Lesbók Morgunblaðsins - 04.09.1999, Síða 10

EFTIR BJARNA E. GUÐLEIFSSON
Snæfell í Norður-Múlasýslu er eitt gf tignarlegustu fjöll-
um landsins og hæsta fjall ó íslandi utan meginjökla. í
nágrenni þess eru Eyjabakkar sem lestir þekk :ja
nú vegna áforma um virkjun Jökulsár í Fljótsda , en
vegna þess má búast við að margir fari á þessar
slóðir á komandi haustdögum.
AÐ var 23. júlí 1996 sem ég,
ásamt Brynjólfí syni mínum, gekk
á Snæfell, en fjall þetta hafði ég
oft litið löngunaraugum úr fjar-
lægð af Mývatnsöræfum og Hér-
aði, fjallið sem margir Héraðsbú-
ar bera takmarkalausa lotningu
fyrir. Daginn áður höfðum við
Þórarinn Lárusson á Skriðuklaustri og Helgi
Hallgrímsson á Egilsstöðum skoðað gróður-
skemmdir í Fljótsdal. Við feðgamir gistum um
nóttina í góðu yfirlæti á Skriðuklaustri hjá þeim
Guðborgu og Þórami Lámssyni. Um morgun-
inn kom Helgi akandi frá Egilsstöðum, en hann
ætlaði að verða samferða okkur Brynjólfi upp
að Snæfelli. Veður var gott og það var bjart yfir
þennan morgun. Við þremenningarnir lögðum
af stað frá Skriðuklaustri um kl. 10.30. og ókum
svo sem leið liggur upp með Bessastaðaárgili
og upp á Fljótsdalsheiði. Þá vomm við komnir
á góðan en nokkuð grófan afréttarveg, sem
lagður var vegna rannsókna á fyrirhugaðri og
umdeildri Fljótsdalsvirkjun.
Konungur Norðausturöræfanna
Snæfell gnæfir upp úr hásléttunni norðaustr
an Vatnajökuls, líkt og Herðubreið. Séra Sig-
urður Gunnarsson á Hallormsstað, sem uppi
var á síðustu öld, nefnir Herðubreið „fjalla-
drottningu Norðurlandsöræfanna", en Snæfell
„fjallatröll Austurlands" (1) og þykir mér þetta
vel hæfa. Þó hneigist ég til að kenna Snæfellið
fremur við konung, þannig að þama séu kon-
ungur og drottning Norðausturöræfanna, Snæ-
fell og Herðubreið, enda segir Halldór Stefáns-
son (2): „Má segja að þessi tvö fjöll standi sem
kóngur og drottning á meðal íjallanna á hálendi
Islands." Þessi konungur hefur orðið mörgu
skáldinu og hagyrðingnum yrkisefni (3) og á vel
við að vitna til ljóðs Eyjólfs Jónssonar Melan:
Sem konungur upp yfir ásana rís,
með ennið í heiðinu bláa,
grænmöttlað, hlaðbúið eilífum ís,
einsamla Snæfellið háa.
Snaefellsöraefi
Örnefni á Snæfelli og umhverfis það em
ekki mörg eða flókin, og sum þeirra í raun
bara tillögur. Hér verður einungis tæpt á ör-
nefnum á fjallinu sjálfu, ekki umhverfis fjallið.
Snæfell stendur skammt norðan við norð-
austurbrún Vatnajökuls, á milli Jökulsár á
Dal, sem kemur úr Brúarjökli, og Jökulsár í
Fljótsdal, sem á aðalupptök sín að rekja til
Eyjabakkajökuís. Vötn úr Snæfelli og hnjúk-
unum umhverfis falla í jökulárnar Þjófagilsá
og Hafursá í Jökulsá í Fljótsdal en Sauðá,
Grjótá og Hölkná til Jökulsár á Dal. Svæðið
upp við Vatnajökul, á milli Jökulsánna aust-
firsku, hefur ekki haft neitt sameiginlegt heiti.
í árbók Ferðafélags Islands (10) nefnir Hjör-
leifur Guttormsson það „Snæfellssvæði", en í
Snæfellsblaði Glettings 1998, sem rétt er að
benda á sem lesefni (9), var það nefnt Snæ-
fellsöræfi og fer vel á því. Svæðið vestan Snæ-
fells nefnist Vesturöræfi, en Sandar em næst
Snæfelli, á milli þess og nokkurra hnjúka í
vestri. Sunnan Snæfells em Þjófahnjúkar og
inn við Vatnajökul er svæði sem nefnist Mar-
íutungur vestast og svæðið austan fellsins nið-
ur að Jökulsá í Fljótsdal er af gangnamönnum
nefnt Undir Fellum en fjær em umdeildir
Eyjabakkar (stundum er allt svæðið umhverf-
is Snæfell nefnt undir Fellum).
Snæfellshnjúkar
Við nálguðumst þetta tígulega fjall óðum.
Heldur þyngdi í lofti og á tindinum var skýja-
bólstur, og skilst mér að það sé ekki óalgengt.
Þótti það óbrigðult merki um þurrk næsta dag
ef tindurinn væri skýlaus að kveldi (3). Um-
hverfis Snæfell era allmargir hnjúkar, sumir
nefndir, aðrir ónefndir, og munu þeir vera um
20 talsins. Sigfús Sigfússon segir (15): „Það er
umkringt af fellum og hnjúkum og hæðum og
minnir ósjálfrátt á bamahóp eða konung um-
kringdan vildarliði sínu.“ Hnjúkarnir um-
hverfis Snæfell em einu nafni nefndir Snæ-
fellshnjúkar (5). Þessi fjallaþyrping er ein sú
fegursta á Islandi, enda nýtur hún sín sérlega
vel af flatlendinu allt um kring. Hnjúkarnir
era flestir norðan og sunnan við fjallið, en
einnig em nokkrir hnjúkar að vestan. Austan
fjallsins eru hins vegar flatir Eyjabakkarnir.
