Lesbók Morgunblaðsins - 17.06.2000, Qupperneq 12

AW'f KRISTNI
AISLENSKT
MALl
EFTIR JÓN G. FRIÐJÓNSSON
hann gekk fram til kristinnar sigurgjafar fyr-
ir Austfírðingafjórðung. Væntanlega spillti
það ekki fyrir Þorleifi er fram liðu stundir, að
hann var afabróðir Kolskeggs fróða sem
ásamt Ara ritaði elstu gerð Landnámabókar.
Þórólfur, Ljót og Hrolleifur áttu ekki sama
láni að fagna í heimi sagngeymdarinnar. At-
Sk þeirra við Ingimundarsyni gætu hafa átt
sér stað um eða laust eftir 930 og sagnir af
dáðum goðans og bræðra hans við að útrýma
illþýði með afbrigðileg trúarviðhorf höfðu því
sjötíu ár í heiðnu samfélagi til að mótast og
festast í formum. í því samfélagi var viðhorf
og almenningsálit mótað af yfirstéttinni, hin-
um heiðnu goðum og voldugustu fylgismönn-
um þeirra. Við slíkar aðstæður má gera því
skóna að hlutur þeirra Þorsteins hafi verið
fegraður eftir því sem stundir liðu fram, en
jafnframt æ meira gert úr fjölkynngi og
fjandskap þremenninganna. Við kristnitöku
virðist hafa orðið áherslubreyting og nokk-
urskonar endaskipti á þessari sagnamyndun
óg þegar sagnir af átökunum voru skráðar í
Vatnsdæla sögu laust eftir miðja þrettándu
öld var svo komið að Vatnsdælagoðinn var
orðinn hálfkristinn og taldi mestan þann guð
er skapað hefði sólina og manninn, en Þórólf-
ur, Ljót og Hrolleifur voru með hliðsjón af
því sýnd sem harðsvíraðir fulltrúar fjöl-
kynngi og heiðni.
Og hafi Þórólfur, Ljót og Hrolleifur verið
seinheppin með andstæðinga hvað orðspor í
sagngeymdinni varðar, þá má segja að Kot-
kell og Gríma og synir þeirra hafi verið enn
seinheppnari. Þórður Ingunnarson, sem
stefndi þeim um fjölkynngi og þjófnað og
drukknaði á heimleið úr þeirri för, var
kvæntur Guðrúnu Ósvífursdóttur og helstu
stuðningsmenn hennar við eftirmálin voru
Snorri goði og Gestur Oddleifsson. Það var
þetta fólk sem mótaði almenningsálitið á
Vesturlandi laust fyrir aldamótin eittþúsund
og afkomendur þessa fólks tóku sumir hverj-
ir virkan þátt í sagnaritun í byrjun ritaldar.
Frá þeim Kotkatli og Grímu komst á hinn
bóginn enginn afkomandi á legg og því var
þess ekki að vænta að hlutur þeirra yrði rétt-
ur í sögnum eða bókum.
VII
Þá er rétt að víkja aftur til Grænlands og
huga að galdrabrag Guðríðar sem hún kvað
við seið Þorbjargar lítilvölvu. Eg nefndi fyrr
þá þverstæðu, að nafngreind og mikils metin
kristin kona væri sögð hafa kveðið galdraljóð
í heiðnum seið. í frásögn Eiríks sögu rauða
er Guðríði þó borin einstaklega vel sagan og
hefur hún þar auðsjáanlega notið hvors
tveggja, æviferils síns og afkomenda. Hún
náði því að ganga suður á efri árum, lauk ævi
sinni sem nunna og einsetukona og í hópi af-
komenda hennar voru á tólftu öld þrír bisk-
upar. Þátttaka hennar í hinu heiðna atferli er
einnig afsökuð með margvíslegu móti, tekið
fram að Guðríður hafi verið kristin kona og
skörungur í öllu athæfi sínu og spádómur
völvunnar hafinn í kristilegar hæðir, er hún
er látin segja í lokin: „ok yfir þínum kynkvísl-
um skína bjartari geislar en ek hafa megin til
at geta slíkt vandliga sét“.
