Alþýðublaðið - 21.06.1988, Qupperneq 5

Þriðjudagur 21. júní 1988
5
fíkniefnanotkun verði eitt
helsta vandamál framtíðar-
innar. Rétt er að vekja athygli
á því að þessu fólki stendur
langtum minni stugguraf
misnotkun áfengis en neyslu
eiturlyfja hvort sem það er nú
alls kostar rétt eða ekki.
Þetta fólk veit sennilega bet-
ur hvað er að gerast í þess-
um efnum en þeir sem komn-
ir eru til ára sinna. Þetta er
vísbending um það að afar
brýnt sé að efla forvarnir
gegn fíkniefnum. Reynsla
annarra þjóða hnígur einnig
eindregið ( sömu átt. Hver
einstaklingur er dýrmætur.
Við höfum ekki efni á því að
týna neinum í hyldýpi eitur-
lyfja. Eins og Jón Helgason
komst að orði: „Vér megum
helzt ekki af neinum sjá“.
Auðvitað er ekki til nein
ein forskrift að hollum lífs-
háttum. Fjölbreytt mataræði,
hófleg vinna, nægileg hvíld,
iðkun iþrótta og útilífs og
andlegt jafnvægi stuðla að
góðu heilsufari en reykingar,
ofát, óhóflegt vinnuálag,
drykkja og notkun annarra
vímuefna eru heilsusþillandi.
En það eru forn sannindi og
ný að það þarf fleira til
dyggöugs lifernis en eina
saman þekkinguna. Hið opin-
bera — og þá á ég bæði við
ríki og sveitarfélög — getur
með ýmsu móti átt þátt i
mótun hollra lífshátta og vil
ég nefna t.d. útvegun
aðstöðu til íþróttaiðkunar og
útilífs og miðlun upplýsinga
um hollustu og heilsufar.
Sjálfstæð félagasamtök hafa
hér stóru hlutverki að gegna.
En eflaust eru flestir sam-
mála um það að í nútíma-
samfélagi beri fólk ríka
ábyrgð á eigin heilsufari.
Forvarnir
Eins og ég vék að áðan eru
hollir lífshættir að sjálfsögöu
forvarnir gegn sjúkdómum
enda eru forvarnir hvers kyns
ráðstafanir sem hafa það að
markmiði að stemma stigu
við sjúkdómum og slysum —
m.ö.o. „að byrgja brunninn
áður en barnið er dottið ofan
í“. Dæmi um forvarnir af öðru
tagi eru bólusetning og ung-
barnaeftirlit sem kveða á um
lögbundnar aðgeröir sem
taldar eru sjálfsagðar í nú-
tímasamfélagi. Sé litið til for-
tíðar þá var berklum útrýmt
með forvarnaraðgerðum og
mörg fleiri dæmi mætti
nefna um sjúkdóma sem áð-
ur voru algengir en eru nú
horfnir vegna heilsuvernd-
arstarfs. Hefðbundna heilsu-
gæslu sem felst í reglulegum
skoðunum og leít að sjúk-
dómum má efla frá því sem
nú er og getur hún án efa
skilað betri árangri en tilraun-
ir til lækninga á sjúkdómum
sem komnir eru á alvarlegt
stig. Það er hins vegar alveg
Ijóst að ástundun læknis-
fræðilegra rannsókna og
vönduð sjúkrahúsvinna verða
hér eftir sem hingað til horn-
steinn heilsuverndar.
Eitt er það svið forvarnar-
starfs sem nú er sérstaklega
aðkallandi en það eru varnir
gegn alnæmi. Hættan er sú
að alnæmissjúklingar verði
áður en mörg ár líða taldir
ekki í tugum heldur hundruð-
um hér á landi. Við þurfum
að snúast til varnar gegn
þessum vágesti en einnig
hugsa fyrir umönnun þeirra
sem sýkjast og aöstandenda
þeirra. Fordómalaust upplýs-
ingastarf eins og Landlækn-
isembættið og Rauði kross-
inn hafa beitt sér fyrir er
ómetanlegt í þessu sam-
bandi og eins áform Rauða
krossins um að liðsinna
alnæmissjúklingum og fjöl-
skyldum þeirra.
