Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1999, Blaðsíða 12

ÞAR SEM SMÆÐIN 1
GÖFGAR GÆÐIN
Lubitsch voru gamanmyndir með mið-evr-
ópsku ívafi. Lubitsch blómstraði við tilkomu
talmyndanna. Söngva- og gamanmyndir voru
aðal leikstjórans. Þótt hann væri að ýmsu leyti
Hollywoodleikstjóri var Lubitsch Evrópumað-
ur í anda og kímnigáfa hans mið-evrópsk.
Þekktusta mynd hans er eflaust Ninotchka
með Gretu Garbo. Leikstjórinn var frægur
fyrir áreynslulausa kímnigáfu og var gæddur
þeirri náðargáfu að geta gert gamanmyndir
um persónur sem voru holdi og blóði klæddar.
Lubitsch sker sig úr hópi áðumefndra leik-
stjóra að því leyti að frægustu myndir sínar
gerði hann í Bandaríkjunum. Hafa ber í huga
að þær myndir sem frægastar m-ðu og greint
hefur verið frá voru hvorki dæmigerðar fyrir
þýskar kvikmyndir sem gerðar voru milli
stríða né voru þær allar arðbærar. Kvikmynd-
ir með hefðbundnara sniði nutu mestra vin-
sælda og voru algengari en meistaraverk á
borð við Skáp Dr. Caligari og Nosferatu.
Hugmyndaríkir leikmyndahönnuðir og
snjallir kvikmyndatökumenn áttu mikinn þátt
í þessu blómaskeiði þýskra kvikmynda. List-
ræn gróska skilaði því miður ekki miklum
hagnaði. Flest fyrirtæki á sviði kvikmynda
urðu að beijast í bökkum, jafnvel frægasta
kvikmyndasamsteypa í Þýskalandi, U.F.A..
Risamir í Hollywood löðuðu hæfileikafólk til
sín löngu áður en listamönnum varð ólíft í
Þýskalandi vegna ágangs Nasista.
Sá stfll sem setti mark á þýskar kvikmyndir
milli stríða og kenndur hefur verið við ex-
pressionisma setti síðan svip á hefðbundnar
Hollywoodmyndir. Annars vegar voru þýskir
kvikmyndagerðamenn keyptir til Bandaríkj-
anna, hins vegar stældu bandarískir leikstjór-
ar áferð þýskra mynda. Bar einkanlega mikið
á þessum stflbrögðum í hryllingsmyndum. Al-
mennt nutu þýskar myndir virðingar í stað
vinsælda vestanhafs.
Sternberg
Josef von Sternberg var Austurríkismaður.
Hann kleif síðar metorðastigann í Hollywood.
Stemberg hafði þegar getið sér gott orð sem
leikstjóri í Þýsklandi er hann gerði Bláa engil-
inn (Der Blaue Engel). Sagan segir frá kenn-
ara sem kominn er á miðjan aldur. Sá verður
ástfanginn að söngkonunni og glæfrakvendinu
Lólu-Lólu. Emil Jannings lék kennarann en
Marlene Dietrich varð heimsfræg fyrir túlkun
sína á Lólu-Lólu. Sternberg og Dietrich héldu
samstarfi sínu áfram í Hollywood og gerðu
myndir sem þóttu mjög djarfar á þeirra tíma
mælikvarða, t.a.m. Rauðu keisaraynjuna (The
Scarlett Empress) um Katrínu miklu. Stem-
berg kvikmyndaði Glæp og refsingu eftir
Dostojevski árið 1935. Valdi hann snillinginn
Peter Lorre til að leika Raskolnikov. Nafni
Stembergs hefur ekki verið haldið mikið á
lofti síðastliðna áratugi. Leikstjórinn var að
vísu enginn tímamótamaður en handbragð
Stembergs leynh- sér ekki.
Þöglu myndimar voru alþjóðlegur miðfll.
Þegar talmyndir koma tfl sögunnar hefst eins
konar menningarstríð milli Evrópu- og Amer-
íkumynda sem einkennst hefur af þjóðremb-
ingi allar götur síðan. Þýskir kvikmyndamenn
stóðu verr að vígi og urðu að lúta í lægra haldi
fyrir risanum í Hollywood. Af heimildum að
dæma virðast Ameríkumenn beinlínis hafa lagt
sig í líma að kæfa kvikmyndagerð í Þýskalandi.
