Alþýðublaðið - 17.06.1988, Blaðsíða 18

iB
,wr ■; '1 i
Föstudagur 17. júní 1988

aö reiða sig á vitnisburö ann-
arra, oft eldri borgara sem
sögðu frá atvikum sem átt
höföu sér staö fyrir dögum,
vikum, mánuðum og jafnvel
árum?
Sjálfur hef ég skráö ævi-
sögu. Hvaöa vissu hef ég
haft sem ritari minninga fyrir
þvl aö viðmælendur minir
mundu rétt og endursögðu
allt rétt í smáatriðum? Því er
fljótsvaraö: Enga. Hvaöa
vissu hafa lesendur fyrir því
aö textinn sé sannur og
réttur? Enga. Sömu sögu er
að segja af sjálfsævisögunni:
Viö höfum enga vissu fyrir
því hvernig líf höfundarins
var í raun og veru.
Skáldskapurinn
í œvisögunni
Hver er þá sannleikur
endurminninganna? Hve rétt
munum við? Hve rétt viljum
viö muna? Nemum viö enn
angan horfinna tima? Hvern-
ig birtast endurminningarnar
okkur í huganum? Hvernig
hefurtíminn leikiö minniö?
Er ekki fortíðin filma sem
Ijós hefur komist í, eins og
rithöfundurinn Pétur Gunn-
arsson segir á einum staö í
einni bóka sinna. Nóbels-
verölaunaskáldiö Pablo
Neruda segir í inngangsorö-
um aö sjálfsævisögu sinni:
„Þessi ævisaga eöa endur-
minningar eru full af götum
sem stundum stafar af
gleymsku, þvi þannig er lifiö.
Hvíld svefnsins gerir okkur
þaö kleift að þola daga
vinnustritsins. Margarendur-
minningar mínar eru gufaðar
ugp í framkölluninni, þær eru
málaðar líkt og brotiö gler.“
Nú er þaö svo, aö ævi-
minningar byggjast ekki ein-
vöröungu á minni. Skrifaöar
og bókfestar heimildir eru
einnig stjórnunartæki við
ritun ævisögu. Aö þessum
þáttum og öörum sem varða
tilurð og úrvinnslu í ævi-
sagnageró kem ég aö síðar.
Eg vil dvelja aöeins lengur
við skáldskaþinn í ævisög-
unni. Ég hef nefnt hverfullt
minni sem dæmi um til-
færslu á staðreyndum eöa
ómeðvitaöa hagræóingu á
raunveruleik. Annaö dæmi er
tímamismunur í þroska. Þaö
sem viö lifóum þá og ná-
kvæmlega á þeirri stund,
veröur öðruvísi síðar meir,
séð í Ijósi meiri lífsreynslu
og þroska. Við endurmetum
hlutina hverju sinni, stundum
til aó leita skýringa hvers
vegna eitthvaó gerðist, en
oftast til að sætta okkur viö
orðinn hlut. Slík umskipti í
Ijósi þroska og reynslu er
einnig skáldskapur — alla
vega að hluta til.
Timinn er einnig stór þátt-
ur í skáldskapareðli ævi-
sagna. 60, 70 eða 80 ára líf er
ekki hægt aö endursegja
nema aö draga atburði og
reynslu saman, jafnvel þótt
aö ævisagan sé gefin út ár
eftir ár í mörgum bindum.
Það er aldrei hægt aó segja
allt, þótt þaö væri ekki nema
rýmisins vegna. Samdráttur-
inn er í sjálfu sér skáld-
skapur, því þar ákveður höf-
undurinn feril ævinnar meö
allt öörum skiptingum en
ævin sjálf skipti sér, þegar
hún birtist okkur, einn dag í
senn. Fjölmarga aöra þætti
mætti nefna sem renna stoö-
um undir þaö aö ævisagan er
ávallt á mála hjá skáldskapn-
um, sama hve heiðarleg og
minnug viö reynum aö vera
þegar við endursegjum lífs-
hlaup okkar á bók.
