Lesbók Morgunblaðsins - 07.10.2000, Blaðsíða 15

Austurvegur. Kortið sýnir í aðalatriðum leiðirnar sem Væringjar fóru á skipum sínum eftir ánum í núverandi Rússlandi og nágrannalöndum alla leið Skotmannshóll í landi Vælugerðis. Einar Ingi-
frá Eystrasalti til Svartahafs og Kaspíahafs. mundarson fylgdi höfundi á staðinn.
greiðslu Svyatoslav er Iýst á líkan hátt og hári
Þorkels lepps og getur varla verið um tiMjun
að ræða. Skýringin er líklega sú að Þorkell
leppur hefur tekið upp hætti þeirrar stéttar
sem hann tilheyrði í Garðaríki og þá hár-
greiðslu sem hún hafði. Þessari hárgreiðslu
hefur hann enn haldið við heimkomuna. Hann
hefur því verið uppnefndur leppur af löndum
sínum sem ekki skildu hversu mikill heiður og
forréttindi það voru i Garðaríki að mega bera
svona hárgreiðslu sem einungis yfirstéttin
bar.
Athygli vekur að nafnið Þjóstar minnir á
nafn þjóðflokksins Theustes sem Jordanes,
rómverski sagnaritarinn, telur um árið 500
meðal þeirra þjóðflokka sem búa í Skandina-
víu.
þetta mun vera sama nafnið og nafn lands-
hlutans Tjust á austurströnd Svíþjóðar.
Ekki væri það óhugsandi að þeir bræður
hafi átt ættingja meðal yfirstéttarinnar í
Garðaríki sem á fyrri hluta tíundu aldar var að
miklu leyti norræn.
Þess vegna hafa þeir bræður vel getað verið
handgengnir Garðskonunginum og er þar átt
við konung Garðaríkis en ekki Miklagarðs.
Hér falla því lækir í sama farveg. Hlutverk
og uppruni beinhringsins frá Rangá, hin langa
örskotslengd í Grágás, lengd bogaskotsins úr
Vælugerði, hárleppurinn, bæjamafnið Garðar
og uppruni hornbogans.
Allt bendir þetta í Austurveg og til Garða-
ríkis, lands vatnaskilanna.
Garðaríki
Hvernig var svo málum háttað í Garðaríki á
árunum 937 til 944 þegar þessir íslensku
bræður, ef að líkum lætur, leituðu þar fjár og
frama? í Hrafnkels sögu segist Þorkell leppur
hafa farið út í Miklagarð. þetta getur verið
rétt en þetta var hálfri öld fyrir daga norræna
Væringjalífvarðarins sem síðar átti eftir að
draga víðreista íslendinga þangað austur.
Á þessum árum ríkti stríðsástand milli
Miklagarðs og Garðaríkis.
Árið 941 réðist mikill floti víkingaskipa á
Miklagarð undir forystu konungs Garðaríkis,
Ingvars (Igors) að nafni, en hann var faðir
Svyatoslavs sem nefndur var hér að framan.
Floti Ingvars er talinn hafa verið um 1.000
skip sem hljómar sem ýkjur. Sumar heimildir
segja hann hafa verið 10.000 skip. Stærð flot-
ans var 1.000 skip samkvæmt frásögn ítalsks
sendimanns Liudprands (Ljótbrandur) frá
Cremona sem kom til Miklagarðs nokkrum
árum síðar og studdist við frásögn tengdaföð-
ur síns sem var staddur í Miklagarði þetta ár.
Hann kallaði árásarmennina Normanna og
þeir væru frá Norðurlöndum.
Hér var gerð árás á vel víggirta höfuðborg
sterkasta herveldis Evrópu og jafnvel heims-
ins jjessa tíma.
Árásin var að vísu gerð þegar floti Miklag-
arðs var fjarri í herleiðangri. þetta sýnir samt
að Garðaríki hefur haft yfir miklu sterkari her
að ráða en ríki Norðurlanda og jafnvel Vestur-
landa á þessum tíma.
Tengdafaðir Liudprands lýsti þvíhvernig
keisarinn Romanus Lecapenus hafði notað 15
gömul skip til að leiða víkingana í gildru. Ingv-
ar lét skip sín umkringja þessi skip en þá
skutu Grikkir eldsprengjum úr viðarkvoðu
blandaðri með olíu á víkingaskipin og brenndu
þannig meiri hluta flota Ingvars. þeir víkingar
sem voru teknir höndum voru hálshöggnir og
var tengdafaðir Liudbrands vitni að því.
