að því var forðað undan sprengjuárásum
Bandamanna. Það er nú aftur að finna í
Berlín. Þetta handrit, sem svo margir hafa
sýnt áhuga í gegnum tíðina, var gefið út í
ljósprentaðri mjmd af Insel-Verlag í Frank-
furt árið 1924, og árið 1965 af Bárenreiter-
Verlag í Kassel. Þar er enn hægt að nálgast
það. Verðið er í kringum 11.500 íslenskar
krónur.
Eftir að fyrstu prentuðu útgáfurnar af
H-moll messunni voru loks komnar á markað
fjölgaði uppfærslum á verkinu hægt og síg-
andi. Á ofanverðri nítjándu öld festi messan
sig í sessi sem eitt af meginverkum vest-
rænnar tónlistar og litið var á hana sem
virkilegt grettistak fyrir kóra og stjómendur.
Hin rómantíska flutningshefð lifði aldamótin
af og þótt verstu afbakanirnar á hljóðfæra-
skipaninni hafi verið leiðréttar, var túlkun
verksins afar fjarlæg hinni uppranalegu
barokkhugsun. Árið 1968 urðu vatnaskil í
þessari sögu. Þá var hljóðritun Nikolausar
Harnoncourts með Vínardrengjakómum og
Concentus musicus í Vín gefin út.
Harnoncourt hafði með rannsóknum, tilraun-
um og æfingum reynt að komast eins nálægt
flutningsmáta Bachs og mögulegt var. Hljóð-
ritunin var harðlega gagnrýnd af mörgum, en
hafði mikil áhrif á aðra. Þrjátíu áram seinna
hefur hin svokallaða upprunastefna náð ör-
uggri fótfestu í tónlistarheiminum.
Höfundur er dagskrárstjóri Klassíkur FM.
Ljósmynd/The Museum of Modern Art, New York
FRÆG Ijósmynd Edwards Steichens af Gretu Garbo er gott dæmi um þá aðferð Ijósmyndara
að taka nærmyndir af þekktum kvikmyndastjörnum til þess að skapa nálægð persónunnar
við áhorfandann.
UOSMYNDUN
OG FRÆGÐ
Sviplegt fráfall Diönu prinsessu fyrir tveimur árum varð
kveikjan að sýningu sem nú er í Nútímalistasafninu í
New York, MoMA. Þar gefur að líta 600 Ijósmyndir af
ýmsu tagi; fréttamyndir, tímarit og brot úr kvikmyndum
og sjónvarpsþáttum svo eitthvað sé nefnt. HULDA
STEFÁNSDÓTTIR segir frá sýningunni „Fame after Pho-
tography" ^ar sem dregin er upp mynd af Dróun jós-
mync unar og ímyndagerð henni sam ara.
FRÁ árdögum Ijósmyndunar fyrir
rúmum 150 áram og allt til dagsins
í dag hafa vegir þessa byltingar-
kennda og áhrifamikla miðils
tengst frægð og frama útvalinna
einstaklinga órjúfanlegum bönd-
um. Það kann hins vegar að vera
kaldhæðnislegt að ljósmyndun sem
í upphafi átti að tryggja fyrirsætunum varan-
lega viðurkenningu hefur nú snúist til and-
hverfu sinnar þar sem „allir geta verið frægir
í 15 mínútur", svo vitnað sé í fleyg orð mynd-
listarmannsins Andys Warhols. Kringum-
stæður við andlát Díönu prinsessu af Wales
sem Ijósmynduð var við hvert fótmál olli slíkri
almennri reiði að líkja má við múgsefjun og
voru ljósmyndasnapar, svokallaðir „papar-
azzi“, sóttir til ábyrgðar. Við nánari skoðun
reynist þó samband fyrirsætunnar og ljós-
myndarinnar flóknara en svo að slíkar yfirlýs-
ingar fái staðist einar sér
Augnablikið fangað i fyrsla sinn
Þegar ljósmyndatæknin kom fram árið
1839 hafði það tíðkast öldum saman að teikna
eða mála andlit afreksmanna og -kvenna,
festa svipmót þeirra í höggmyndir eða jafnvel
í mynt og mæra hæfileika þeirra í ljóðum og
öðrum skriflegum frásögnum. Ljósmyndin
gerði mönnum ekki einungis kleift að gera
eitt augnablik eilíft heldur tryggði þessi nýi
miðiil betri útbreiðslu og þar af leiðandi enn
meiri viðurkenningu og frægð, - í stuttu máli,
enn meiri áhrif til handa þeim sem fyrir sátu.
Framkvöðlar ljósmyndunar, bæði í Evrópu
og Bandaríkjunum, leituðust eftir því að festa
þekkta einstaklinga á filmu og greiddu fyrir-
sætunum þá gjaman laun í samræmi við vin-
sældir þeirra, því fátt tryggði ljósmyndara
betri orðstír og meiri viðskipti en það að hafa
myndað dramatíska tilburði leikkonunnar
Söra Bernhard, skáldið svipsterka Edgar AU-
an Poe eða bófann Buffalo Bill. Upp úr 1860
urðu vinsæl svokölluð „cartes-de-visite,“ fyr-
irrennari safnaramyndanna, ódýrar litlar por-
trettljósmyndir límdar á harðspjöld og upp-
haflega boðskort sem yfirstéttin sendi sín á
milli en kortin komust fljótt í almenna dreif-
ingu. Vinsælasta myndin var af Alexöndra
prinsessu í Englandi, Díönu prinsessu síns
tíma, og seldust kort af henni í 300.000 eintök-
um. Fyrsti stjórnmálamaðurinn til að nýta sér
ljósmyndir í áróðursskyni var franski að-
mírállinn og konungssinninn George Bou-
langer. Sat hann fyrir í myndaseríu Ijósmynd-
arans Paul Nadars sem birtist í dagblaðinu
Le Figaro ásamt viðtali árið 1889 en frjálslegt
fas aðmíi'álsins á myndum þar sem hann virt-
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. ÁGÚST 1999