Lesbók Morgunblaðsins - 07.10.2000, Qupperneq 14

HRINGURINN FRÁ RANGÁ - II
Bærinn Vælugerði í Flóa, sem nú heitir Þingdalur.
Á SLÓÐ HORNBOGANS
EFTIR BERGSTEIN GIZURARSON
Þormóður Þjóstarsson hefur birst óvænt með hcmd-
boga sinn, eins og hann er kallaður í Landnómu, eftir
dvöl erlendis. Hann tekur land ó Eyrarbakka, rétt eftir
víg Arnar en þaðan er stutt til Vælugerðis. Þormóðs
Þ|óstarssonar er ekki getið frekar í Landnómu nema í
sambandi við afkomendur hans ó Vesturlandi.
EGAR leitað var í Landnámu að
heimildum, sem gætu skýrt
uppruna boga Gunnars Há-
mundarsonar, birtist frásögnin
af bogaskotinu í Vælugerði eins
og segir hér að framan.
Til skýringar skal nefnt að
Gunnar Baugsson, í Gunnar-
sholti á Rangárvöllum, afi Gunnars Hámund-
arsonar, hafði hefnt bróður síns, Steins hins
snjalla í Snjallsteinshöfða, með því að vega
Onund í Önundarholti í Flóa. Önundur hafði
vegið Stein til að hefna vígs mágs síns, Sig-
mundar sonar Sighvats rauða, við Sandhóla-
ferju.
Þeir, Steinn snjalli Baugsson og Sigmundur
sonur Sighvats rauða, höfðu komið samtímis
að ferjunni yfir þjórsá við Sandhólaferju
ásamt förunautum og deilurnar um hver ætti
að fara yfir fyrstur enduðu með því, að Steinn
hjó Sigmund banahögg. Önundur varð síðan
sekur af vígi Snjallsteins.
Gunnar Baugsson lést á heimleiðinni við
Þjórsá af sárum þeim er hann hlaut í bardag-
anum við Önund og hans menn. Gunnar hafði
fengið mág sinn Órn í Vælugerði, sveitunga
Önundar, til að njósna um ferðir Önundar. I
Landnámu segir svo: „Þá er synir Önundar
uxu upp, Sigmundur kleykir og Eilífur auðgi,
sóttu þeir Mörð gígju að eftirmáli, frænda
sinn. Mörður kvað það óhægt um sekan mann,
þeir kváðu sér við Örn verst líka, er þeim sat
næst. Mörður lagði það til að þeir skyldu fá
Erni skóggangssök og koma honum svo úr
héraði. Ónundarsynir tóku beitingarmál á
hendur Erni, og varð hann svo sekur, að Örn
skyldi falla óheilagur fyrir Önundarsonum
hvarvetna nema í Vælugerði og í örskotshelgi
við landareign sína. Önundarsynir sátu jafnan
um hann en hann gætti sín vel. Svá fengu þeir
færi á Erni að hann rak naut úr landi sínu, þá
vógu þeir Örn, og hugðu menn að hann mundi
óheilagur fallið hafa.
Þorleifur gneisti, bróðir Arnar keypti að
Þormóði Þjóstarssyni að hann helgaði Örn,
Þormóður var þá kominn út að Eyrum. Hann
skaut þá skot svo langt af handboga, að fall
Ai’nar varð í örskotshelgi hans. Þá mæltu þeir
Hámundur Gunnarsson og þorleifur eftir Örn,
:n Mörður veitti þeim bræðrum, þeir guldu
:igi fé, en skyldu vera héraðssekir úr Flóa. þá
iað Mörður til handa Eilífi Þorkötlu Ketil-
bjarnardóttur og fylgdu henni heiman Höfða-
lönd og bjó Eilífur þar en til handa Sigmundi
bað hann Amgunnar dóttur Þorsteins dranga-
karls og réðst hann austur í sveitir, þá gifti og
Mörður og Rannveigu systur sína Hámundi
Gunnarssyni og réðst hann aftur í Hlíðina og
, var þeirra son Gunnar Hámundarson að Hlíð-
arenda." Þeir Önundarsynir hafa væntanlega
ekki ætlað að vega Öm innan örskotsfjarlægð-
ar frá landi hans og höfðu því lengi beðið færis
að vega hann. Hugðu menn í fyrstu, að vígið
væri löglegt og utan örskotsfjarlægðar.