En hvað var það þá sem Guðríður söng í
seiðnum? Rétt er að taka skýrt fram, að um
söng Guðríðar sem slíkan verður ekkert full-
yrt til eða frá á okkar dögum, en tilgátur um
hvað hún hafi sungið geta verið líklegar eða
ólíklegar eftir atvikum.
Dag Strömbáck hefur sýnt fram á að söng-
ur var eitt af einkennum seiðsins þar sem
honum er lýst að marki. Sá söngur sem Guð-
ríður var líkleg til að kunna betur en aðrar
konur á Heijólfsnesi var kristinn tíðasöngur
og kristnir sálmar. Og mér virðist ekki frá-
leitt að láta sér koma til hugar að Guðríður
hafi einmitt verið beðin um að syngja slíkan
söng. Ég gat þess fyrr, að mér þætti líklegt
að Kotkell, Gríma og synir þeirra, hefðu
sungið brot úr tíðasöng, kallað „harðsnúin
fræði“ og var fögur kveðandi að heyra. Guð-
ríður söng „fræði“ og höfðu menn ekki heyrt
með fegri rödd kvæði kveðið. I heiðnu samfé-
íagi mun lítill greinarmunur hafa verið gerð-
ur á tíðasöng og seiðgaldri, en hvort tveggja
væntanlega talið magnað.
Þá er rétt að víkja að þeim heitum sem
gefin eru á söng Guðríðar í Eiríks sögu
rauða, en þau eru ekki traustvekjandi að
mínu mati. Varðlokkur (kvk. flt. af varðlokka)
er fáránlegt orð og varðlokur (kvk. flt. af
varðloka) ekki öllu skiljanlegra. Enda hafa
þeir merku fræðimenn sem hafa skýrt þessi
orð þurft að seilast langt til samanburðar.
Vörður kemur ekki fyrir í fomíslensku máli í
þeirri merkingu sem um ræðir. Guðbrandur
Vigfússon mun hafa orðið íyrstur manna til
að tengja orðmyndimar varðlokkur, varðlok-
>ír við skoska heitið warlock, sem hann segir
beinlínis að sé sama orðið enda þótt merking
þessara tveggja orða sé ekki nákvæmlega hin
sama. Hann taldi skyldleika orðanna þannig
háttað, að warlock væri dregið af varðlokkur.
Magnus Olsen tók undir þetta sjónarmið og
Ásmundur Sveinsson: Fyrsta hvíta móðirin í
Ameríku.
dró fram mörg dæmi um hve algengt orðið
warlock væri á þeim svæðum í Skotlandi og á
nálægum eyjum sem mest samskipti hefðu
haft við norræna menn. Dag Strömbáck tók
ekki afstöðu til þess, hvernig skyldleika þess-
ara heita væri háttað, en hafði uppi efasemd-
ir um að warlock væri dregið af varðlokkum.
ABIM taldi líklegt að warlock væri fremur úr
fornensku en tökuorð úr norrænu.
Fram kom fyrr, að algeng merking war-
lock var galdrakarl, en á skosku eyjunum
kom það einnig fyrir í merkingunni galdra-
norn og galdraljóð. Ég legg hér sérstaka
áherslu á síðasttöldu merkinguna, en sam-
kvæmt henni var ekkert því til fyrirstöðu, að
galdraljóð í Skotlandi eða á skosku eyjunum
væru nefnd warlock. I munni íslenskra
manna var stutt í að sú nafngift breyttist í
varðlokk.
í ljósi þess sem hér hefur verið rakið er
niðurstaða mín um samhengi warlock og
varðlokks því sú, að varðlokkur sé í öndverðu
afbökun af skoska heitinu í merkingunni
galdraljóð, notað um galdrakvæði eða galdra-
söng. Orðmyndimar varðlokkur og varðlokur
hafi því aldrei haft til að bera sjálfstæða
raunmerkingu.