Erlendar kvikmyndir eru enn talsettar á þjóð-
tungur í flestum löndum í Evrópu svo að enn
keppast menn við spoma gegn engilsaxenskri
alþjóðamenningu. Segja má að ýmsar ástæður
hafi verið til þess að þýsk kvikmyndagerð varð
aldrei sá risi sem menn áttu von á. Bandaríkja-
menn keyptu hæfileikafólk jafnóðum til sín,
ellegar listamenn áttu fótum fjör að launa eftir
að nasistar komust tfl valda. Oft vissu Amer-
íkumenn ekki hvað þeir áttu að gera við þetta
fólk þegar það var komið yfir Atlantshaf. Fjár-
hagur UFA, frægasta kvikmyndavers Þýska-
lands, var bágborin fram á byijun fjórða ára-
tugarins. Kvikmyndaverið sneri sér í auknum
mæli að hefðbundinni framleiðsluvöru og lét
myndir á borð við Metropolis eftir Lang lönd
og leið. Kreppan gerði mönnum erfitt um vik
að ýmsu leyti en launakostnaður var lágur. Tfl-
koma talmyndanna breytti högum kvikmynda-
manna í Evrópu til muna. Kvikmyndin var
ekki alþjóðamiðill lengur, að minnsta kosti ekki
í sama skflningi og á dögum þöglu myndanna.
Menn urðu að taka sömu mynd margsinnis
með mismunandi leikurum og á ýmsum þjóð-
tungum. Vestanhafs bjuggu allra þjóða kvik-
indi. Bandarísk menning er umfram allt al-
þjóðamenning. Þýskar myndir hlutu á hinn
bóginn að vera þýskar í efni og anda þótt menn
reyndu að höfða til áhorfenda fyrir utan landa-
mærin. Segja má að arftakar Weimarmanna á
sviði kvikmynda standi enn frammi fyrir sama
vanda. Weimarárin í Þýskalandi voru ekki ein-
vörðungu gullöld í sögu þýska kvikmynda,
heldur eitt glæstasta skeið í gervallri kvik-
myndasögunni.
Höfundurinn er kvikmyndagerðarmaður.
BJART er yfir júh'kvöldi þrátt fyr-
ir létta skýjahulu, meðan bflferj-
an Norrona líður makindalega
áfram norður marslétt Leirvík-
ursund. Á stjómborða teygir
smaragðgræn Kalsey úr sér. Séð
af landakorti er hún hið sérvizku-
legasta uppátæki náttúrunnar;
löng, brött og mjó og minnir helzt á Tot-
ensehláger-barefli með hnúðinn syðst. Frá
skipsfjöl er hvergi byggt ból að sjá. Byggðim-
ar vita allar feimnislega í austur. Fróður far-
þegi segir að þetta sé „Blokkflautan" - svo
kölluð vegna 6 km jarðgangakerfis sem tengir
saman fjögur smáþorp. Fámennið verður líka
að eiga sinn rétt á tækniöld.
Nokkra síðar glyttir úr norðvestri í kletta-
drangana Risann og Kellinguna, sem ætluðu
víst að draga eyjaklasann til Islands, en dag-
aði uppi eins og í öllum góðum tröllasögum.
Og maður fer að hugsa, að í rauninni hefði
verið auðvelt að koma farangri skötuhjúanna
fyrir á Suðurlandsundirlendinu, úr því heild-
arflatarmál hans er ekki nema 1399 ferkfló-
metrar.
Miðað við stærð eru fá landssvæði ógreið-
færari frá náttúrannar hendi en Færeyjar.
En íbúar þeirra hafa sem sagt ekki farið var-
hluta af sigurgöngu tækninnar. Nú er af sem
áður var. T.d. má aka frá Þórshöfn til byggða
á Straumey og Austurey á klukkutíma, sem
áður tók hátt í dagsferð á báti, þökk sé ágætu
vegakerfi og fjölda jarðganga, og skýrir e.t.v.
um leið hvers vegna sjávarþorpin mörgu en
smáu haldast svo vel í byggð sem raun ber
vitni. í það minnsta á Straumey og Austurey.
Fólk munar ekkert um að keyra á milli.
Og kannski er þar líka komin ein skýringin
á því hvað landsmönnum verður mikið úr litlu.