Orö Sjostakovitj um aö vió
eigum aö segja sannleikann
um fortíöina eöa þegja öör-
um kosti, eru því þversögn í
sjálfu sér. Sannleikurinn um
fortíðina er eins og við trúum
statt og stöðugt að hann sé
þegar að viö skráöum hann,
— eftir á.
Heiðarleikinn
í œvisögunni
Og þá er ég kannski
kominn að kjarna málsins.
Þótt allar ævisögur séu í eðli
sínu meö snert af skáldskap,
þarf þaö ekki að þýða aö þær
geti ekki verið heiðarlegar.
Heiðarleikinn er nefnilega
forsendan fyrir góðri ævi-
sögu. Heiöarleiki og ein-
lægni ævisögu er sú stað-
fasta trú sögumanns: Aó
svona var þaö, svona og ná-
kvæmlega svona var lífs-
hlaup mitt, svona man ég
þaö, svona kemur þaö aftur
til mín, í brotum, í þoku en
stundum í skýru Ijósi og
björtu.
Ég vil nú snúa mér aö ævi-
sagnagerðinni sem slíkri.
Ævisagan er ekki hátt skrifuð
á Islandi í dag. Skáld og rit-
höfundar fá allt aöra meö-
höndlun en þeir sem skrifa
ævisögur eöa endurminning-
ar, alla vega hjá gagnrýnend-
um. Dæmiö snýst aftur á
móti viö þegar aö lesendum
kemur, og ævisögur þykja
miklu betri söluvara en skáld-
sögur almennt. Kannski er
það þessi markaösmynd sem
hefur gert ævisöguna ómerk-
ari í hugum menningarvit-
anna, kannski er þaö aó þaö
eru svo margar ævisögur illa
skrifaðar. En á móti má nátt-
úrlega segja aö margar skáld-
sögur séu líka illa skrifaöar.
Ævisögur
og gagnrýnendur
Ævisögur eru alla vega
ekki sérstaklega „fínkúltúrel"
fyrirbrigöi hjá þeim sem um
bókmenntir fjalla opinber-
lega, og þarf nokkuð mikió til
aö þær séu virtar viölits sem
bókmenntaverk, sem þær
margar aö sjálfsögðu eru.
Höfundum annarra verka, svo
sem skáldsagna, Ijóöabóka
og smásagna er hins vegar
mætt af gagnrýnendum í
„hákúltúrel" stellingum, líka
þegar þeir höfundar eru rakk-
aðir niöur. Stundum þegar
bókmenntaskríbentar vilja
sýna endurminningum sér-
staka vandlætingu, tala þeir
um „viötalsbækur". En þar
sem mér er sérstaklega annt
um viðtalið bæöi sem blaða-
manni og rithöfundi, vilja
drepa lítillega á viötaliö sem
slíkt og viötalstækni, því á
henni byggir samstarf skrá-
setjara og sögupersónu aö
stórum hluta.
Viðtaliö er eitt algengasta
lesefni dagblaða og tímarita.
Sama gildir um útvarp og
sjónvarp, fréttir, fræðslu-
þættirog skemmtiefni eru að
miklu leyti byggöir á viótöl-
um, spurningum sem þátt-
takendum ber aö svara. Á
síðustu áratugum hafa viö-
talsbækur flætt yfir bóka-
markaöinn, flestar selst vel
en fæstar skipað sess í huga
manna sem bókmenntir.
Vera má að hió mikla magn
viðtala og mísmunandi gæöi
þeirra hafi oröiö þess vald-
andi aö viötalsformið hefur
aldrei hlotiö viöurkenningu.
Viötalsbækurnar bera oft
keim af snöggsoöinni blaða-
mennsku og slíkt þykirekki
fínt á þrykki milli tveggja
spjalda. Hitt er þó undar-
legra, aö viðtalió hefur nær
aldrei hlotið umfjöllun eöa
greiningu á prenti hérlendis,
hvorki sem fjölmiölaform né
sem listgrein.