Handbogi Þormóðs Þjóstarssonar breytti
þessari niðurstöðu þar sem hann dró mun
lengra en aðrir bogar enda var þá ekki skil-
greint í lögum hversu margir faðmar örskots-
lengd var eins og síðar var gert í Grágás.
Þormóður Þjóstarsson hefur birst óvænt
með handboga sinn, eins og hann er kallaður í
Landnámu, eftir dvöl erlendis. Hann tekur
land á Eyrarbakka rétt eftir víg Amar en það-
' an er stutt til Vælugerðis.
Þormóðs Þjóstarssonar er ekki getið frekar
í Landnámu nema í sambandi við aíkomendur
hans á Vesturlandi.
Samkvæmt Landnámu urðu afleiðingar
bogskotsins við Vælugerði þær, að þessar
tvær ættir, sem höfðu staðið í blóðhefndum
eftir vígið við Sandhólafeiju, sættust að ráði
Marðar gígju á Velli. Hámundur gekk að eiga
Rannveigu, systur Marðar og Þorgerðar móð-
ur þeirra Önundarsona sem hvatt hafði mann
sinn í upphafi til að vega Snjallstein fóður-
bróður Hámundar og hefna þar með vígs
bróður hennar.
Gunnar á Hlíðarenda var afkomandi þess-
ara tveggja ætta sem borist höfðu á banaspjót
eftir vígið við Sandhólafeiju og átti hann til
mikilla vígamanna að telja í báðar ættir.
Það var því ekki ólíklegt, að sú blóðblöndun
gæfi af sér einstakling sem væri óvenju mikill
að burðum þótt ekki færi saman gæfa og
gjörvileiki eins og sagan segir okkur.
þama varð bogi Þormóðs Þjóstarssonar
samkvæmt Landnámu til að skapa grundvöll
atburðarásar Njáls sögu.
Ekki er auðvelt að geta sér til um framhald
vígaferla þessara ætta ef víg Arnar hefði talist
utan örskotsfjarlægðar og víst er að mikill
væri missir af Gunnari Hámundarsyni af
spjöldum sögunnar.
Telja verður miklar líkur á að bogi Þormóðs
Þjóstarssonar hafi eftir bogskotið úr Vælu-
gerði komist í hendur Hámundar. Jafnvel má
geta sér til að boginn hafi verið heimanmund-
ur Rannveigar.
Ætt Hámundar átti kröfu á bótum vegna
ólöglegs vígs Arnar og ættingjar Rannveigar
gætu því hafa lagt fram fé til kaupanna.
Beinhringurinn hefur fylgt boganum. Há-
mundur gefur yngsta syni sínum nafnið Hjört-
ur sem ætla má að hafi tengst hjartarmyndun-
um á hringnum sem hafa á þeim tíma þótt
einstakar og þeim hefur e.t.v. fylgt goðsaga.
Þorkell leppur Þjóstarsson
í Hrafnkels sögu kemur fram á sögusviðið
athyglisverð persóna sem tengist óneitanlega
gátunni um uppruna beinhringsins.
Sámur Bjarnason kom til Alþingis ásamt
Þorbirni föðurbróður sínum til að leita réttar
þeirra eftir víg Einars, sonar Þorbjarnar.
Hrafnkell Freysgoði hafði vegið hann sökum
þess að hann hafði riðið Freyfaxa hesti Hrafn-
kels.
Fundi Sóms og Þorkels lepps
er lýst svo í Hrafnkels sögu:
Þá sáu þeir vestan að ánni, hóti neðar en
þeir sátu, hvar fimm menn gengu frá einni
búð. Sá var hár maður og ekki þreklegur er
fyrir þeim gekk, í laufgrænum kyrtli og hafði
búið sverð í hendi, réttleitur maður og rauðlit-
aður og vel í yfirbragði, ljósjarpur á hár og
mjög vel eygður. Sá maður var auðkennilegur,
því hann hafði ljósan lepp í hári hinu vinstra
megin....
Sámur spyr þessa menn að nafni en sá
nefndist Þorkell, er fyrir þeim var og kvaðst
vera Þjóstarsson...Hann kvaðst vera vestfir-
skur að kyni og uppruna en heimili sagðist
hann eiga í Þorskafirði... Hann svarar: „Eg er
einn einhleypingur. Kom ég út í fyrra sumar.
