Tíminn - 15.10.1967, Blaðsíða 1

BLAÐ II

Leiðir flestra langferða-
manna, sem landleiðis fara um
norðlenzkar byggðr, liggja
um Öxnada/lsheiði og Öxnadal.
Á vetrum er heiðin oft erfið
vegna snjóa. Á sumrin er dal-
urinn prýði íslenzkra sveita.
Hann á mikla sögu. Eftir hon-
um rennur Öxnadalsá er sam-
einast Hörgá úr Hörgárdal og
fellur til sjávar skammt Era
bæjunum Skipalóni og Ósi,
sem báðir standa skammt frá
sjó. Á Skipalóni stendur enn
smíð'askemma Þorsteins Daníel
sens, mosagróin og merkileg
af hinum kunna eiganda sín
um. Önnur skemma, aðeins
fárra vikna gömul, stendur
uppi á Öxnadalsheiði, við sama
veginn þó og eru meira an 50
km. þar á milli. Heitir sú
skemma Sesseljubúð og a ?ð
veita nauðstöddum skjól, en
sú mosagróna á að minna á
fortí'ðina.
Betri vegir og hraðskreiðari
farartæki eru kjörorð tímans
og krafa þeirra, sem þó miða
sínar ferðir einkum við jörð-
ina. Það er því ekki undar
legt þótt menn flýti sér eftir
megni, og þótt sálin verði
kannski ekki alveg viðskila á
slíkum þveitingi, má fullyrða,
að of fáir njóta nú ferða sem
skyldi. Áfangasta'ðirnir og
klukkan er þeim allt. Enginn
tími að skoða byggðir. Þó niun
enginn fara framhjá Hrauni
eða Steinsstöðum í Öxnadal, að
hann ekki minnist „listaskálds
ins góða“ ef ferðamaðurinn er
ÍSlendingur. Og þá koma í hjg
ann fleiri eða færri ljóðlínur
visur eða jafnvel kvæði Jónas-
ar Hallgrímssonar, þar sem
hann opnaði mönnum sýn á
fegurð náttúrunnar. Vera má,
að í hugann komi þá einnig
aðeins fárra ára atburður og
að menn sjái i huga sér flutn-
ing jarðneskra leifa Jónasar
heim að Bakka í húmi nætur
og þaðan aftur undir lögreglu-
vernd. Við veginn á einum
stað er afgirtur reitur, Jónas-
arlundur. Þar vex nú skógar-
gróður og inni í honum er
sjónskífa eða hringsjá, sem
bendir ferðamönnum á fjöllin
umhverfis og segir nöfn á
þeim. Við himin ber Hraun
dranga, undir þeim er Hrauns-
vatn, sem úr rennur töluverð
á og hverfur í jörðu niður.
Á bökkum Öxnadalsár eru víða
fagrar grundir og þar er mynd-
arbýlið Hraun og „bændabýlin
þekku“ bæði austan ár og vest-
an, víðast reisuleg með mikl-
um ræktarlöndum. En byggðin
hefur breytingum tekið, kot-
býli horfin en hin stækkað.
Allt þetta á sér sína sögu.
Einn dag um göngur datt
mér í hug að bregða mér vest
ur í Öxnadal í leit að ævin-
týrum. En í þetta skiptið
skyldi bregða vana nútímaferða
manns og aka lítið hraðar en
fyrr var farið á hestum. Til
þess að sú ferð mætti takast á
þann veg, að verða fróðleiks-
för, fékk ég með mér gamlan
Öxndæling, Ólaf Jónsson, Oddía
götu 3 á Akureyri, sem lengi
vann við Kaffibrennslu Akur-
eyrar, eftir að hann hætti bú-
skap í dalnum. Hann var fús
til farar og voru á honum eng
in ellimörk, þótt aldurinn sé
orðinn hár, maðurinn kominn
á níræðisaldur. Skjótur var
hann í heimanbúnaði og stóð
í dyrum úti er ég kom að
sækja hann. Öxnadalur er hans
dalur og Ólafur lék við hvern
sinn fingur. Við nutum þess
Veður var heitt og pilturinn
sveittur og rykugur. Þor-
steinn bauð honum að ganga i
bæinn, enda var þar gestrisni.