Hæð þessara hnjúka er yfirleitt á bilinu
900-1200 m og væru taldir stæðileg fjöll ef
þeir stæðu ekki í skugga konungsins. Þeir em
flestir úr móbergi, og hafa myndast við eldgos
undir jökli á ísöldinni, á sama tíma og Snæfell
sjálft, enda tilheyra þeir sömu eldstöð og fjall-
ið, en sumir hnjúkanna em þó áreiðanlega
myndaðir á hlýskeiðum ísaldar (5). Snæfell er
því eldfjall að uppmna, megineldstöð, fremur
ung miðað við umhverfið og em yngstu gos
þar talin vera frá lokum ísaldar og sennilega
ekki eldri en 10.000 ára gömul. Jarðfræðingar
útiloka ekki að þar geti enn gosið og því megi
flokka það sem virkt eldfjall (5), enda geta
mörg þúsund ár liðið á milli eldgosa (10).
Norðurhnjúkar
Nyrstu hnjúkarnir em Geldærhnjúkur vest-
ast (900 m), Sauðafell (900 m) og Laugarfell
(832 m) en sunnar em tvítypptir Nálhúshnjúk-
ar (1210 m), Sandfell (1120 m) og Hafursfell
(1089 m). Tveir dalir em þarna nefndir, Sand-
dalur á milli Hafursfells og Sandfells og
Vatnsdalur á milli Nálhúshnjúka og Snæfells,
og þar er lítið vatn, Sandvatn. Á þessum slóð-
um á Hafursá upptök sín, en hún rennur til
austurs, en til vesturs rennur vatn úr norður-
hlíðum Snæfells í Hölkná. Er við nálguðumst
Snæfell úr norðaustri ókum við í námunda við
þessa hnjúka. Mér era bara Nálhúshnjúkar
minnisstæðir, en það era móbergshnjúkar þar
sem móbergið hefur veðrast í sérstæða dranga
sem munu vera tilefni nafnsins (6, 9). Nú var
Snæfellið í nálægð og í skálabotnunum um-
hverfis fannir og jökla sést að Snæfellið er
skreytt fagurlega mislitu bergi, og þar er gula
líparítið áberandi í mismunandi litbrigðum.
Norðaustan í fjallinu er djúp og hömrótt skál
með litlum jökli í botninum og er hann nefnd-
ur Háls(a)jökull. Mun það heiti komið frá Sig-
urði Þórarinssyni (7) og líklega tengt Snæ-
fellshálsi, en það er óeðlilegt því hann er suð-
austan við fjallið og því talsvert langt frá þess-
um jökli. Fljótsdælingar sem gengu á fjallið
1880 (4) nefndu þessa jökulskál Sótavistir og
gæti jökullinn að mati Helga Hallgrímssonar
því heitið Sótajökull (8). Sóti mun vera gamalt
jötunheiti, og er við hæfi að kenna þennan
úfna jökul við jötna, en fram undan jöklinum
er stór drangur nefndur Sótaleiði. Má því
hugsa sér að þar hvíli Sóti jötunn. Lípar-
ítnagginn ljósa efst og syðst í Sótavistum
nefnir Oddur Sigurðsson Hall (6). Það var úr
Sótavistum sem hmn varð í janúar 1998 og
sást það vel úr byggð. Norðan á fjallinu er
mikil jökulfönn og er oft fært upp á fjallið eftir
henni eða eftir klettarana á milli hennar og
Sótajökuls (9). En við höfðum vissu fyrir því
að auðveldast væri að sigra fjallið úr suðri og
því héldum við áfram.
Vesturhnjúkar
Nú vomm við komnir á svonefnda Sanda,
vestan Snæfells, og þar em nokkrir stakir
hnjúkar, og ókum við á milli þeirra og Snæ-
Loftmynd úr vestri af Snæfelli í vetrarbúningi. Tungur Gr
Takmarkinu náð. Greinarhöfundurinn á tindi
Snæfelis. í baksýn eru Eyjabakkar.
fells. Nyrst em Grábergshnjúkar (1050 m) á
móts við Nálhúshnjúkana, þá er nærri Snæ-
fellinu hnjúkur sem nefndur hefur verið Tíutíu
eftir hæðatölunum (1010 m) og allmiklu sunn-
ar er hnjúkur sem gæti heitið Langihnjúkur
(1006). Enn vestar á Söndunum er svo önnur
hnjúkaröð og er nyrst bátlaga hryggur nefnd-
ur Grjótárhnjúkur (1000 m), þá Langalda
(einnig nefnd Langihnjúkur eða Miðalda og
Herjólfshólar á korti, 900 m) og syðst Sauða-
hnjúkar tveir (1004 og 1060 m) aðskildir af
Sauðaklauf. Hærri Sauðárhnjúkurinn er talinn
vera hraungúll myndaður á þurrlendi á hlý-
skeiði ísaldar (5). Syðsti hnjúkurinn er Fitja-
hnjúkur (1008 m), en norður úr honum er
flatneskja sem nefnd hefur verið (5) Flatur
(960 m). Vestan Vesturhnjúkanna em gróður-
sæl Vesturöræfin, en á Söndunum umhverfis
Vesturhnjúkana em flatir og gróðurlitlir aur-
ar og melar sem ótal smákvíslar Grjótár og
Snæfeli úr suðri. í forgrunni er einn af Þjófahnjúkuni
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 4. SEPTEMBER 1999
4