Lesbók Morgunblaðsins - 17.06.2000, Qupperneq 15

I-
Þar sá ég söngkonuna Lotte Lehmann sem
varð örlagavaldur í lífi mínu. Ég sá þar líka
söngkonuna Jarmilu Novotná. Hún vakti mig
til meðvitundar um að það væri til fegurð. Eg
varð ástfanginn af henni - sex ára gamall.
Þetta var ást við fyrstu sýn og dugði sem feg-
urðarímynd fyrir mig. Löngu seinna urðum
við góðir vinir.
Lotte Lehmann var öðruvísi. Hún kom frá
Þýskalandi þar sem allt var formúlerað og eft-
ir mjög ákveðnu skipulagi. En Lotte var alls
ekki þannig og hún fékk mig til að sjá að fólk
þarf ekki að verða eins og umhverfi sitt; það
getur farið eigin leiðir.“
Danskan var
lamin í mig
Eitt af því sem vinir Halldórs segja hafa
komið sér mikið á óvart þegar þeir kynntust
honum er að hann talar ensku, dönsku, þýsku
og frönsku algerlega lýtalaust. Þegar hann er
spurður hvenær hann hafi haft tíma til að læra
þessi tungumál segist hann hafa verið á stöð-
ugu flakki milli Islands, Danmerkur og Aust-
urríkis þegar hann var krakki. „Danskan var
lamin inn í mig,“ segir hann. „Mér gekk ekki
vel að læra hana en systir mín, sem var þrem-
ur árum eldri en ég, var eldsnögg að ná henni.
Hún þverneitaði að tala íslensku við mig í Dan-
mörku, nema rétt innan heimilisins. Hún gat
ekki hugsað sér að láta fólk sjá okkur á götu
talandi íslensku. Hún var frekar viðkvæm og
vildi alls ekki að fólk tæki eftir okkur. Mér
fannst það gera það hvort sem var og var alveg
sama en henni tókst að láta mig læra dönsku."
Á þeim árum sem Halldór bjó í Austurríki
og Danmörku segist hann alltaf hafa litið á sig
sem íslenskan strák, en þegar hann kom heim
til íslands 1939, rétt eftir að seinni heimsstyrj-
öldin braust út, uppgötvaði hann að hann var
ekki beinlínis íslenskur krakki. „Skólasystkini
mín tóku mér afskaplega vel - það var ekki
það. Ég var bara allt öðruvísi en þau, hafði allt
önnur áhugamál og fannst ég vera útlending-
ur.“
Örlagarík ferð til Frakklands
En Halldór þraukaði og lauk hér mennta-
skólanámi og ákvað síðan að fara í læknis-
fræði. Hann ákvað líka að halda áfram að læra
frönsku sem hann hafði byrjað á í Austurríki
og sú ákvörðun reyndist enn ein af þeim örlag-
aríku.
Honum bauðst að fara á styrk til Frakk-
lands til að læra bókmenntir en hafði ekki
áhuga á því. Hins vegar átti hann pennavin í
Frakklandi sem ætlaði að heimsækja ísland.
„En svo fékk ég bréf frá honum,“ segir Hall-
dór, „þar sem hann sagðist vera að fara að
Halldór Hansen
gifta sig og sagði mér að koma heldur til
Frakklands. Ég gerði það og í þeirri ferð
kynntist ég bróður hans sem hafði verið fangi í
Austurríki í heimsstyrjöldinni. Sá bjó hjá
hjónum sem voru uppeldisfræðingar og áttu
fimm börn. Þessi hjón voru af afskaplega fínu
fólki en ákváðu að yfirgefa það allt. Þau fóru
mjög vel með allt lifandi en höfðu engan áhuga
á lífsins gæðum. Kynnin af þeim urðu til þess
að ég ákvað að fara í barnalækningar." Datt
þér aldrei í hug að fara í tónlistarnám? „Nei,
ekki beinlínis. Hins vegar ætlaði ég upphaf-
lega í leiksviðshönnun. Þegar ég var krakki og
alltaf veikur átti ég dúkkuleikhús sem ég
dundaði mér mikið við og eftir stúdentsprófið
var ég á leiðinni til London til að læra
leiksviðshönnun. En þá gerðist það að bróðir
minn, sem bjó í Bandaríkjunum, var skotinn
niður. Hann átti íjögurra ára dóttur sem kom
til að búa hjá okkur. Mér fannst þetta ekki
rétti tíminn til að fara til London og skráði mig
í læknadeild.“ En uppeldisfræðingarnir í París
höfðu víðtækari áhrif á líf Halldórs en þau að
taka ákvörðun um að snúa sér að barnalækn-
ingum. Þau þekktu mikið af sérstöku fólki,
m.a. Prévert, tónskáldið Poulenc og söngvar-
ann Bernac. Þau voru einnig í tengslum við
söngvarann Souzay og systur hans Geneviéve
Touraine. „Þegar ég fór fyrst á tónleika hjá
Souzay fannst mér dálítið skrítið að eiga að
hlusta á Fransmann syngja Schubert,” segir
Halldór, „en það breyttist um leið og hann fór
að syngja."
