Lesbók Morgunblaðsins - 26.08.2000, Blaðsíða 5

Jónssonar galdramanns. „1.
júlí 1671 nefndu lögmenn og fógeti tíu sýslu-
menn og tvo lögréttumenn í dóm á alþíngi til að
rannsaka dóma þá, sem sýslumennirnir í Isa-
fjarðarsýslu, Magnús Magnússon og Páll
Torfason, höfðu kveðið upp um galdra áburð
Guðmundar Magnússonar á Sigurð Jónsson.
Sigurður var sjálfur á þíngi.
Málsgögn voru svo laung, að ekki þótti fært
að færa þau inn í lögþíngsbókina í heild sinni,
en helzt eptirtakanlegt er það í þessu máli sem
Sigurður meðkent hefir í héraði, sig brúkað
hafa gras eitt, sem hann kallar gráurt, hvað ei
hafi hrifið. Síðan segist hann annað gras melli-
folium [Vallhumall] með kvikasilfri úr fjöður-
staf brúkað hafa með sínu eigin sæði, að til
lögðum nokkrum staf þar með, á eik ristum,
með fylgjandi nokkurs konar versi eður vísu-
orðum, er hann sjálfur segist diktað hafa, hvað
hann í ljós látið hafi sýslumönnum og öllum
þíngsóknarmönnum á heyrandi. í öðrum parti
sé meðkenníng Sigurðar um sending undan
Álfhól, sem stendur í síðustu meðkenníngu
Sigurðar, að hann ásamt særingum og bölfun-
arorðum, sem hann segist hafa haft, hafi hann
sig niður lagt, og tekið græðisvepp, og látið
blæða þar í tvo blóðdropa úr nösum sér, og seg-
ist þar eftir hafa snarað honum í kjaptinn á
djöflinum. Þetta er í héraði handskrifað af sex
mönnum, en fyrir vorum dómi segir hann, að í
draum hafi hann látið sæðið svo sem við
kvennamannspersónu. Það annað, að sveppur-
inn hafi hann frá sér kastað, en ekki viti hann. í
kjaptin. á djöflinum. (Ólafur Davíðsson 1940-
1943:278-279) Ég veit ekki alveg hvað á að lesa
út úr þessari frásögn en það er freistandi að
líta svo á að Sigurður hafi gleypt svepp þann
sem svo mjög hefur verið til umfjöllunar í dag-
blöðum undanfarin haust og veldur ofskynjun-
um.
Nokkrar íslenskar lækningajurtir
og galdraplöntur
Vallhumall (Achillea millifolium)
Vallhumall þykir hin besta lækningarjurt og
er sögð brúkleg gegn ýmsum kvillum, jurtin er
mýkjandi, blóðleysandi og styrkjandi. Sé rótin
þurrkuð og mulin er hún talinn góð gegn ígerð
og tannpínu. Seyði jurtarinnar er talið gott
gegr. kvefi. Sutthitá, hrukkum og fiiapensium í
andliti þvoi menn andlit sitt með því fyrir
svefninn.
Reyniviður (Sobus aucuparia)
Á íslandi naut reyniviðurinn sérstakrar
helgi, eins og sjá má á eftir farandi sögu. „Hér
hafði í fyrndinni verið tígulegt, einstakt tré,
talsvert hátt, með beinum og auk þess ílöngum
blöðum og glæsilegum ávöxtum. Er það ætlun
mín, að það hafi að vísu verið lárviður, sem
þarna hafi verið gróðursettur af einhverjum
dýrkanda forns átrúnaðar vegna þess, hvað
staðurinn var hentugur, eða þá að hann hafi
vaxið upp fyrir einstaka velgjörð Guðs, því að
löngu fyrir vora daga flykktist almenningur að
tré þessu með gjöfum, Ijósum og ýmiss konar
þjónustu, sem var öldungis runnin af rótum
páfatrúar og hjáguðadýrkunar, þar til óhjá-
kvæmilegt var að eyðileggja það, til þess að
taka fyrir hjátrúna. En nú hefur það aftur
blóðgat með blöðum og ávöxtum og er orðið hið
yndislegasta að nýju. Þess vegna er nágrönn-
unum það óhæfa að skemma það.“ (Gísli Odds-
son 1942:112)
Þótt Gísli tali hér um lárvið þá er auðséð á
lýsingunni að um reynivið er að ræða. Tréð er
hátt með beinum greinum, ílöngum blöðum og
glæsilegum ávöxtum. Allt þetta á við reynivið
og svo ber þess að gæta að á tímum Gísla Odds-
sonar voru einungis tvær trjátegundir á ís-
landi sem náðu einhverri hæð.