Um leið og þeir ganga fram
hjá eldhúsdyrum kallar Þor-
steinn til konu sinnar: Gefðu
mér svilítið volgt vatn í litla
balanum elskan mín.
Ég ætla að þvo svolítið ‘fram-
an úr honum Þorsteini. Það er
að vaxa mosi á honum.
Næsti bær er Hlaðir, þar sem
Ólöf skáldkona bjó með Hall-
dóri Guðmundssyni manni sín
um í litlu húsi. Þar kom ég
oft því að vinátta var í milli.
Möðruveliir. Þá eru Björg,
Litli-Dunhagi, Stóri-Dunhagi,
en á milli þeirra var áður
Dunhagakot, þá Þríhyrningur
og Auðbrekkutorfan. í Auð
brekku býr nú Stefán Valgeirs-
son alþingismaður o.íl., og þar
var bær, sem Sviri hét, allir
þessir bæir handan ár og norð-
an. Við lítum nú okkur nær
og þar blasir við okkur Djúp-
árbakki. Þar bjó einu sinni
Stefan nokkur, sem margt skrít
ið er eftir haf-t. Han-n sagði
svo frá brunanum mikla á
Möðruvöllum, þeim næst
sí'ðasta, að þar hefði skaðinn
Hraun í Öxnadat. (Liósmyndirnar tók E.D.)
að vita gangnamenn í góðu
veðri, en undruðumst hins veg
ar hið einkennilega mistur,
sem veðurfræðingar sögðu að
væri verksmiðjureykur sunnan
úr álfu, hvar tært skyggni er
jafn fágætt og slíkt mistur er
hér.
Frá Akureyri liggur leiðin
fyrst um Krækiingshllíð, þá yfir
Moldhaugaháls og Þelamörk
með Hörgsá á hægri hönd.
Þegar komið er fnam að Bægis
á, skiptist daiurinn í Hörgár-
dal og Öxnadal og liggja þeir
báðir mjög til suðurs en
milli þeirra brött fjöll og há.
Öxnadalur varð fyrir valinu,
er gerður var akvegur til
Skagafjarðar.
Þegar við komum á Mold-
haugaháls cr Skipalón blasti
við, skammt frá ósum Hörgár
sagði Ólafur eftirfarandi sögu
af Þorsteini Daníeisen: Kirstj-
án nokkur á Hamri á Þela-
mörk kom eitt sinn í Skipalón
með landskuildargemlingana.
Halldór og faðir minn voru
fermingarbræður, sagði Ólaf-
ur, og munu hafa verið eitt-
hvað skyldir. Litlu norðan við
Tréstaði drukknaði Ólafur
Davíðsson í Hörgá. En fáum
metrum norðan við núverandi
Hörgárbrú, þar sem heitir Stað
arhylur, drukknaði Jón Jóns
son frá Skriðu, ungur maður.
Ilann, ásamt Stefáni Mars-
syni, voru að fara yfir ána á
hestum á veikum ís. Þetta
mun hafia verið veturinn
1894—1895.
Norðan Hörgár er Ós aust-
ast, gamalt og gaimallegt stór-
býli, þá Ásláksstaðir og Hof,
fyrrum prestsetur. Þar bjó séra
Davíð Guðmundsson prófastur,
afi þjóðskáldsins, Davíðs Stef
ánssonar og lengi síðan börn
sépa Davíðs, þau Hannes og
Valgerður. Nú er tvibýli á
Hofi. Skammt þaðan eru
Brekkurnar og Kotin, einnig
nýbýlið Hofteigur, Þrastarhóll,
Hallgilsstaðir, Spónsgerði og
brunnið. Alit logaði, koltjaran,
hrétjaran, hin tjaran og bikið.
Við ökum nú framhjá Lauga
landi á Þelamörk, þar sem
mikið magn af heitu vatni
rennur dag og nótt og engum
ennþá til gagns, þótt lítill
hluti þess hiti upp myndar-
legan heimavistarskóla og bæi
arhús Einars bónda og hrepp
stjóra Jónassonar.