Vinir i tónlistarheiminum
Eftir dvölina í Frakklandi kom Halldór
heim og lauk læknisfræðinni. Eftir það hélt
hann til New York þar sem hann dvaldi í átta
ár og nam fyrst meinafræði, síðan barnalækn-
ingar og barnageðlækningar. Þar hélt hann
auðvitað áfram að sækja tónleika og kynntist
enn fleiri tónlistarmönnum. Eftir að Halldór
kom aftur heim til Islands og hóf að starfa sem
barnalæknir notaði hann þó hvert tækifæri til
að fara á tónleika erlendis. Vegna tungum-
álaþekkingar sinnar og mannkosta var hann
oft fenginn til að fara fyrir hönd lækna á ráð-
stefnur og fundi og segist þá hafa oft hafa bætt
nokkrum frídögum við ferðirnar til að komast
á tónleika og óperusýningar sem hann hafi
langað til að sjá. Þegar Halldór er spurður
hvernig hann hafi kynnst Dalton Baldwin, sem
er einn þekktasti undirleikari heims, segir
hann að Dalton hafi verið undirleikari hjá
Souzay. Elly Ameling hafi hann svo kynnst
þegar hún kom hingað fyrst fyrir tilstilli
Baldwins árið 1976.
„Við urðum fljótt mjög góðir vinir og sú vin-
átta hefur haldist alla tíð síðan,“ segir Halldór
og bætir því við að þetta hafi verið um það leyti
sem hann var að fara í sína fyrstu krabba-
meinsmeðferð. „Ég er búinn að liggja fjórar
banalegur," segir hann, „og þegar ég lá þá
þriðju kom til mín prestur til að tala við mig.
Við skemmtum okkur konunglega saman og
ég sagði honum að ég væri orðinn vanur þessu.
Ég er mjög þakklátur fyrir að veikindin
hafa aldrei farið á sálina á mér. Það er örugg-
lega mjög erfitt. Að vísu fannst mér fyrsta
banalegan erfið, vegna þess að á þeim tíma bar
ég mikla ábyrgð á fólki í kringum mig.“ En
hvað er það við sönginn sem heillaði Halldór
strax á barnsaldri? „Mannsröddin er svo pers-
ónulegt hljóðfæri. Þegar söngvara tekst að tjá
sinn innri mann er eins og tjaldi sé lyft frá.“
Hvernig líst þér á tónleikana sem verða á
mánudagskvöldið? „Ég er mjög þakklátur öll-
um sem hlut eiga að máli. Mér finnst bara gott
að vera verðlaunaður fyrir áhugamálin."