Kristnir píslarvottar á
Islandi á tíundu öld
Um 930:
Þórólfur heljarskegg. Eltur á mýri uns
hann settist niður grátandi. Þá höggvinn
banahögg. Þar heitir síðan Grátsmýrr.
Hrolleifur. Gripinn í helgiathöfn og háls-
höggvinn að móður sinni ásjáandi.
Ljót. Drepin á eftir syni sínum.
Um 990:
4.-5. Kotkell og Gríma. Lamin grjóti til
bana.
Hallbjöm slíkisteinsauga. Dreginn belgur
á höfuðið og honum síðan drekkt.
Stígandi. Dreginn belgur á höfuð og síðan
laminn gijóti til bana.
HEIMILDAREIT
ASB = Altnordische Saga-Bibliothek.
Ásgeir Bl. Magnússon 1989: íslensk orðsifjabók.
Reykjavík.
Benjamín Eiríksson 1964: Um Vatnsdæla sögu.
Reykjavík.
Brennu-Njáls saga 1956. Einar Ól. Sveinsson gaf út.
íslenzk fomrit XII. Reykjavík.
Cieasby, Richard and Vigfússon, Guðbrandur 1975:
An Icelandic-English Ðictionary. London.
Eiríks saga rauða 1934. Matthías Þórðarson gaf út. ís-
lenzk fornrit IV, 193-237. Reykjavík.
Guðbrandur Vigfússon, sjá Cleasby.
ÍF = íslenzk fornrit.
Jón Hnefill Aðalsteinsson 1997: Biót í norrænum sið.
Reykjavík.
Jón Jóhannesson 1956: Islendinga saga I. Þjóðveldis-
öid. Reykjavík.
Landnámabók 1968. Jakob Benediktsson gaf út. ís-
lenzk fomrit I, 29-528. Reykjavík.
Laxdæla saga 1934. Einar Ól. Sveinsson gaf út. ís-
lcnzk fomrit V, 1-248. Reykjavík.
Olsen, Magnus, 1916: „Varðlokur", Maal og Minne, 1-
21. Osio.
Smári Ólason 2000: Fomar tfðagjörðir. Reykjavík
(ópr.).
Strömback, Dag 1935: Sejd. Nordiska texter och und-
ersökningar 5. Lund.
Strömbáck, Dag 1970: „Sejd“. Kulturhistorisk leksi-
kon för nordisk middelalder XV, 76-79. Malmö.
Þáttr Þorvalds ens víðförla 1906. B. Kahle gaf út. ASB
11,59-81. Halle A. D. S.
Höfundurinn er fyrrverandi prófessor viS
Hóskóla fslands.
TELJA má að ekkert eitt bókmenntaverk
hafi haft jafn mikil áhrif á íslenskt mál og
Biblían. Ahrifa hennar sér m.a. stað í þús-
undum orða, fastra orðasambanda, málshátta
og orðatiltækja sem eiga rætur sínar beint
og óbeint að rekja til Biblíunnar. íslensk
tunga er því að þessu leyti til vitnis um
áhuga og viðfangsefni Islendinga í aldanna
rás en fleiri atriði benda í sömu átt. I fyrstu
málfræðiritgerðinni, sem talin er vera frá 12.
öld, tekur ójiekktur höfundur sér fyrir hend-
ur að rita Islendingum stafróf ... til þess að
hægra verði að rita og lesa sem nú tíðist og á
þessu landi bæði lög og áttvísi eða þýðingar
helgar eða svo þau hin spaklegu fræði er Aii
Porgilsson hefir á bækur sett af skynsam-
legu viti. Orð fyrsta málfræðingsins, en svo
hefur höfundur verið nefndur, eru í raun
upptalning Jjeirra bókmenntagreina sem
tíðkuðust á Islandi er ritgerðin var samin á
12. öld og þau eru einnig staðfest af öðrum
heimildum. I fyrsta lagi nefnir málfræðingur-
inn lög, í öðru lagi ættfræði og í þriðja lagi
þýðingar helgar, auk þess sem hann víkur
að ritverkum Ara fróða. Almennt er talið að
með þýðingum helgum eigi höfundur við
túlkun og skýringu kristilegra texta, þar með
talinna hómilía. Þessi skilningur kemur heim
og saman við það að meðal elstu málheimilda
eru hómilíubækumar tvær, sú íslenska og
norska, sem kunnar eru í afritum frá því um
1200. Litlu yngri eru ýmis önnur rit af kristi-
legum toga sem snúið hefur verið á íslensku,
t.d. hómilíur Gregors páfa og ýmsar frásagn-
ir af heilögum mönnum.' Þannig má segja að
elstu málheimildir staðfesti orð fyrsta mál-
fræðingsins: þegar í upphafi ritaldar voru
skráð á bókfell ýmiss konar kristileg rit og
sum þeirra hafa að geyma brot úr Biblíunni.