Viötal er afgreitt sem viö-
tal.
Nokkrar tegundir
viðtala
Áöur en lengra er haldið er
vert aó drepa á helstu gerðir
viötala, sem oft vilja skolast
til í úrvinnslu og enda (
einum hrærigraut. Útkoman
veröur oft sú aö lesandinn
hefur enga hugmynd um hver
tilgangur viötalsins var.
Eg hef kosið að skipta við-
talsforminu eftir ásetningi og
innihaldi í þrennt: Fréttaviö-
talið, sérsviðsviötalið og per-
sónuviötalið. Fréttaviðtalið er
yfirleitt stutt og inniheldur
samanþjappaöar upplýsingar
án þess aö persóna þess
sem stendur fyrir svörum,
skipti neinu máli. Sérsviös-
viðtalið er hins vegar viðtal
við persónu sem ræöir starf
sitt eöa sérstök áhugamál en
fjallar ekki um líf sitt að öðru
leyti. Viötöl þessi geta bæöi
verið í styttra eöa lengra lagi
og tengja saman persónuna
og sérsviö hennar. Persónu-
viötalið endursegir hins
vegar ævi og persónuein-
kenni frásögumanns og er
þar af leiðandi víðtækast (og
lengst). Slik viðtöl sem
stundum eru kölluð afmælis-
viðtöl i niðrandi tóni, setja
hve mestar kröfur til skrásetj-
ara ef afraksturinn á að vera
bærilegur. Bæði veröur spyrj-
andi að hafa vald á spurn-
ingatækni og hvunndagssál-
fræöi og viö úrvinnslu veröur
hann jafnan aö þjappa miklu
efni saman í læsilega grein.
Sé útkoman góö, þekkja
gamlir kunningjar frásögu-
manns persónueinkenni hans
þegar i staó, (umhverfiö, frá-
sagnarmáti, líkamshreyfingar,
orðaval og jafnvel mállýti) og
ókunnugir sem lesa viötalið
sjá persónuna Ijóslifandi fyrir
sér.
Lengri gerö persónuvið-
talsins leiðir af sér viötals-
bókina, endurminningaritun-
ina, ævisöguna. Slikar skriftir
bjóöa hins vegar nýjum
vandamálum heim og það
eru þau atriði sem ég mun
fjalla lítillega um ( þessari
grein.
Þaö sem einna helst hefur
einkennt íslenska ævisagna-
ritun á undanförnum árum er
viröingarleysi skrásetjara
gagnvart sögumanni. Virðing-
arleysið getur tekið á sig ótal
myndir og má geta nokkurra:
Rangar forsendur fyrir vali
sögupersónu (viökomandi er
frægur eða annálaður fyrir
skemmtilegheit), yfirborös-
legt samband skrásetjara og
viðmælanda (slæmar spurn-
ingar, rangar áherslur í endur-
sögn), hráúrvinnsla (stuttur
undirbúningstími, kæruleysi,
eöa tímahrak þv( bókin þarf
að komast á jólamarkaö).
Fleiri atriöi lýta íslenskar
endurminningar eins og t.d.
tillitssemi viö vini og ætt-
ingja en slík nærfærni verður
oft til þess aö bókin verður
gloppótt, flöt og vart hægt
að taka trúanlega. Ellegar
þaö sem verra er, heildarlýs-
ing á sögumanni veróur eins
konar glansmynd, því hinir
jákvæóu punktar úr lífi hans
hafa einir veriö nýttir og hafn-
ir í æöra veldi. í besta lagi
getur bók af þessu tagi orðið
skemmtilegt kjaftæói.
Skrásetning og sálfræði
Erich Fromm sagði í einum
fyrirlestra sinna um sálgrein-
ingu og trúarbrögó, að „sál-
greining er í grundvallaratrið-
um tilraun til aö hjálpa sjúkl-
ingum aö öðlast eöa endur-
heimta hæfileikann aö elska“.