Leifar víkingaflotans héldu heim á leið eftir
ósigurinn en gerðu strandhögg á ströndum
Svartahafs á leiðinni.
Ekki er ólíklegt að þeir bræður Þorkell og
Þormóður hafa verið með í þessum leiðangri
en í hernum voru víkingar frá Norðurlöndum
samkvæmt frásögn Liudprands. Orð Þorkels
lepps í Hrafnkelssögu „Að hann hefði farið út í
Miklagarð" á Þingvöllum árið 945 benda til
þess.
Ingvar hélt til Kænugarðs eftir ósigurinn en
kom aftur þremur árum síðar með mikinn
flota til að hefna ófaranna en lyktir urðu þær
að saminn var friður. Nöfn 50 sendifulltrúa
Garðaríkis við friðarsamninginn hafa varð-
veist. Af þeim nítján nöfnum sem hægt er að
þekkja eru 16 norræn. Til samanburðar voru
nöfn allra 15 sendifulltrúa Garðaríkis við
samninga um verslun og viðskipti árin 907 og
911 norræn.
Árás Ingvars á Miklagarð var ekki fyrsta
árás norrænna víkinga á þá borg.
Árið 860 réðist floti 200 skipa frá Kænu-
garði óvænt á Miklagarð. Víkingarnir komust
inn i úthverfi borgarinnar og til eru samtíma-
lýsingar af þvi eftir patríarkann Photíus:
„Innrásarmennirnir koma frá fjarlægu landi.
Á milli þess og borgar okkar eru önnur lönd
og þjóðir, skipfær fljót og hafnlaus höf.“ Hann
bætti þvf við, að úthverfi borgarinnar væru
undir árás, villimennirnir dræpu allt kvikt,
brenndu heimili manna, fieygðu fórnarlöm-
bunum í sjóinn eða rækju þau í gegn með
sverði án tillits til aldurs. Lýsingar Photíusar
eru mjög áhrifamiklar þó gera megi ráð fyrir
ýkjum og ekki eru þær í samræmi við kenn-
ingar um að víkingar hafi verið friðsamir
kaupmenn.
Um líkt leyti eða 864 birtust víkingar einnig
á Kaspíahafi og hjuggu strandhögg á austur-
strönd þess.
Tveim árum eftir árás Ingvars á Miklagarð
eða árið 943 hjó stór floti víkinga strandhögg á
Kaspíahafi og fór m.a. upp ána Kura suður af
Baku og rændi þar bæi og fólki sem heyrði
undir Kalífann í Bagdad. Sjúkdómar herjuðu
á þessa víkinga, sem voru komnir langt að
heiman og í annað loftslag en þeir voru vanir,
svo herinn varð að snúa heim. Ekki er heldur
útilokað að þeir Þjóstarssynir hafi verið þama
með í för.
Land vatnaskilanna
Líklega má telja að ekkert ríki sögunnar
geti fremur rakið tilveru sína til vatnaskila en
Garðaríki, fyrirrennari rússneska ríkisins.
Árnar sem renna í gegnum Rússland eða
Svíþjóð hina miklu gerðu norrænum mönnum
eða væringjum fært að ferðast á skipum allt
frá Eystrasalti til Svartahafs og Kaspíahafs.
Um 300 kílómetra fyrir norðvestan Moskvu
eru hæðir á um 300 til 400 ferkflómetra svæði
þar sem fjórar af stærstu ám Austur-Evrópu
eiga upptök sín.
Áin Vestur-Dvina rennur í vestur til
Eystrasalts við Rigaflóa. Lovat rennur í norð-
ur í Ilmenvatn. Úr því rennur áin Volkov til
Ladogavatns og þaðan Neva til Eystrasalts í
Finnska flóann.
Þriðja fljótið sem á upptök sín í þessum
hæðum er Dnjepur sem rennur í suður hjá
Kænugarði til Svartahafs.
Fjórða áin og jafnframt lengsta fljót
Evrópu, Volga, á þarna einnig upptök. Volga
rennur í austur til núverandi Khasakstan og
beygir við svokallað Volguhné í suður og til
Kaspíahafs.
I þessum hæðardrögum, svokölluðum Vald-
ai-hæðum, mátti komast á milli vatnaskila
með því að draga skip á hlunningum innan við
átta kílómetra leið og yfir einungis ein vatna-
skil í hverri ferð og komast þannig á skipfæra
á sem rann beina leið til Svartahafs, Kaspía-
hafs eða Eystrasalts eftir því hvert ferðinni
var heitið. Að vísu þurfti að draga skipin fram
hjá verstu hávöðunum á neðri hluta Dnjepur á
leiðinni til og frá Svartahafi.
