Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1999, Blaðsíða 11

Sigurður Fáfnisbani bregður sverði í
Niflungahringnum eftir Lang.
Myndin Dagrenning (Sunrise) eftir Murnau var listrænt þrek-
virki en hlaut ekki aðsókn sem skyldi. Sömu sögu mætti
segja um margar frægustu myndir sem Þjóðverjar hafa gert.
Gæfan er fallvölt. Emil Jannings í síðasta hlátrinum.
Dietrich. Marlene Dietrich vígaleg í Bláa englinum eftir Murnau.
inn. Myndmálið er hins vegar með því glæsi-
legra sem sést hefur. Gagnrýnendur voru yfir
sig hrifnir. Þvrí miður hlaut Dagrenning ekki
mikla aðsókn og Mumau náði aldrei fótfestu í
Bandaríkjunum. Framleiðendur myndarinnar
heimtuðu enn á ný farsæl sögulok og skrum-
skældu verk leikstjórans með ýmsum hætti.
Murnau sneri sér í auknum mæíi að raunsæis-
myndum. Myndina Vort daglegt brauð (Our
Daily Bread) gerði hann í Dakotafylki í
Bandaríkjunum árið 1929. Aftur var tekið
fram fyrir hendurnar á leikstjóranum. Tal-
myndir voru nú komnar til sögunnar. Mumau
var gert að bæta við myndina nýju efni með
hljóði. Þessar talkaflar kölluðust engan veginn
á við önnur atriði. Mumau gaf stóru kvik-
myndaverin upp á bátinn og stofnaði fyrirtæki
með föður heimildarmyndanna, Kanadamann-
inum Robert Flaherty. Afi'akstur þessa sam-
starfs var myndin Tabu. Þar segir frá
perluköfurum á eyjunni Tahítí. Til stóð að þeir
Flaherty gerðu myndina í sameiningu. Brátt
kom á daginn að leikstjóramir áttu ekki
skap saman og slitnaði upp úr sam-
starfinu. Flaherty eftirlét Mumau
myndina. Tabu var fyrsta mynd eftir
Mumau sem náði vinsældum í Banda-
ríkjunum. Kaldhæðni örlaganna var slík
að Murnau fórst í bílslysi viku áður en
myndin var frumsýnd.
Askja Pandóra
Austurríkismaðurinn Georg Wihelm
Pabst gerði sem fyrr segir Götuna gleði-
snauðu (Die freudlose Gasse). Var myndin
alfarið bönnuð á Bretlandi og mikið stytt í
öðmm löndum álfunnar. Myndin var tii
marks um að nýtt raunsæi (die neue
Sachlichkeit) væri að ryðja sér rúms í kvik-
myndum jafnt sem bókmenntum. Þegar
Pabst gerði myndina Leyndardómar sálar
(Die Geheimnisse einer Seele) sótti hann efni-
viðinn í smiðju landa síns Freuds. Tveir læri-
sveinar læknisins höfðu hönd í bagga með
handritsgerðinni. Freud sjálfur neitaði að
leggja nafn sitt við slíkan hégóma.
Pabst gat sér gott orð fyrir að velja af-
burðaleikkonur og magna fram eftirminnileg-
an leik hjá þeim. Aðal hans var að gera raun-
sæismyndir í glæsOegum búningi. Freistingar
Berlínar urðu leikstjóranum að yrkisefni í
myndunum Oskju Pandóru (Die Busche der
Pandora) og Dagbók glataðrar konu (Die Ta-
gebuch einer Verlorener). Bandaríska leik-
konan Louise Brooks lék aðalhlutverk í báðum
myndum. Brooks var ein efnilegasta leikkona
á miilistríðsárunum. Hún tamdi sér fágaðan
leikstíl sem staðist hefur tímans tönn. Brooks
náði því miður aldrei fótfestu í talmyndum.
Pabst skipaðist á vinstri væng stjórnmála í
Þýskalandi þegar þjóðemisjafnaðarmönnum
óx ásmegin. Pabst talaði máli friðarsinna í
myndinni Westfront 1918. Þótti þjóðemissin-
um og nasistum að sér vegið. Næát réðst
Pabst í að kvikmynda Túskildingsóperana
(Die Di-eigroschenoper) eftir þá Kurt Weill og
Bertholt Brecht. Pabst flutti enn á ný boð-
skap friðar og bræðralags í myndinni Vináttu-
böndum (Kameradschaft). Þýskir námumenn
koma þar til hjálpar frönskum starfsbræðrum
sínum sem lokast inni í námugöngum. Vald
Pabst á miðlinum kemur berlega í ljós í hverri
mynd. Leikstjórinn starfaði að mörgum
myndum í ýmsum löndum fram á sjötta ára-
tuginn en náði þó aldrei sama árangri og á
millistríðsárunum.
Sigurður Fófnisbani og
glæpamennirnir
Fritz Lang var einnig Austurríkismaður.
Lang vakti fyrst athygli með mynd um valda-
gráðugan glæpamann, Dr. Mabuse. Eigin-
kona hans Thea Von Herbau skrifaði handrit
að öllum myndum sem Lang gerði í Þýska-
landi. Niflungahringurinn eftir Lang var
íburðarmikið verk í tveimur hlutum um Sig-
Amerísk hryllingsmynd. Bandarískar hryllings-
myndir sem gerðar voru milii stríða sóttu
margt til Þjóðverja enda unnu þýskir kvik-
myndamenn við þær flestar. Þessi áhrif koma
glöggt fram í meistaraverkinu Frankenstein.