íslendingum er gjarnt að stæra sig af menn-
ingarlífi miðað við mannfjölda. En hvað má þá
ekki segja um nágrannaþjóðina á blágrýtis-
eyjunum átján í landsuðri? Hún taldi fyrir 200
árum aðeins 5000 sálir, og nær enn í dag ekki
nema tæpu hálfu hundraði þúsunda. Engu að
síður státar hún nú af rismikflli bókaútgáfu,
eftirtektarverðri myndlist, blómlegu leiklist-
arlífi og öflugri tónlistarmenningu á breiðum
grunni sem getur m.a. teflt fram sinfóníu-
hljómsveit og tugum starfandi tónskálda!
Hætt er við, að sitt hvað þar syðra gæti velgt
vanabundinni sjálfumgleði okkar undir ugg-
um, þegar menningarlegu heimsmetin era
gerð upp með hliðsjón af höfðatöluhlutfallinu
margfrægða.
Erindi mitt til eyjaklasans þokusveipaða
var reyndar annað en það sem þangað beinir
þorra ferðalanga um hásumar. Því þó að nátt-
úran sé vissulega kynnisverð, býður færeyska
sumarið orðið upp á fleira hljóðkyns en klið
bjargfugla. Landsmenn era þegar kunnir um
norðvesturhluta álfunnar fyrir 15 ára gamla
djasshátíð sína í hverjum ágústmánuði, er auk
þess nær yfir rokk, þjóðlög og aðra hryn-
bundna tónlist. Hálfu seinna til komin er ár-
leg tónlistarhátíð helguð gamalli og nýrri list-
músík sem hingað til hefur ekki farið hátt í ís-
lenzkum fjölmiðlum en þótti tími til kominn
að gefa einhvem gaum.
Hátíð þessi nefnist á máli innfæddra
Summartónar, skipulögð af Færeyska tón-
FYRRI HLUTI
Færeyska tónlistarhátíðin
Sumartónar var haldin í
Þórshöfn í Færeyjum fyrir
skömmu. Þar voru haldnir
45 tónleikar á nítján dög-
um, RÍKARDUR ÖRN
PALSSQN sótti Færeyinga
heim og hlustaði á stóra
hluta dagskrárinnar.
skáldafélaginu, „Musica Nova“ og „Konsert-
felaginu", tónleikafélagi landmanna. Hún var
haldin nú í áttunda skipti; ekki aðeins í Þórs-
höfn, heldur líka að nokkra leyti í útbyggðum,
enda þótt höfuðborgin leggi eðlflega tfl
stærstu salarkynnin. Munar þar mestu um
hið glæsilega torfi þakta Norðurlandahús í
Sortudíkjahverfi, NNV af miðbænum, með
800 sæta framboði þegar mest er. Næst því
kemur Myndlistarsafnið „Listaskálin", sem
stendur í öskurfæri við knattspyrnuvöllinn í
Gundadal, eins og glöggt mátti heyra þegar
Þórshafnarar og Klaksvíkingar áttust við á
dögunum. Aðalsalur safnsins er mun minni en
að „Álfhóli", eins og sumir kalla norræna
menningarsetrið, en hin prýðilegasta umgjörð
um kammertónlist, enda hljómburður furðu-
góður. Gildir það einnig um sal Norðurlanda-
hússins.
Það kom á óvart hvað Sumartónahátíðin
reyndist stór í sniðum, litlir 45 tónleikar á 19
dögum! Og það i landi þar sem tónlistarskóli
kvað ekki hafa verið stofnaður fyrr en 1983,
og enn ekki til ein einasta fastlaunuð staða
hljómlistarmanns. Samt voru, innan um klass-
ísku nöfn yngri og eldri meistara eins og Si-
belius, Nielsen, Poulenc, Holmboe, Schön-
berg, Takemitsu og Per Nprgárd, hvorki fleiri
né færri en 11 færeysk tónskáld á hátíðar-
skrá.
