Lesbók Morgunblaðsins - 17.06.2000, Side 10

VARÐLOKKUR
GUÐRÍÐAR ÞOR-
BJARNARDÓTTUR
EFTIRJ ÓN HNE FIL AÐALSTEINSSON
Guðríður Þorbjarnardóttir er talin vera f/rsta hvíta
móðirin í Ameríku og víðförlasta kona miðalda. Á
fyrsta vetri hennar í Grænlandi var efnt til seiðs, en sú
eina í samkvæminu sem kunni tiltekið galdrakvæði
var þessi unga, kristna kona fró íslandi. Til þess var
tekið hvað flutningur Guðríðar var góður, líkt og þaul-
æfður væri.
Guðríður Þorbjarnardóttir var í hópi víð-
kunnustu fornkvenna íslenskra og víðförlust
þeirra allra. Þessarar merku konu er nú
minnst að þúsund árum liðnum frá því að
frumburður hennar leit dagsins ljós í Vestur-
heimi, fyrstur norrænna manna. Hér er ekki
ætlunin að rekja frægðarferil Guðríðar, en
einungis huga að lýsingu Eiríks sögu rauða af
því er hún kvað Varðlokkur eða Varðlokur í
seið Þorbjargar lítilvölvu á Grænlandi.
Þorbjörn, sonur Vífils, kristins leysingja
Auðar djúpúðgu, hafði að sögn haldið kristni
sinni í heiðnu samfélagi og búið þar sem utan-
garðsmaður við óhægindi. Er lausafé hans
var þrotið brá hann á það ráð að halda til
Grænlands á fund annars utangarðsmanns,
Eiríks rauða. Eftir langa útivist náði hann
siðla hausts Herjólfsnesi á Grænlandi, þar
sem gildur bóndi, Þorkell, bauð vetursetu.
Skömmu síðar var efnt til seiðsins.
í sögunni er nákvæm lýsing á völvunni,
búnaði hennar, fasi og viðmóti, einnig móttök-
um og veitingum sem henni eru bornar. Síðan
segir:
En um morgininn, at áliðnum degi, var
henni veittr sá umbúningr, sem hon þurfti at
hafa til at fremja seiðinn, Hon bað ok fá sér
konur þær, er kynni fræði þat, sem til seiðs-
ins þarf ok Varðlokur hétu. En þær konur
fundusk eigi. Þá var leitat at um bæinn, ef
nökkurr kynni. Þá segir Guðríðr: „Hvárki em
ek fjölkunnig né vísindakona, en þó kenndi
Halldís, fóstra mín, mér á íslandi þat kvæði,
er hon kallaði Varðlokur." Þorkell segir: „Þá
ertu happfróð." Hon segir: „Þetta er þat eitt
atferli, er ek ætla í engum atbeina at vera, því
at ek em kristin kona.“ Þorbjörg segir: „Svá
mætti verða, at þú yrðir mönnum at liði hér
um, en þú værir þá kona ekki verri en áðr; en
við Þorkel mun ek meta at fá þá hluti til, er
hafa þarf.“ Þorkell herðir nú at Guðríði, en
hon kvezk gera mundu sem hann vildi. Slógu
þá konur hring um hjallinn, en Þorbjörg sat á
uppi. Kvað Guðríðr þá kvæðit svá fagrt ok
vel, at engi þóttisk heyrt hafa með fegri rödd
kvæði kveðit, sá er þar var hjá. Spákonan
þakkar henni kvæðit ok kvað margar þær
náttúrur nú til hafa sótt ok þykkja fagrt at
heyra, er kvæðit var svá vel flutt, - „en áðr
vildu við oss skiljask ok enga hlýðni oss veita.