Sá/arbá
ska
Ur
urð Fáfnisbana. Lang hóf á sínum tíma nám í
arkitekúr. Áhugi leikstjórans á byggingarlist
kom síðar fram í einhverjum glæsilegustu
leikmyndum í kvikmyndasögunni.
Frægasta verk eftir Lang, Metropolis, er
framtíðarsýn. Þorri mannkyns lifir í ánauð
vélvæðingar. Er myndin eins konar undanfari
skáldsögunnar 1984 eftir George Orwell.
Metropolis er mikil mynd og hver rammi
stendur sem sjálfstætt listaverk. Höfundar
lögðu gríðarlegan metnað í þessa vísinda-
skáldsögu og framleiðendur töldu greinilega
að sér væra allir vegir færir. Mynd Langs er
rammpólitísk, án þess þó að verkið sé gert í
þágu ákveðinnar stjómmálastefnu. Enda kom
á daginn að höfundar handrits, Lang og eigin-
kona hans Thea von Harbou, vora á öndverð-
um meiði í stjómmálum. ítalska tónskáldið Gi-
orgio Moroder samdi nýja tónlist við
Metropolis og dreifði henni í styttri útgáfu ár-
ið 1984. Sumir gagnrýnendur tóku viljann fyr-
ir verkið en aðiir litu á þetta uppátæki sem
hvert annað skemmdarverk. Myndin M er
fyrsta talmynd Langs. Efni myndarinnar er
sannsögulegt. Peter Lorre lék ódæðismann en
fyrirmyndin var raunveralegur bamamorðingi
í Munchen. Lorre varð heimsfrægur fyrir
túlkun sína á morðingjanum. Eftirtektarvert
er að glæpamennirnir í borginni hafa að lokum
hendur í hári morðingjans. Framhaldsmyndin
Vitnisburður Dr. Mabuses (Das Testament
des Dr. Mabuse) olli Lang töluverðum vand-
ræðum. Goebbels kallaði leikstjórann á sinn
fund. Bauð hann honum gull og græna skóga
ef hann tæki að sér að stjóma þýska kvik-
myndaiðnaðinum í þágu nasista. Lang flýði
land en eiginkona hans tók málstað flokksins
og varð eftir í Þýskalandi. Lang náði að laga
sig að aðstæðum í Hollywood og leikstýrði þar
mörgum þekktum og góðum myndum. Lang
fékk bandarískt rfidsfang árið 1935. Amerískir
og þýskir kvikmyndavinir hafa átt í nokkurs
konar forræðisdeilu um þennan merka og
vandvirka leikstjóra allar götur síðan. Pabst,
Lang og Murnau völdu sér aðrar söguhetjur
en starfsbræður þeirra í Hollywood. Annars
vegar sögðu þeir sögur af venjulegu fólki, hins
vegar glæpa- og ógæfumönnum. Myndir
þeirra vora blessunarlega lausar við þá glóra- ,
lausu hetjudýrkun sem setur enn svip á
Hollywoodmyndir.
Þjóðverjar gripu snemma tfi þess glapræðis
að setja höft á innfluttar myndir á friðartím-
um. Fjöldi erlendra mynda skyldi framvegis
vera í nákvæmu samræmi við innlenda fram-
leiðslu. Slíkar ráðstafanir hafa aldrei gefist
vel hvort heldur Englendingar, Frakkar eða
Þjóðverjar hafa átt hlut að máli. Hér réð
magn en ekki gæði ferð. Nasistar hófu að
framleiða eigin myndir árið 1927. Flokkurinn
skipulagði „mótmæli" sem voru eiginlega
uppþot við sýningu mynda sem forsprökkum
nasista vora lítt að skapi, meðal annarra Tíð-
indalaust á vesturvígstöðvunum (Im Westen
nichts Neues eftir Erich Maria Remarque),
sem reyndar var bandarísk mynd, og Kuhle
Wampe sem gerð var eftir handriti eftir Bert-
hold Brecht. Þegar nasistar tóku síðar völd
fordæmdu þeir Weimarmenninguna óspart og
kölluðu hana menningarbolsévisma. Þessir
„úrkynjuðu" listamenn sem valdhafar for-
dæmdu settu svip sinn á þýska menningu,
myndlist (Georg Grosz, Dix og Beckmann)
skáldsagnagerð (Thomas Mann, Hermann
Hesse og Alfred Döblin), tónlist (Schönberg)
og byggingarlist (Bauhaushreyfingin). Vís-
indamenn á borð við Freud, Adler og Jung
urðu að almenningseign um þessar mundir.
Ernsl Lubítsch
Emst Lubitsch var upphaflega gamanleik-
ari í þýskum stuttmyndum. Mynd eftir Lu- -'
bitsch Frú Dubarry náði miklum vinsældum
vestanhafs. Aðalleikonan Pola Negri og leik-
stjórinn sigldu til Bandaríkjanna. Ær og kýr
SJÁNÆSTUSIÐU
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. ÁGÚST 1999 1 1