Annað var birki og hitt reynir, allir sem eitt-
hvað þekkja til trjáa sjá strax að lýsingin á ekki
við birki en kemur vel saman við útlit reynivið-
ar.
Þess má til gamans geta að talsverð hjátrú
loðir við reyninn og var það trú manna að hann
hefði níu náttúrur vondar og níu góðar og var
það talið ógæfumerki að fella hann.
í Þjóðsögum Jóns Árnasonar stendur m.a.
þetta um reynivið. „Af viðartegundum hafa
einna mestar sögur farið að reyniviðnum enda
heí'ur verið allmikil trú á honum bæði að fornu
og nýju og jafnvel allt fram á okkar daga. Hann
hefur haft einhvers konar helgi á sér og merki-
legt er það að hann skyldi verða Ásaþór til lífs
er hann óð yfir ána Vilmur til Geirröðargarða
og er því reynir síðan kallaður sjálfsagt í heið-
urs skyni „björg Þórs“ sem Edda segir. Þó er
það enn helgara og háleitnara sem stendur um
hann í Sturlungu þar sem Geirmundur heljar-
skinn sá ávallt ljósið yfir reynilundi sem vaxinn
var í hvammi einum er Skarðskirkja á Skarðs-
stönd var síðan byggð í. Af því að hann var
heiðinn maður var honum ljós þetta ekki að
skapi, en svo voldugur og ríkur höfðingi sem
Geirmundur var dirfðist hann allt um það ekki
að uppræta reynirunninn, en óskaði sér þess
aðeins að hann væri horfinn burt úr landareign
sinni og fékk ekki við gjört að heldur og hýddi
smalamann sinn harðlega fyrir það að hann
lamdi fé Geirmundar með reyniviðarhríslu.
Seinna á öldum hefur hann þótt einhver
óbrigðulasti sakleysisvottur þegar hann hefur
sprottið á leiðum þeirra manna sem sökum
hafa verið bornir og af teknir án þess að hafa
getað sannað sýknun sína í lifanda lífi og eru
um það sögur.“ (Jón Árnason 11980:639).
I lokin má svo geta þess að nokkur bæjar-
nöfn eru kennd við reynivið, eins og Reynistað-
ir og Reynivellir og svo er auðvitað til manns-
nafnið Reynir.
Sortulyng (Arctostaphylus uva ursi)
Sortulyng eða mulníngr var notað til að
drýgja tóbak (þetta er reyndar einnig þekkt
meðal Sioux indíána Norður-Ameríku) og til að
búa til blek, það var einnig notað sem litarefni.
í galdrabók frá 15. öld er það sagt gott til að
fæla burt drauga. Nafnið lúsamulníngar er
einnig þekkt, en það stafar af því að menn
töldu sig verða lúsuga af því að borða sortu-
lyng.
Birki (Betul pubescens)
Birki er ein af þessum plöntum sem íslend-
ingar hugsa til í hálfgerðri lotningu, talað er
um endurheimt birkiskóganna og skuldina við
landið.
Fyrirtæki og einstaklingar keppast við að
koma nafni sínu á blað í tengslum við skóg-
rækt.