Hvemig var það hægt? Til að meðtaka það
reyndi maður að grafast fyrir um færeyskar
aðstæður og hugarfar eftir handbærastu leið-
um - samræðum við staðarbúa. Því eitt er
sammerkt með okkur nágrönnum, að í hvor-
ugu landi er enn tiltæk tónlistarsaga á bók
um nýtt og gamalt í tónlistarlífi landsmanna,
hversu hófst eða hvað var áður. Auk hljóm-
listarmanna og tónskálda eins og Kristians
Blak félagsfrömuðar og plötuútgefanda og
Paula í Sandagerði sem jafnframt er kórstjóri
og grannskólakennari, var rabbað á óformleg-
um nótum við ýmsa tónlistarforkólfa Færey-
inga. Þeirra á meðal Martin Moritzen tónlist-
arskólastjóra, Ove Olsen útvarpstónstjóra og
fleiri útvarpsmenn, Bjaraa Berg klarinettleik-
ara í Musica Nova og Brand Ossurarson
saxofónleikara, NOMUS-fulltrúa og skipu-
leggjanda „Foroya Jazz-, Fólka- og Rokk-
festival", svo nokkrir séu nefndir. Spunnust
hinar skemmtilegustu samræður um menn og
málefni. En ævinlega kraumaði ofarlega í
bakhöfði þess er hér ritar löngun til að vita,
hvort hugsanlega mætti læra eitthvað í leið-
inni sem að gagni gæti komið heima fyrir, þar
sem mörgum tónlistarfrömuðum er tamt að
barma sér og kvarta um aðstöðuleysi og skfln-
ingsskort. Hvort setja mætti puttann á eitt-
hvað sem okkur hefur yfirsézt.
Lykilorðin gætu líkast til verið tvö: sam-
vinna og sveigjanleiki. Á vissan hátt mætti
segja, að í Færeyjum göfgi smæðin gæðin.
Líkt og í glímu era liðugheit oft meira atriði
en afl og stærð, og með samstilltu átaki víkka
mörk hins mögulega um ótalin þórsfet. Hér
leggjast allir á eitt, og hverjum sjálfskipaða
fylkiskóngi myndi þegar í stað skola á haf út
með lágværa útsogi færeyskrar hláturmildi.
Um samlyndi íslenzkra tónlistarmanna og
tónlistarstofnana má eflaust margt segja, en
að því leyti sem gestsaugað fær séð mætti
einmitt þar læra margt af Færeyingum, sem
virðast hafa tamið sér þá dýra list að víkja
stundar- og persónuhagsmunum fyrir sam-
eiginleg markmið. Svo fylgir að vísu einatt
litlu samfélagi, þar sem nauðsyn knýr á um
samstöðu, en ekki þarf alltaf að leiða af því
sameiginlegur metnaður. Þess virðist hins
vegar verða vart þar syðra, þar sem litið er
svo á, að árangur eins sé árangur allra.
Hátíð eins og Summartónar kæmist aldrei
úr höfn nema fyrir framlög frá fjölmörgum
einstaklingum, stofnunum og einkafyrirtækj-
um, auk norrænna aðflja á við NOMUS,
Menningarráð Noregs, Dansk-Færeyska og
Dansk- Finnska menningsjóði. En fjárfram-
lög ein era ekki nóg. Samvinna, sveigjanleiki
(og eflaust töluverð sjálfboðavinna) þurfa líka
að koma til.
Á ýmislegt mætti sjálfsagt benda til skýr-
ingar á undrasterkum samtakamætti Færey-
inga, sem lætur jafnlítið yfir sér á ytra borði
og undiralda úthafsins unz hún skellur á
strönd. Finnar þakka sumir sitt „sisu“-þjóð-
arþrek sánuhefðinni. En eftir að foroyskur
dansur rifjaðist óvart upp fyrir mér hér í
kaffiteríu Norðurlandahússins um daginn,
þegar meðlimir nýstofnaðrar lúðrasveitar
stigu fast á fjöl að beiðni aðkomustjórnanda
hennar frá Bretlandi, Peters Parkes, hvarfl-
aði skyndflega að manni, um leið og hárin
tóku að rísa á höfði undan vímuniði aldanna,
hvort hrynþungur hringdansinn ævaforni
hefði ekki hvað mest að segja um færeyska
seiglu. Fyrir nú utan hið öfundsverða líkam-
lega atgervi sem dansarar hljóta í kaupbæti,
þegar farið er með vísur í hundraðatali af
fornum kóngum og köppum fram á rauða-
morgun.
Það var einkar sláandi hvað þátttakendur
virtust verða fyrir magnaðri hópsefjun af
jafneinfaldri fótmennt og felst í tveim skref-
um til vinstri og einu til hægri, fljótlega eftir
að söngur og dynjandi skósólaskark fóra að
glymja um loft í sískarandi krosshrynjandi.
Engu líkara en að þátttakendur gengju í eins-
konar syngjandi og dansandi fóstbræðralag
þarna undir jarðarmeni torfþaksins.
Slík áþreifanleg nálægð og samstaða er ís-
lendingum nútímans framandi. Hafi hún verið
Útvarpshúsið (v.m.) og Norðurlandahúsið í Færeyjum.
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. ÁGÚST 1999