En mér eru nú margir þeir hlutir auðsýnir, er
áðr var ek dulið, ok margir aðrir. En ek kann
þér þat at segja, Þorkell, at hallæri þetta mun
ekki haldask lengr en í vetr, ok mun batna
árangr sem várar. Sóttarfar þat, er á hefir
legit, man ok batna vánu bráðara. En þér,
Guðríðr, skal ek launa í hönd liðsinni þat, er
oss hefir af þér staðit, því at þín forlög eru
mér nú allglöggsæ. Þú munt gjaforð fá hér á
Grænlandi, þat er sæmiligast er, þó at þér
verði þat eigi til langæðar, því at vegar þínir
munu liggja til íslands, ok man þar koma frá
þér bæði mikil ætt ok góð, ok yfir þínum kyn-
kvíslum skína bjartari geislar en ek hafa
megin til at geta slíkt vandliga sét; enda far
þú nú heil ok vel, dóttir." Síðan gengu menn
at vísindakonunni, ok frétti þá hverr þess, er
mest forvitni var á at vita. Hon var ok góð af
frásögnum; gekk þat ok lítt í tauma, er hon
sagði. Þessu næst var komit eptir henni af
öðrum bæ; fór hon þá þangat. Þá var sent
eptir Þorbimi, því at hann vildi eigi heima
vera, meðan slík hindrvitni var framið.
II
Eiríks saga rauða er varðveitt í tveimur
skinnhandritum, Hauksbók frá fyrstu ára-
tugum 13. aldar, og öðru um hundrað árum
yngra. Munur er á þessum handritum. Kvæði
Guðríðar er kallað Varðlokkur (kvk. flt. af
varðlokka) í Hauksbók, en Varðlokur (kvk.
flt. af varðloka) í yngra handritinu.
Árið 1874 skýrði Guðbrandur Vigfússon:
varðlokkur kvk. flt. (skoska, warlock), varð-
söngur, verndarsöngur. Frá því taldi hann
dregið skoska heitið warlock, notað um
galdramanninn.
Árið 1916 birti Magnus Olsen ritgerðina
„Varðlokur" í Maal og Minne þar sem hann
leiddi rök að því að sú mynd kvæðisheitisins
væri hin upprunalega og táknaði hinn syngj-
andi hring sem héldi öndunum föstum. Olsen
renndi einnig frekari stoðum undir samhengi
milli warlock og varðlokur. Warloek var
einkar algengt á þeim svæðum í Skotlandi og
grennd sem nánust samskipti höfðu við Norð-
urlönd og norrænna áhrifa gætir mest í mál-
inu. Heitið var á sumum skosku eyjunum
jöfnum höndum haft um galdranomir og
galdrakarla og kom einnig fyrir í merking-
unni galdraljóð eða -þula, töfraformúla, eða
særing. Warlock var að áliti Olsens dregið af
varðlokum.
Dag Strömbáck fjallaði um þetta efni í Sejd
1935 og lýsti atferli shamána er hafði framið
gjöming sinn og lá máttvana og líflaus. Ung
stúlka kvað þá kvæði uns líf færðist í líkama
shamanans á ný. Þessa lýsingu taldi hann
hugsanlega hliðstæðu seiðsins á Grænlandi.
Kveðandi Guðríðar hefði þá þjónað þeim til-
gangi að kalla sál völvunnar heim eftir för úr
líkamanum. Varðlokkur væri því upprunaleg
mynd kvæðisheitisins.
Árið 1970 ritaði Dag Strömbáck um seið í
Kulturhistorisk Leksikon. Þar birti hann
skýringu Magnus Olsens og sína eigin, kvað
ekki fast að orði, en sagði að hvor um sig gæti
skýrt upprunalega merkingu í varðlokkum/
varðlokum.
í íslensku orðsifjabókinni segir um varð-
lokur/varðlokkur, að upprani sé óljós og upp-
haflegt form óöraggt. Állt óvíst um skýring-
artilgátur. Warlock sé tæplega dregið af
varðlokum.