Seyði úr birkiberki þótti afar gott gegn nið-
urgangi og til að verja barnarassa sviða. Þá
þótti einnig gott að brugga vín, svo nefnt birki-
vatn, úr birki.
Skarfakál (Cochelearia officinalis)
Skarfakál, kálgresi, síonsjurt eða skyr-
bjúgsjurt er gömul lækningarjurt og mjög C-
vítamínrík, henni var safnað á vorin og þótti
hún hin besta lækning við skyrbjúg eins og eitt
af nöfnum hennar gefur til kynna.
Skarfakál var talið örva tíðir og þótti gott að
leggja hana í mat til að varna rotnun.
Ætihvönn (Archngelica officinalis)
Ætihvönn hefur alla tíð verið mikils metin
hér á landi og reyndar víðar. Á latínu heitir hún
Ai-changellca sem þýðir erklefigiisjurt. Síra
Björn Halldórsson í Sauðlauksdal talar um það
í Grasnytjum sínum að hvönnin lækni milli 10
og 20 sjúkleika og Oddur Hjaltalín segir í bók
sinni Islenzk grasafræði. „Urtin hefir styrkj-
andi, vindeyðandi, svitaeyðandi, ormdrepandi,
uppleysandi, forrotnum mótstandandi og blóð-
hreinsandi krapt.
Hún er því góð ímót matarólyst, vindum í
þörmum, innvortis tökum, gulu, hósta, skyr-
bjúgi, stöðnuðu tíðablóði, og mótstendr drep-
sóttum [... ]. Til manneldis má rótina brúka, er
hún munntöm fæða með fiski og nýu smjöri;
hún er og bezta sælgæti bituð og selltuð með
sykri.“ (Oddur Hjaltalín 1830: ekkert blaðsíðu-
tal.) Það er ekki ólíklegt að hvönn hafi verið
ræktuð hér á landi allt frá landnámi, hún var að
minnsta kosti mikið ræktuð í Noregi, og í fom-
sögum er minnst á hvannagarða. Hvannir hafa
þótt hin mesta búbót og hafa mörg bæjarnöfn
og örnefni hvönn sem hluta af nafni sínu, s.s.
Hvanneyri, Hvanná, Hvannavellir og
Hvanndalir.
Nafngiftir að þessu tagi eru ómetanleg
heimild um gróðurfar og plöntunytjar, hvönnin
hefur sett svip á landið og verið mikilvæg
nytjaplanta.
Einir (Juniperus communis)
Göngum við í kringum einiberjarunn er þýð-
ing á dönskum texta sem á frummálinu heitir
Sá gár vi rundt om en Enebærbusk. Flestir ís-
lendingar þekkja textann vel og syngja hann
þegar þeir ganga kringum jólatré. Barr einis
er einkar gott við aflleysi og tíðarteppu og það
þykir hið hollasta reykelsi. Aður fyrr voru eini-
ber brennd og reykurinn látinn leika um sæng-
urkonur til að halda djöflinum í skefjum. Þess
má einnig geta að það eru einiber sem gefa
sénever og gini sitt sérstaka bragð.
Lokaorð
Grasafræðin er tvíþætt, annars vegar sá
þáttur sem snýr að líffræði jurta og hinsvegar
sá sem snýr að nýtingu þeirra og sögu. Hér að
framan hafa verið tíndar til nokkrar þjóðsögur
og sagnir um notkun plantna á Islandi. Oll
dæmin sýna tengsl þeirra við lækningar eða
galdur.
Heimildaakrá:
Gísli Oddsson. 1942. íslenzk annálabrot og undur íslands.
Akureyri, Þorsteinn Jónsson.
Jón Amason. 1980. íslenzkar þjóðsögur og ævintýri.
Reykjavík, Þjóðsaga.
Jón Norðmann. 1946. Allrahanda. Reykjavík, Leiftur.