Víðtæk þekking ó söng og söngvurum
Sem fyrr segir er það Dalton Baldwin sem á
hugmyndina að því að halda tónleika Halldóri
til heiðurs og með honum kemur fjöldi frægi’a
listamanna - sem í gegnum tíðina hafa orðið
persónulegir vinir Halldórs. Þegar Baldwin er
spurður hvernig standi á að þessi hógværi, lít-
illáti maður eigi frægustu söngvara heims að
einkavinum svarar hann: „Halldór hefur alltaf
haft einstaka hæfileika til að hvetja og styðja
söngvara. Þeir sjá strax að athugasemdir hans
hafa mikið gildi fyrir þá. Hann er mjög hvetj-
andi og kann manna best að hugga söngvara
þegar þeir verða sárir yfir neikvæðum viðtök-
um. Þar fyrir utan þekki ég engan sem hefur
eins mikla og víðtæka þekkingu á söng og
söngvurum alla síðustu öld - að ekki sé talað
um það gríðarlega plötusafn sem hann á. Það
er alveg sama um hvað maður spyr hann, hann
á alltaf hljóðritun af því. Fyrst eftir að ég fór
að koma til íslands var Halldór í Tónlistarfé-
laginu í Reykjavík og eftir tónleika var farið
heim til hans til að heyra einhverja plötu. Það
endaði alltaf með því að það var setið uppi og
hlustað á tónlist alla nóttina. i-
Skilningur Halldórs hefur verið mér mikil
hvatning í þau fjörutíu ár sem ég hef þekkt
hann og fyrir mér er hann sem bróðir. Hann
hefur komið á tónleika hjá okkur vinum sínum
áratugum saman og það var kominn tími til
þess að við kæmum til hans. Öll þau ár sem ég
hef þekkt hann hef ég aldrei heyrt hann segja
neikvætt orð um nokkurn mann. Við sem telj-
um okkur til tónlistarfjölskyldu hans erum yf-
ir okkur ánægð yfir því að fá að koma til Is-
lands til að heiðra hann.“
Eins og Jónas Ingimundarson segir hefur
Halldór verið ungum íslenskum söngvurum
mikill stuðningur. Einn þeirra íslensku söngv-
ara sem koma fram á tónleikunum í Salnum í
Kópavogi næstkomandi mánudagskvöld er
Bergþór Pálsson. „Halldór er hafsjór af þekk-
ingu um sönglistina," segir Bergþór. „Það er
sama hvar borið er niður, hvort sem talið berst
að söngtækni, söngbókmenntum, tónskáldum
eða söngvurum, alls staðar er Halldór heima.
En hann er ekki bara þekkingarbrunnur, hann
er ekki síður viskubrunnur - óbrigðull smekk-
ur hans, skilningur og innsæi er öllum sem
honum kynnast innblástur. Raunar á það ekki
aðeins við um sönglistina, heldur alla tónlist,
jafnvel lífið og tilveruna í heild sinni. Það eru
stór orð, en engan mann hef ég hitt sem á þau
betur skilið.
En eins og allir sem eitthvað kunna og geta í
alvöru er hann hógværðin og mildin uppmáluð
og fer ekki í manngreinarálit, þó að heimsins
bestu listamenn sæki í félagsskap hans. Hami
tekur þeim ■ vel, en ekki síður tekur hann
óreyndum söngnemum vel, ef þeir þurfa á ráð-
um hans að halda. Biðji maður hann að setja á
hljóðband eitthvað af risavöxnu hljómplötu- og
diskasafni sínu, sem geymir margt óborgan-
legt raritetið, er það gert umsvifalaust með
gleði. Það liggur við að Halldóri finnist honum
sjálfum hafa verið gerður greiði ef hann getur
hjálpað öðrum.
Ef Halldór kemur því við má ganga að því
vísu að hann mæti á tónleika. Þrátt fyrir að
hann hafi séð flesta mestu listamenn heimsins
á sviði og kynnst dágóðum hluta þeirra gerir
það mann ekki óstyrkan, heldur gerir nærvera
hans, með mildi sína og fordómaleysi, að verk-
um að manni finnst maður jafnvel betri en
maður er.“
FISLÉTTUR DVORÁK
TÖIVLIST
Sfgildir diskar
BACH
J. S. Bach: 6 fiðlusónötur í h, A, E, c, f & G
BWV 1014-19. Fiðlusónötur í G, e & c
BVW1021-24.4 viðbótarþættir f. BWV 1019.
Tokkata og fúga í d BWV 565 í endurgerð A.
M. f. einleiksfiðlu. Andrew Manze, fiðla;
Richard Egarr, semball; Jaap ter Linden,
gamba/selló. Harmonia Mundi USA HMU
907250.51. Upptaka: DDD, Bristol, U.K.,
25.3.-3.4.1999. Útgáfuár: 2000. Lengd: (2
diskar) 155:56. Verð (Japis): 2.900 kr.