Ahrifa Biblíunnar gætir ekki einungis í rit-
um af kristilegum toga, þvert á móti er auð-
velt að sýna fram á að hún hefur einnig haft
mikil áhrif á veraldleg bókmenntaverk. Þetta
á t.d. við um einstakar íslendinga sögur,
fomaldarsögur og konungasögur svo að
dæmi séu tekin. Enn fremur er ljóst að Bibl-
ían hefur haft umtalsverð áhrif á íslenskt
lagamál. Með vísun til framanritaðs má segja
að Biblían hafi haft áhrif á allar greinar ís-
lenskra bókmennta og kristin trú hafi skipt
sköpum við mótun íslenskrar menningar.
Þetta kemur glöggt fram af málfarslegum
áhrifum kristilegra bókmennta en íslensk
tunga er óaðskiljanlegur hluti íslenskrar
menningar.
Hér að framan var vikið að því að elstu
beinar heimildir um kristin áhrif á íslensku
væm frá 12. öld og er þá átt við ritaðar
heimildir, t.d. íslensku hómilíubókina. Hún
er að hluta til bein þýðing erlendra rita en
ekki hefur tekist að finna erlendar samsvar-
anir við suma kafla heniiar. I Islensku hóm-
ilíubókinni er enn fremur að finna orðréttar
þýðingar úr Gamla og Nýja testamentinu,
m.a. Faðirvorið í nokkram afbrigðum sem
þar hljóðar svo:
Faðir vor er ert á himnum
Helgast þitt nafn
Til komi ríki þitt
Verði vilji þinn svo sem á himni svo og á jörðu
Brauð vort hversdagsleg gefðu oss í dag
Og fyrgefðu oss skuldir órar svo sem vér fyrgefum
skuldurum órum
Og eigi leiðir þú oss í freistni
heldur leystu oss frá illu
Amen
Eins og sjá má hefur Faðirvorið breyst
furðu lítið á þeim 800 áram sem liðin eru frá
því er því var fyrst snúið á íslensku. Sama
máli gegnir einnig um önnur þýðingabrot úr
Biblíunni sem varðveitt era í elstu heimild-
um. Vissulega er það einstætt og má telja til
forréttinda að nútíma íslendingar skuli eiga
greiðan og milliliðalausan aðgang að heimild-
um sem varpa ljósi á menningarheim for-
feðra okkar. Því má heldur ekki gleyma að
þótt heimildirnar sjálfar séu órækur vitnis-
burður þess að kristin hugmyndafræði var
og er snar þáttur menningar Islendinga þá
bendir málið sjálft í sömu átt þar sem kristin
menning hefur mótað það með ýmsum hætti.
Hér að framan var vikið stuttlega að elstu
heimildum um íslensku í óbundnu máli en
þær eru frá 12. öld. Þess ber einnig að gæta
að til era heimildir í bundnu máli sem era
miklu eldri en ritunartími þeirra bendir til.
Hér skulu nefnd tvö dæmi.
I Biblíunni er víða að finna þann boðskap
‘að mönnum sé endurgoldið í samræmi við
verk sín’ (Opinb. 22, 12) og til þessa vísar
orðasambandið uppskera eins og maður sáir
sem m.a. er að finna í Jobsbók og víða í Nýja
testamentinu. I Heimskringlu er að finna eft-
irfarandi brot: *Sverðs hljótendur [‘menn’]
hafa slíkar byrðar [‘refsingar’] es brjóta sér.