Ég hefi verið utan sex vetur og farið út í Mik-
lagarð. Ég er handgenginn Garðskónginum en
nú er ég í vist hjá bróður mínum er Þorgeir
heitir....„Eruð þér fleiri bræðurnir?" sagði
Sámur. „Er hinn þriðji.“ „Hver er sá?“ sagði
Sámur. „Sá heitir Þormóður" sagði Þorkell,
„og býr á Görðum á Álftanesi".
Hér er því kominn sá sami Þormóður og
skaut hinu öriagaríka bogaskoti frá Vælugerði
í Flóa.
Þorkell segist hafa verið sex ár utan í Aust-
urvegi.
Vesturmörk þess svæðis, sem hornboga var
að finna á þessum tíma, má teija Garðaríki,
Ungverjaland og löndin við Svartahaf.
Samkvæmt Væringjasögu Sigfúsar Blön-
Arabískir silfurpeningar frá Gotlandi. 85 þús-
und slíkir hafa fundist á Norúuriöndum.
dals hefur heimkoma Þorkels lepps verið talin
árið 944 eða vetri áður en Hrafnkell Freysgoði
vó Einar Þorbjarnarson.
Samkvæmt þvi má leiða líkur að því, að þeir
bræður, Þormóður og Þorkell leppur, hafi
komið saman til landsins úr Austurvegi árið
944.
Bogaskoti Þormóðs úr Vælugerði var skotið
strax eftir komu hans til iandsins að Eyrum
sumarið 944 og þá samsumars verður sætt
milli föður- og móðurættar Gunnars Hámun-
darsonar.
Fæðingarár Gunnars Hámundarsonar hef-
ur verið talið árið 945. Bendir það til þess að
strax eftir bogaskotið, sem gerði víg Arnar
óheilagt sumarið 944, hafi Rannveig móðir
Gunnars verið gefin Hámundi og Gunnar því
fæðst árið eftir eða árið 945.
Samkvæmt Hrafnkels sögu og Landnámu
hafa þeir Þjóstarssynir því getað verið í Aust-
urvegi á árunum 937 til 944.
Hrafnkels saga Freysgoða hefur verið talin
af sumum sem fyrr segir hrein skáldsaga en
telja verður miklar líkur á, að þeir Þjóstars-
synir hafi raunverulega leikið veigamikið hlut-
verk í sögu landnámsaldar.
Þormóður Þjóstarsson hefur líklega verið
fyrsti ábúandi á Görðum á Alftanesi.
það er varla tilviljun að hann skírir bæinn
sinn Garða, sem var einnig nafn á Garðaríki,
og styður það þá tilgátu að Þormóður hafi
dvalið í Garðaríki. Nafn sveitarfélagsins
Garðabær gæti þess vegna í upphafi átt rætur
sínar að rekja austur í Garðaríki.
Viðurnefni Þorkels, leppur, styður einnig þá
tilgátu að þeir bræður hafi raunverulega verið
uppi á þessum tíma og farið í Austurveg.
Yfirstéttin í Garðaríki snoðaði á þessum
tíma hár sitt og skildi einungis eftir hárlokk
sem gekk fram á ennið öðrum megin.
Til er samtímalýsing eftir Leo Diaconus á
því er konungur Garðaríkis, Svyatoslav, und-
irritaði á Dóná friðarsamning milii Garðaríkis
og Miklagarðs árið 971 eða um tveim ára-
tugum síðar en Þorkell leppur var á þeim slóð-
um.
Svyatoslav var lýst svo af Leo Diaconus:
„Hann var meðalmaður á hæð, Hann hafði
loðnar augabrýr, var stuttnefjaður, Hann rak-
aði skegg sitt en bar langt yfirskegg. Hann
rakaði höfuð sitt að undanteknum hárlokk,
öðrum megin, sem gaf til kynna konunglegan
uppruna hans. Hann var hálsdigur, herði-
breiður og vel vaxinn.
Hann virtist grimmilegur og villimannsleg-
ur.“ Hann skar sig úr meðal félaga sinn fyrir
það hversu hreinn hann var til fara.
Orlög Svyatoslavs urðu þau að Pechenegar,
tyrknesk þjóð við neðri hluta Dnjepr, drápu
hann og gerðu drykkjarskál úr höfuðkúpu
hans. Aður hafði hann aukið veldi Garðaríkis
og herjað á nágrannaþjóðir þess.
Óneitanlega vekur athygli hversu hár-
1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 7. OKTÓBER 2000