Aðbúnaður aldraðra
Það er önnur þversögn í
samtímanum að með forvörn-
um og lækningum hefur
ótímabærum dauðsföllum
barna og miðaldra fólks
fækkað en öldruðu fólki sem
þarfnast mikillar heilbrigðis-
þjónustu hefur fjölgað að
sama skapi. Að þessu leytinu
hefur bætt heilsufar fremur
orðið til þess að auka álagið
á heilbrigðiskerfið en draga
úr því.
Eins og fram hefur komið
hniga allar spár að því að
öldruðum muni fjölgaveru-
lega hér á landi á næstu ára-
tugum. Því er næsta víst að
öldrunarsjúkdómar munu
færast i vöxt í framtíðinni og
þarf heilbrigðiskerfið að vera
í stakk búið til að glíma við
Þá-
En aukning öldrunarsjuk-
dóma er ekki eini vandinn
sem fylgir fjölgun aldraðra
heldur ekki síður hvernig eigi
að búa hinum mikla fjölda
aldraðra skilyrði til heilbrigðs
lífs. Ljóst er að samfélagið
hefur ekki gert þetta á síð-
ustu áratugum. Það er afar
brýnt að bæta úr þessu i ná-
inni framtið með því að koma
í veg fyrir félagslega
einangrun og iðjuleysi þessa
fólks og með því að skipu-
leggja sem besta þjónustu
við þá sem hennar þarfnast.
Hér er auðvitað fyrst og síð-
ast um að ræða skuld starf-
andi kynslóðar við þá sem
lögðu grunninn að hagsæld
nútimans. Samtök sjómanna
hafa lyft Grettistaki i öldrun-
arþjónustu ekki síst með
byggingu dvalarheimila.
Samanburður við önnur
lönd leiðir í Ijós að mun
algengara er að aldraðir
dvelji á stofnunum hér á
landi en í nágrannalöndum
þar sem heimaþjónusta hefur
gengið fyrir. Samtök sjó-
manna hafa t.d. lyft Grettis-
taki i öldrunarþjónustu. Mið-
að við reynslu annarra þjóða
er fjöldi vistrýma á dvalar-
heimilum i landinu verulega
umfram áætlaða þörf. Samt
eru hér alls staðar langir bið-
listar eftir dvalarheimilis-
plássum. Á þessu eru örugg-
lega ýmsar skýringar en
skortur á heimaþjónustu er
án efa ein sú veigamesta.
Framtak Rauða krossins og
annarra félagasamtaka — t.d.
með heimsendingu á mat til
aldraðra og raunar einnig
annarra hóþa sem slíkrar
þjónustu þarfnast — er lofs-
vert. Af opinberri hálfu er
brýnt að styðja starfsemi
sjálfstæðra félagasamtaka á
þessu sviði. Það er marg-
sannað að heimaþjónusta er
ódýrari en stofnanavistun og
— það sem meira máli skipt-
ir — hún leiðir einnig til
betra heilsufars. Þótt fólki á
starfsaldri fari ekki að fækka
fyrr en liðið er á næstu öld er
mikilvægt að stefna að því að
aldraðir geti lengur verið virk-
ir þátttakendur í verðmæta-
sköþun i þjóðfélaginu en nú
er.
Fœkkun slysa
Samanborið við nágranna-
löndin eru slys mjög algeng
hér á landi. Á áttunda ára-
tugnum var tíunda hvert
dauðsfall hér af völdum
slysa. Mikill meirihluti þeirra
sem deyja af slysförum er
ungt fólk og eru slys
algengasta dánarorsök í
þeim aldurshópi. Af þessu
sést hversu brýna nauðsyn
ber til að draga úr slysum.
Slys við störf i sjávarútvegi
og í umferðinni eru einkar
algeng en þó hefur sjóslys-
um fækkað verulega frá því
sem áður var.