Hér virðist hugsunin vera sú sama og í til-
vitnuðum biblíudæmum og hér kann því að
vera um að ræða kristin áhrif.
Síðara dæmið er svo kölluð Hafgerðinga-
drápa sem talin er ort árið 986 en þar segir
frá hafvillum og hrakningum sem nokkrir
menn lentu í á leið sinni til Grænlands. A
skipinu var suðureyskur maður, kristinn, og
orti hann drápuna en í henni er þetta stef:
Mínar bið ég að munka reyni [Eg bið meinalausan
(algóðan) munka reyni (pð)
meinalausan farar beina, að bein a farar mínar (greiða
götu mína), drottinn
heiðis haldi hárrar foldar hárrar hallar foldar (him-
ins) haldi heiðis stalli (hendi)
hallar drottinn yfir mér stalli. yfir mér]
Stefið er að því leyti torskilið að það hefur
að geyma kenningar og orðaröð er óregluleg
en innan hornklofa er orðaröð breytt til sam-
ræmis við merkingu og kenningar eru skýrð-
ar innan sviga. I stefinu er að finna orðasam-
böndin greiða leið e-s og halda hendi yfír e-m
og vísa þau til kristinnar hugmyndafræði. I
fyrra tilvikinu mun orðasambandið greiða
leið e-s notað í beinni merkingu en það kann
að vísa til orðatiltækisins greiða götu e-s sem
á sér fjölmargar samsvaranir í Biblíunni og
þegar í elsta máli er það notað í óbeinni
merkingu. Síðara orðatiltækið, halda hendi
yfir e-m, er ótvírætt kristilegt og vísar til
verndarhandar drottins yfir mönnunum.
Dæmið úr Hafgerðingadrápu hefur kristilega
vísun en svipuð dæmi úr veraldlegum ritum
eru algeng og hafa þau oft almenna vísun.
Hér er því um að ræða dæmi um kristilegt
orðatiltæki sem hefur losnað snemma úr
tengslum við upprana sinn og fær almenna
merkingu. Þannig er það t.d. notað í Fóst-
bræðra sögu: Þeir voru báðir þingmenn Ver-
mundar og hélt hann mjög hendi yfir þeim
og: Þorkell heldur mjög hendi yfír þeim.
Mörg fleiri orðatiltæki með stofnorðinu
hönd sækja líkingu sína í Biblíuna, t.d.
sleppa ekki hendinni af e-m, með styrkri/
harðri hendi, halda verndarhendi yfír e-m,
bera e-n á höndum sér, e-m snýst e-ð til
hægri handar, hafa e-ð í hendi sér/sinni,
halda í höndina á e-m, leggja hönd á plóginn,
koma með tvær hendur tómar, vinstri höndin
veit ekki hvað sú hægri gjörir, þvo hendur
sínar af e-u og þykjast hafa himin höndum
tekið. í sumum tilvikum bera slík sambönd
ekki með sér hver upprani þeirra er og
krefst það þá sérstakrar athugunar að rekja
feril þeirra í íslensku. í mörgum tilvikum er
þó uppruninn augljós og í enn öðrum þarf
það ekki langrar umhugsunar við til að átta
sig á upprananum. Að þessu leyti standa ís-
lendingar betur að vígi er flestir aðrir. Þar
sem íslenska hefur breyst tiltölulega lítið í
aldanna rás, einkum hvað orðafar varðar,
eiga íslendingar greiðan aðgang að elstu
heimildum og þar er oftar en ekki að finna
dæmi er sýna upprana orðatiltækja eða
beina merkingu orðasambanda sem síðar
verða að orðatiltækjum. Það er því hluti af
almennri menntun íslendinga og málkennd
að vera í stakk búnir til að sjó í gegnum
orðatiltæki, skilja þá líkingu sem að baki
liggur.
Höfundurinn er prófessor við Hóskóla (slands.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 17. JÚNÍ 2000