Oddur Hjaltalín. 1830. íslenzk grasafræði. Kaupmanna-
höfn, Hið íslenzka Bókmenntafélag.
Ólafur Davíðsson. 1940-1943. Galdur og galdramál á ís-
landi. Reykjavík, Sögufélagið.
Steindór Steindórsson. 1978. íslensk plöntunöfn. Reykja-
vík, Menningarsjóður.
Höfundurinn er kennari og fyrrverandi skólastjóri.
Seamus Heaney
KARL GUÐMUNDSSON ÞÝDDI
SÖNGUR
Reynitré eins ogstelpa með varalit.
Milli vegar og hávegar elrin álengdar,
írekjunni drjúpandi
einræn innan um sefíð.
Þárna eru leirublóm héraðshreims
og eilífðarblómin með tárhreinan tón
og andráin er syngur fugl í næstu nánd
við hljómfall þess er til ber.
HEILAGUR FRANS
OG FUGLARNIR
Þegar Frans boðaði fuglum ást forðum
hlustuðu þeir agndofa, og hófu sig upp
í heiðið blátt eins og sveimur af orðum
sendur væri ígamni frá sælum vörum hans.
Svo helltu þeir sér ofan og hvirfíuðust um hans koll
og stóðu á tá og snerust á herðum heilags manns,
hófust á vængjum sem í sælan dans
ogsungu eins oghugsýnir tækju á sprett.
Enda var þetta besta kvæði bróður Frans,
rðksesíuirnar írausiar, tónbragðið létt.
SUMARIÐ 1969
Meðan lögregluliðið bældi múginn
skjótandi yfír í Falls-hverfí, var ég aðeins
aðþjást undir ofríki Madrid-sólar.
Síðdegi hvert, í soðketilssvækju
kytrunnarþar sem ég bjó, að brjótast ígegnum
ævisögu Joyce, barst ódaunn af físksölutorgi
sem fnyk legði af fúlli hörtjörn.
Að kvöldi á svölum, rautt vín,
grunur einhver um börn ískuggakimum,
konur með svart sjal við opna glugga;
loftið oggatan, gljúfur niðandi spænsku.
Við ræddum okkur heim um stirnda vegu
ogleiftri sló afgljáleðri varðsveita
sem af kviði físka á fíoti í hörspilltu vatni.
„Snúðu heim,“sagði einhver, „reyndu aðná til fólksins.“
Annar þar særði Lorca fram úr haugi.
Við sátum við sjónvarp undh• fréttum
af tölu fallinna og nautaati; frægt fólk
kom þaðan sem allt var enn að gerast.
Ég hörfaði inn í svala Prado-safnsins.
Málverk Goya „Skotnh' þriðja maí“
þakti þar vegg - upp teygðir armar
uppreisnarmanns í krampa, herliðið
með bakpinkla, hjálmbúið; markvís
skothríð skyttnanna. í næsta sal
martraðir hans grónar hallarveggnum -
dimmir stormsveipir hrannast, sundrast, Satúrnus
giitskreyttur blóði sinna eigin barna.
Tröllvaxinn Kaos snýr digrum daus
við veröld. Og þá þessi hólmganga:
tveir kylfuberserkir lemja hvor annan til ólífís
heiðurs síns vegna, öslandi í feni, að sökkva.
Hann málaðihnúum oghnefum, sveifíaði
skikkju ataðri eigin blóði
og sagan sótti fram.
Hluti Sumarsins 1969 birtist í síðustu Lesbók og láðist þá að geta þess, að aðeins væri um brot að
ræða. Því er Ijóðið birt hér í heild ásamt tveimur öðrum. Þessar þýðingar birtust í bókinni Penninn
hvassi, sem Bjartur gaf ót, og í voru þýðingar Karls Guðmundssonar á tæplega 40 Ijóðum eftir
Seamus Heaney.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 26. ÁGÚST 2000 5