Á Vöglum vex nú skógur í
friðuðu landi. Þar bjó faðir
minn, segir Ólafur. árið 1888—
1889. Umboðsmaður jarðarinn
ar var Einar í Nesi. Hann
byggði foreldrum mínum út,
vegna þess að þau tóku í hús
mennsku bláfátæk hjón, sem
hvergi áttu samastað og gerðu
það að umboðsmanni forspurð-
um. En foreldrar mínir, Jón
og Anna Miagnúsdóttir fluttu að
Vöglum frá Varmavatnshólum.
Reiddi móðir mín mig í fangi
en hafði Jón bróðir minn,
sem var tveim árum eldri, á
baki. Vaglir var nytjagóð jörð.
Þar bjó Sigurgeir nokkur úr
Flljótum, langa búskapartíð.
Sig-urgeir þessi var tvígiftur og
man ég seinna brúðkaup hains,
einkum frásögn Gríms Bjarna-
sonar í Dunhagakoti, sem orð-
aði þetta allt á allt annan og
gróflegri hátt en ég hafði van
izt að heyra um fólk. En þessi
síðari kona Sigurgeirs var Ólöf
Manasesdóttir.
Þegar bíllinn rann um hlað-
ið á Steðja, þuldi Ólafur sög-
una um hrafnana, sem þar
fundust eitt sinn blóðmarkaðir
í húsi, teknir upp. í skuJd.
Það er gömui saga og þeim
óviðkomandi, sem þar hafa
búið síöustu mannsaldrana. Ég
kom oft á Steðja, segir Ólafur
ennfremur, á meðan Snorri og
Emma bjuggu þar. O.g eitt sinn
komu þau hjónin heim í Skjald
arstaði í heimsókn. Ég var þá
einn heima, en sem betur fór
var ég ýmsum húsverkum van
ur, hafði lært af móður minni.
Og í þetta sinn var ég búinn
að baka lummur er gestina bar
að garði og reyndi að bera mig
ve'l
Við ökum nú gégri um tún-
ið í Skógum. Bær þessi stóð
fyrrum miklu ofar en feögarn-
ir Baldvin og Sverrir fluttu
hann niður fyrir brekkurnar.
En þessi miklu tún hér niðri
á flatlendinu mun Marinó Stef
ánsson hafa byrjað að rækta
á meðan hann bjó þar með
móður sinni og systkinum.
Við Ólaifur nemum lítið stað
ar, húsvitjum hvergi og þótt
ÓLafur virðist þekkjia hverja
þúfu, svo maður nú ekki tali
um bæina og fólkið og ættir
þess, er ekki támi til annars
en stikla á stóru. _Hér var ég
í fjögur ár, segir Ólafur þegar
viö komum að Ytri Bægisá.
Þar var að ýmsu leyti gott a&
vera, og ekki vissi ég til þess
fyrr eða síðar að séra Theodór
prestur þar, ætti sér óviÆiBar-
mann. Hann bjó fyrst með
systur sinni og farnaðiat þá
búskapurinn vel. Síðan kvænt-
ist hann og tengdamóðir hans
kom þangað líka. Þá varð þetta
ósamstæðari hópur og gekk' á
ýmsu. Stundum var pylsaþytur
nokkur, en aidrei heyrði ég
prest segja styggðaryrði og
fannst þó stundum ástæða til.
En hann gekk gjarnan um gólf
og raulaði fyrir munni sér,
þegar geðsvoiflur annars heim-
ilisfólks feog-u útrás. Við prest-
ur slógum oft af kappi, þvd
hann var siáttumaður góður,
einkum á s&áttu. En ég klapp
aði fyrir hann Ijáiua og hann
sat hjá mér á meðan og wra
það ánægjulegar stundir. Einu
sinni fór ég með honum í
kaupstað, ríðandi. Það er sú
skemmti'legasta kaupstaöarferð
sem ég hefi farið. Þá sagði
hann mér frá skóLaárum sín-
um og ýmsu frá uppvaxtarár-
unurn. Eftir það skiLdi ég hann
betur og þótti meira til hans
FramhaLd á bLs. 14.