Sé þessi staöhæfing heim-
færð upp á viötaliö má með
sanni segja að viðtalið sé til-
raun til aö hjálpa sögumanni
aö öðlast eða endurheimta
hæfileikann að skilja sjálfan
sig. Spyrillinn öölast svipaö
samband við frásögumann
og sálfræöingur viö sjúkling:
Hann er hvati sem lýkur upp
innstu sálarhirslum viömæl-
andans. Þetta gerir hann ekki
í því skyni aö beita upplýs-
ingunum gegn viökomandi
heldur til aö aðstoða hann
við aö gera endurminningarn-
ar skýrari og setja þær í rétt
samhengi.
Skrásetjarinn þarf þar af
Ieiðandi aó gera sér Ijóst frá
upphafi, að ef útkoma bókar-
innar á að vera þolanleg,
veróur hann að þekkja frá-
sögumann sinn til hlítar. Séu
þeir ekki gamlir kunningjar er
höfundi bæöi hollt og skylt
aö kynnast sögupersónunni
vel, áðuren hin eiginlega
samvinna hefst. Slík viðkynn-
ing er oft hentugust meö því
aö ræöa um allt milli himins
og jaröar annað en fyrir-
hugaöa bók. Almennar við-
ræöur auðvelda hinum tveim-
ur aðilum aö öölast innsýn
hvor í annan.
Áríðandi er, að skrásetjari
geri sér ekki fyrirfram
ákveðnar skoöanir um við-
mælanda sinn, heldur sé
opinn fyrir öllum áhrifum já-
kvæðum jafnt sem neikvæð-
um. Síðar meir, þegar sam-
vinnan er hafin, losnar skrá-
setjari viö aö grípa fram í lif-
andi frásögn með spurning-
um, en getur einbeitt sér aö
frásögninni og séö hana með
augum sögumanns. Endur-
sýnin þarf ekki aö vera afleiö-
ing litríkra lýsinga frásögu-
manns, heldur nægja smá-
vægilegustu atriöi af vörum
viðmælanda til þess að skrá-
setjari getur brugöiö sér í
ham sögumanns, þv( hann
þekkir viöbrögö og hugsanir
hans.
Góður skrásetjari þarf ein-
faldlega aö vera betri hlust-
andi en spyrjandi.
Engu aö síður þarf texta-
höfundur aö kunna aö spyrja
rétt. Á þessu stigi samvinn-
unnar þekkir hann persónu
sína að mestu leyti, en hann
kann ekki deili á öllum atriö-
um ævi hennar. Hvaö skiptir
máli? Hvaö ber aö nýta, og
hverju á aö kasta? Aö mínu
mati er mikilvægt að nota
sérhvert þaö atriði er útskýrir
persónuna nánar fyrir lesend-
um. Sagan veröur því líkt og
púsluspil, því fleiri einingar
sem falla saman, því heillegri
og skýrari verður myndin.
Þessi aöferð er einnig díalek-
tísk, brotin geta unnið gegn
hvert ööru meö þeim afleiö-
ingum aö lesandinn uppgötv-
ar nýjar viddir í persónunni
og Ieggur annan skilning í
fyrri viöbrögö og atvik. Ein-
faldast væri aö kalla slíka
vinnslu nýtingu á andstæö-
um eðliseinkennum, sem sér-
hver manneskja er samansett
af.
í þessu sambandi skiptir
mannþekking og dómgreind
spyrilsins miklu. Undarleg-
ustu smáatriði geta skipt
sköpum í leitinni að persónu-
kjarna viðmælandans.
„Ævisagan er
ávallt á mála hjá
skáldskapnum,
sama hve heiðar-
leg og minnug við
reynum að vera
þegar við endur-
segjum tífshlaup
okkar á bók... en
það þarf ekki að
þýða að œvisögur
geti ekki verið
heiðarlegar, “
skrifar Ingólfur
Margeirsson m.a. í
grein sinni.
(Mynd: Ópiö eftir Edvard Munch.)