III
Hvor skýringin sem væri gæti staðist,
sagði Dag Strömbáck og allt óvíst, segir Ás-
geir Blöndal Magnússon. Það fer því hvorki
mikið fyrir eindreginni né fastmótaðri niður-
stöðu fræðimanna á grandvelli orðsifja. Því
má bæta við, að vörður í merkingunni sál eða
fylgja kemur ekki fyrir í fomnorrænum ritum
og merkingin er sótt í mállýskur síðari tíma á
hinum Norðurlöndunum. Tvær orðmyndir
vekja einnig ótrú á upprana heitanna, og ekki
ágreiningslaust hvor sé líklegri.
Fleira í frásögn Eiríks sögu rauða af seiðn-
um vekur spurningar, svo sem hversvegna
kristin kona var sú eina á bænum sem kunni
tiltekið galdrakvæði. Og þegar tekið er sér-
staklega fram hve vel Guðríður hafi kveðið
kvæðið, eins og það hafi verið þaulæft, þá
verður frásögnin enn ótrúlegri.
Með hliðsjón af því sem þegar hefur verið
rakið virðist mér torvelt að komast til botns í
þessu máli með stuðningi orðsifjafræðinnar
einnar. Því verði að leita annarra leiða til að
komast að niðurstöðu um meintan galdrasöng
hinnar kristnu konu. Liggur þá næst fyrir að
huga að því sem vitað verður um trú og gald-
ur á Islandi á tíundu öld.
IV
Meginþorri þeirra landnámsmanna sem
hér settust að um 900 kom frá löndum þar
sem norrænn átrúnaður var ríkjandi. í hópi
landnámsmanna sem komu vestan um haf
vora hins vegar nokkrir nafngreindir kristnir
menn, en samkvæmt Landnámabók reistu
synir sumra kristnu landnámsmannanna hof
og blótuðu og land var alheiðið í rúm hundrað
ár. Og þegar allsherjarríki var stofnað um
930 virðist jafnframt hafa verið lögð sérstök
áhersla á að efla norrænan átrúnað.
Það er ágreiningslaus niðurstaða í trúar-
bragðafræði, að einstökum hópum trúaðra
hefur verið gjarnt að líta á önnur trúarbrögð
sem fjandsamlega galdra. Við höfum einnig
nokkur dæmi um slíkt í fornum íslenskum
heimildum.
Þannig segir í Þorvalds þætti víðförla frá
heiðnum berserkjum, sem voru mjög fjölkun-
nugir. í Njáls sögu greinir frá því er Galdra-
Héðinn blótaði, Þangbrandi trúboða til
óþurftar, svo hestur hins síðarnefnda sökk í
Mýrdalssand. I sömu sögu segir frá mjög
fjölkunnugum fráhverfingi, Bróður víkingi,
sem hafði gerst guðníðingur, kastað trú sinni
og blótaði heiðnar vættir.
I íslenskum fornritum eru einnig heimildir
um að kristnir menn hafi á heiðnum tíma ver-
ið sakaðir um galdur.
I Landnámabók segir frá því að Ásólfur al-
skik Konálsson, kristinn maður sem kom til
Islands á landnámstímanum, var hrakinn úr
einum stað í annan og kallaður fjölkunnugur.
Hann komst til frænda síns, Jörandar hins
kristna á Akranesi og átti athvarf hjá honum
til æviloka. Þorleifur hinn kristni í Krossavík
var lögsóttur á tíundu öld fyrir að neita að
gjalda hoftoll. Þegar Digur-Ketill hafði stefnt
Þorleifi hreppti hann aftakaveður og leitaði á
náðir Þorleifs um mat og húsaskjól. Því féll
niður stefnan. Ekki er sagt berum orðum að
Þorleifur hafi átt hlut að veðrinu, en það má
lesa milli línanna.
Hér hefur veríð drepið á tíundu aldar sagn-
ir af kristnum mönnum sem taldir hafa verið
göldróttir. Þá vík ég að tíundu aldar sögnum
um galdramenn og kanna sérstaklega hvort
þeir gætu hafa verið kristnir og goldið trúar
sinnar.