HINAR sex fiðlusónötur Bachs BWV
1014-19 fyrir fiðlu og sembal - ekki að rugla
saman við einleiksfiðlusónöturnar frægu
BWV 1001-7 - eru samdar á dvalarárum
hans í Köthen 1717-23. Eða hafnar, því hann
endurskoðaði a.m.k. nr. 6 síðar í Leipzig,
m.a.s. tvisvar og kann að hafa skipt um staka
þætti í fleiri. Hlustendum þessa disks gefst
kostur á að „pufukeyra" allar þrjár útgáfur
af nr. 6, því fjórir stakir aukaþættir fylgja og
virðast allar þrjár útgáfur hafa eitthvað til
síns ágætis. Þá eru tvær eldri sónötur, BWV
1021 og 1023 í G-dúr og e-moll; hin fyrri talin
samin fyrir 1720 og hin seinni frá ofanverð-
um Weimarárunum 1714-17 (skv. Grove).
Síðust er svo sónata í c BWV 1024, flokkuð
meðal „vafasamra" Bach-sónatna, enda
hugsanlega eftir fiðluleikarann Georg Pis-
endel, sem Bach kynntist 1709. Utundan við
allt er umritun eða „endurgerð“ Ajidrews
Manze á hinni frægu Tokkötu og fúgu í d-
moll (BWV 565), sem margir telja nú rang-
eignaða Bach eða í mesta lagi orðna til undir
hans umsjón á nk. spunaverkstæði í sam-
vinnu við orgelnemendur hans. Svipuð feðr-
unarvandamál eru allnokkur í ýmsum kamm-
er- og hljómborðsverkum áður eignuðum
Bach, þar sem nemendur hans eða synir hafa
reynzt ábyrgir fyrir mörgu sem áður fyrr
þótti of gott til að geta verið eftir aðra en
Meistarann.
C. P. E. Bach skrifaði 1774 að þessi sex
„sembaltríó" væru meðal fremstu tónverka
föður síns og bæru 50 ára aldur vel. [Höfum
hugfast að fyrirbærið „sígild tónlist" varð til
á 19. öld; fram að því féll tónlist fyrri kyn-
slóða einfaldlega úr tízku og hætti að heyr-
ast.] Hann nefnir sérstaklega hægu þættina,
„sem jafnvel nú á tímum yrðu tæpast samdir
í meira syngjandi stíl“.
Það er auðvelt að lesa úr þessu hvað
snemmklassíkmönnum þótti endast verst úr
barokkinu, nefnilega síjuðandi „komplement-
er“-rytmi hins áframspunna pólýfóníska rit-
háttar, sem svo áberandi er í hraðari þáttum
og sem franska skáldkonan Colette líkti við
saumavél. Sönghæfni barokksnillingsins kom
aftur á móti betur fram á hægum hraða og
hafa sumir slíkra þátta reyndar verið sungn-
ir með ágætum árangri, eins og Adagio ma
non tanto (III.) úr E-dúr sónötunni (nr. 3,
BWV 1016) sem stjörnusópran Swingle Sing-
ers flokksins gerði eftirminnileg skil á „Jazz
Sébastien Bach“ breiðskífunni fyrir aldar-
þriðjungi.
Bach fór snemma fram úr einföldum „cont-
inuo-“ eða fylgibassarithætti barokksins í
tríósónötunni, enda sjálfstæð kontrapunktísk
raddfærsla hægri liandar áberandi í fiestum
þáttum sónatanna 6. Á þessum diski hafa
menn því kosið að styrkja aðeins bassalínuna
í BWV 1014-15 (með gömbu ) og í BWV 1023-
24 (með sellói). Slíkt val er oft vandasamt,
enda sjaldnast tilgreint upphaflega hvort
bassahljóðfæri eigi að vera með (þrátt fyrir
„tríó“-nafngift C.P.E.s). Ekki er þó annað að
heyra en að vel hafi til tekizt með þessu fyr-
irkomulagi, því jafnvægi er gott og allt
kemst skýrt til skila sem máli skiptir.
Auðheyrt er að hér leika menn hagvanir
forntónlist - en þó viðkunnanlega frjálslyndir
gagnvart vísindabókstafstrú síðustu áratuga.
Manze leyfir sér m.a.s. víbrató[!] endrum og
eins, enda uppnefndur „sígauninn“ meðaí
upprunafiðlara. í því sem fleiru virðist flytj-
endum hafa tekizt að rata gullinn meðalveg,
er vonandi verður það sem koma skal í
barokktúlkun.