I kringum 940, á tíma dvalar Þjóstarssona í
Garðaríki, voru helstu bæirnir á þessú svæði
Aldeigjuborg við Ladogavatn, Hólmgarður á
ánni Volkhov og Kænugarður við Dnjepur.
Orðið garður í þessum nöfnum þýðir líklega
bær innan timburvíggirðinga.
Þjóðir sem voru á þessu vatnasvæði fyrir
komu Væringjanna voru þessar: Norðan efri
hluta Volgu voru finnsk-úgrískar þjóðir. Aust-
an Volgu við Volguhnéð í námunda við bæinn
Bulgar voru svokallaðir Volgubúlgarar sem
telja má helstu afkomendur Húna. Hinn hluti
Búlgara hafði sest að við Dóná i núverandi
Búlgaríu. Sunnan við Volgubúlgara voru
Khazarar, tyrknesk þjóð sem seinna tók gyð-
ingatrú og réði yfir neðri hluta Volgu til Kasp-
íahafs og yfir til Svartahafs, árinnar Don og
Krímskaga. Höfuðborg þeirra Itil var við
mynni Volgu við Kaspíahaf.
Ymsar slavneskar og tyrkneskar þjóðir eða
ættbálkar voru á leiðinni til Miklagarðs við
Dnjepur. Sérstaklega má nefna Pechenega,
tyrkneska herskáa flökkuþjóð við neðri hluta
Dnjepur, sem gerði Garðaríkismönnum
marga skráveifu.
Allar þessar þjóðir hafa getað notað horn-
boga á þessum tíma.
Vatnaskilin og vegirnir sem lágu eftir ánum
urðu undirstaða verslunar, samskipta og
hernaðar sem lagði grunninn að Garðaríki.
Önnur meginorsök til myndunar Garðaríkis á
þessum tíma var silfrið sem streymdi frá Asíu
tfl Garðaríkis og þaðan til Norðurlanda. Þessi
straumur silfurs hófst um árið 800 en fyrstu
arabísku peningamir sem fundist hafa í
Rússlandi eru frá þeim tíma. Sama á við um
elstu arabíska peninga sem fundist hafa _
kringum Eystrasalt og á Norðurlöndum.
Elstu silfursjóðirnir innihalda oft silfurháls-
hringi eða armbönd eða hluta þeirra. Gífurlegt
magn silfurs barst til Norðurlanda frá Garða-
ríki á tímabilinu frá tímabilinu 800 til 1000.
Alls hafa um 85.000 arabískir silfurpeningar
fundist á Norðurlöndum, þar af 80.000 í Sví-
þjóð, helmingurinn á Gotlandi, 4.000 í Dan-
mörku og ekki nema 400 í Noregi.
Talið er að einungis hluti þessa silfurs sé til
kominn vegna sölu afurða Norðurlanda i aust-
ur. Hluti getur verið tilkominn vegna sölu
frankverskra sverða en stór hluti hlýtur að
hafa verið skattar og ránsfengur.
Á síðasta hluta níundu aldar stöðvaðist
þessi straumur silfurs líklega vegna þess að
viðskiptaleiðin til kalífaveldisins í Bagdad lok-
aðist en þaðan hafði silfrið komið. I byrjun__
tíundu aldar kom straumur silfurs frá Samar-'
kand í Mið-Asíu og þá varð bærinn Bulgar við
Volguhnéð miðstöð verslunar og sá um dreif-
ingu silfursins til vesturs. Bulgar var einnig
staðsett við leiðina til Kína og hafði því mikil-
vægu hlutverki að gegna í verslun Austur-
landa um silkiveginn svokallaða.
Silfrið í námunum við Samarkand gekk svo
til þurrðar fyrir lok tíundu aldai- og hafði það
strax áhrif á valdastöðu Norðurlanda gagn-
vart ríkjunum sunnar í Evrópu. Halda má því
fram að silfrið frá Garðaríki hafi verið megin-
grundvöllur víkingaferðanna og þess hversu
sterk norrænu ríkin voru á þessum tíma. Erf-
itt hefði verið reka vfldngaherina á vöruskipt-*,
um eða búfénaði en það var gjaldmiðillinn í
upphafi eins og orðið fé ber með sér.
Niðurlag í næstu Lesbók.
Höfundur er brunamálastjóri.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 7. OKTÓBER 2000 1 5