I Vatnsdæla sögu segir frá átökum sona
Ingimundar gamla á Hofi við meinta galdra-
menn, annars vegar Þórólf heljarskinn eða
heljarskegg og hins vegar við Ljót og son
hennar Hrolleif. Lauk þeim samskiptum á
þann veg að Ingimundarsynir drápu allt þetta
fólk.
Sú kenning hefur komið fram, að Þórólfur,
Ljót og Hrolleifur hafi verið kristin og tor-
tímt fyrir þá sök. Rökin fyrir þessari kenn-
ingu eru sannfærandi og varpa gleggra ljósi á
umræddar frásagnir Vatnsdæla sögu en fyrr
hafði verið gert. Eg hef fjallað um þetta efni
áður í bók og ritgerð, þar sem ég tek í öllum
meginatriðum undir umrædda kenningu og
rennt frekari þjóðsagnafræðilegum stoðum
undir hana. Hér mun ég drepa á örfá atriði
sem styðja að þetta fólk hafi verið kristið.
1. Þorsteinn Ingimundarson krafðist þess
að Þórólfur tæki upp „annan hátt“, sem bend-
ir eindregið til þess að Þórólfur hafi aðhyllst
önnur trúarbrögð en Þorsteinn.
2. Enginn bardagi varð við Þórólf og hans
menn þegar sótt var að þeim, en „eltingar
miklar“, og er Þórólfur sá að hann kæmist
ekki undan settist hann niður og grét. Þar
Guðríður Þorbjarnardóttir, víðförlasta kona miðalda, <
heitir síðan GrátsmýiT, segir í sögunni.
3. Hrolleifur er sagður bróðursonur Sæ-
mundar hins suðureyska og munu þau Ljót
því hafa komið frá Suðureyjum sem vora
kristnar á umræddum tíma.
4. Ljót er í sögunni sögð „sér í lýzku“ og
Þorsteinn Ingimundarson talar um „þeira
sið“, sem gefur ótvírætt til kynna önnur
trúarbrögð en þau sem vora ríkjandi í land-
inu.
5. „Blóthús“ er sagt hafa verið skammt frá
dyrum á heimili þeirra mæðgina. Blóthús
gæti að öllum líkindum verið nafn heiðingja á
kristnu bænhúsi. Rautt blótklæði sem nefnt
er vísar einnig til kristins helgihalds.
Einn þeirra þrjátíu og sex goða sem fékk
hlutdeild í stjórn landsins árið 930 var Þor-
steinn Ingimundarson á Hofi í Vatnsdal og
hann er talinn í hópi fremstu höfðingja lands-
ins um þær mundir. Hann hafði tekið að sér
yfirumsjón með helgihaldi norræns siðar í
sínu byggðarlagi. Eðlilegur hluti þess starfs
var að útrýma kristnum mönnum ef þeir vildu
ekki semja sig að siðum og lögum meirihluta
landsmanna.
Mér virðast þannig öll tiltæk rök mæla með
því að Þórólfur, Ljót og Hrolleifur hafi verið
kristin, og verið ofsótt og drepin fyrir trú
sína. Þau voru því réttnefnd kristnir píslar-
vottar. Er við hæfi að minnast þeirra sem
slíkra nú, er minnst er þúsund ára kristni á
íslandi.
V
Ljót og Hrolleifur vora ekki einu meintu
galdramenn sem komu frá Suðureyjum á
tíundu öld. í Laxdæla sögu segir:
Kotkell hét maðr, er þá hafði komið út fyrir
litlu. Gríma hét kona hans; þeira synir váru
þeir Hallbjörn slíkisteinsauga ok Stígandi.
Þessir menn váru suðreyskir. Oll váru þau
mjök fjölkunnig ok inir mestu seiðmenn.
1 O LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 17. JÚNÍ 2000