DVORÁK
Antonín Dvorák: Píanókvintett í A-dúr Op.
81; Strengjakvintett í G-dúr Op. 77*. Gaudier
hljómlistarhópurinn (Marieka Blankcstijn,
Lesley Hatfield, fiðlur; Iris Juda, víóla;
Christoph Marks, selló; *Stephen Williams,
kontrabassi; Susan Tomes, pianó). Hyperion
CDA66796. Upptaka: DDD, Bretlandi [?], 12,-
14.3.1995. Útgáfuár: 1996. Lengd: 65:37.
Verð (Japis): 1.699 kr.
EFTIR fimm ára algera vanrækslu lítur út
fyrir að loks sé komið Dvorák-ár hér í Sígildum
diskum. Honum var síðast veifað með ævin-
týraóperunni Rúsölku (13. maí), þar áður með
píanókvartettunum í D og Es (11. marz) og nú
aftur með ofangetnum kammei’verkum. Pían-
istinn þar er samur og lék með hljómlistar-
hópnum Domus í marz, hin leiftrandi lipra Sus-
an Tomes. Ugglaust mikilvæg forsenda fyrir
óvenju sprækri útfærslu - því flutningur
Gaudier-sveitarinnar er satt bezt að segja með
fisléttustu meðferð sem maður hefur heyrt á
þessum kunnu kammerperlum.
Og mikið fer það þeim vel! Því þó að Antonín
Dvorák (1841-1904) mætti stundum kalla e.k.
slavneskan Brahms, er skyldleiki hans við
eldri Vínarmeistarana Mozart og Schubert sízt
minni þegar á kammerhólminn er komið. Sá
vottm- af grófleika sem stundum verður vart
við í hefðbundinni þungstígri germanskri túlk-
un er hér allsendis á bak og burt, og músíkin
orðin létt og vökur sem fis - án þess að and-
stæðum sé kastað á glæ. Freyðandi frískleg út-
færsla sem þessi sýnir bezt hvað mann hefur
lengi grunað, að þó að Dvorák sé þekktastur
fyrir sinfóníurnar og hafi sjálfur lagt mest upp
úr óperunum, nær hann sennilega hæst í
kammerverkum sínum, eins og fjölmargir
hljóðfæraleikarar munu eflaust samsinna, hér-
lendis sem erlendis.
Píanókvintettinn (fyrir píanó + strengja-
kvartett) í uppáhaldstóntegundinni A-dúr er
frá 1887, til aðgreiningar frá 15 ára eldra sams
konar verki í sömu tóntegund og þroskað
meistaraverk eins og sést m.a. af fullkomnu
jafnvægi í hlutverkaskiptingu milli slaghörpu
og strengja. Heildarsvipurinn er bjartur þrátt
fyrir stranga úrvinnslu I. þáttar og íhugun
Dúmkunnai- (II.), þar sem Dvorák talar beint
við hlustandann í sólostrófum víólunnar, kjöiv
hljóðfæri tónskáldsins. Gnmnrytmi Scherzós-
ins (III.) er annar bæheimskur dans, Furiant,
er þýtur hjá sem óð fluga á undan og eftir blítt
syngjandi miðkafla og Fínallinn er gustmikil
en dýnamísk fjölbreytt síkvika. Aldeilis glimr-
andi spilað þó að 1. fiðlan mætti kannski vera
með aðeins holdmeiri tón.
Sama leiftrandi fágun er yfir flutningi G-dúr
strengjakvintettsins frá 1875, þar sem kontra-
bassi venju fremur er 5. hljóðfæri í stað 2.
víólu. Það er heldur meiri dívertímentó-svipur
yfir þessu stykki en píanókvintettnum - sér-
staklega I. þáttur verkar svolítið „hljómskáló"
- en hinn lagræni frjóleiki og rytmíska fjörefni
Dvoráks eru engu að síður á sínum stað, jafnC'í
Scherzóinu (II.), hugfangandi huldumeyjar-
söng Poco andante (III.) og í húmorpillunni
Allegro assai (IV.).
Ríkarður O. Pálsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 17. JÚNÍ 2000 1 S