Miðað við bíla- og fólks-
fjölda urðu banaslys í
umferðinni flest upþ úr 1970
en þá voru þau 13 á ári fyrir
hverja 100 þúsund íbúa. Und-
anfarin ár hefur þessi tala
verið að meðaltali 10 á ári. Sé
hins vegar miðað við bíleign
þá hefur fjöldi banaslysa í
umferðinni lækkað úr 12 á ári
á hverja 10 þúsund bíla í um
2 á ári á síðustu árum. Þessa
fækkun dauðaslysa í umferð-
inni þrátt fyrir stóraukna bíla-
eign landsmanna má að ein-
hverju leyti rekjatil bættra
vega, betri bila og minni
aksturs hverrar bifreiðar en
bætt aksturslag sem stuölað
hefur verið að með ítrekuðum
upplýsingarherferðum á hér
örugglega einnig hlut að
máli.
Talið er að á þriðja þúsund
manns slasist í umferðinni á
ári hverju og séu frá vinnu í
lengri eða skemmri tíma.
Sumir — iðulega ungt fólk —
hljóta varanleg örkuml.
Kostnaður heilbrigðiskerfis-
ins vegna þessara slysa er
geysimikill og raunir þeirra
sem fyrir þeim verða þung-
bærari en orð fá lýst.
í framhaldi af gildistöku
nýrra umferðarlaga 1. mars sl.
er nú unnið að þjóðarátaki í
umferðarmálum. Sérstök
áhersla hefur verið lögð á
notkun Ijósa og öryggisbelta
og telja löggæslumenn að nú
þegar hafi verulega dregið úr
meiðslum i umferðinni vegna
aukinnar notkunar bílbelta.
En við verðum að gera enn
betur. Við gætum t.d. sett
okkur það markmið að fækka
umferðarslysum um helming
fram að aldamótum. í því
sambandi er rétt að hafa í
huga að kostnaður af átaki á
þessu sviði skilar sér ákaf-
lega fljótt. Fjárveiting til
þjóðarátaks í umferðarmálum
á þessu ári er 5 milljónir
króna sem jafngildir kostnaði
af 2-3 mánaða vist á gjör-
gæslu og 8-9 mánaða endur-
hæfingu fyrir einn einstakl-
ing. Ég er ekki óvanur því í
mínum störfum að fjalla um
fjárfestingarkosti. Fáireða
engir þeirra jafnast á við átak
í umferðarmálum hvað arðs-
von varðar.
En átakinu verður fyrst og
fremst að beina að áhættu-
hópunum og orsökum slys-
anna. Eitt brýnasta verkefnið
á þessu sviði er að stuðla að
bættu aksturslagi ungra öku-
manna en slysatíðni meðal
þeirra er 7 sinnum hærri en
meðal annarra ökumanna.
Við þurfum að endurmeta
umferðarfræðslu og öku-
kennslu meðal annars með
því að bæta grunn- og við-
haldsmenntun ökukennara
og með þvi að taka aukinn
hluta af menntun ökumanna
inn í hið almenna skólakerfi.
Hvað er heilbrigði?
„Hvað er langlífi? Lifs-
nautnin frjóva, alefling and-
ans og athöfn þörf“ spurði
og svaraði listaskáldið góða.
Það er álíka erfitt að svara
því hvað sé heilbrigði.
Kannski svarið sé það sama.
Hvað sem þessu líður virðist
mér sem umræður um heil-
brigðismál hafi á liðnum ár-
um í of ríkum mæli snúist
„Þegar horft er til
framtíðar er
mikilvægt að
huga að hvoru
tveggja: Heil-
brigðum lífs-
háttum og vel
reknum sjúkra- og
hjúkrunarstofnun-
um, “ segir Jón
Sigurðsson dóms-
og kirkjumála- og
viðskiptaráðherra
m.a. í grein sinni
um heilsuleysi og aðgerðir
gegn því þegar í óefni hefur
verið komið fremur en um
heilbrigði. Þegar horft er til
framtíðar er mikilvægt að
huga að hvoru tveggja: Heil-
brigðum lífsháttum og vel
reknum sjúkra- og hjúkrunar-
stofnunum.
íslenska heilbrigðisþjón-
ustan — sem auðvitað er
aðallega sjúkraþjónusta — er
án alls efa að ýmsu leyti til
fyrirmyndar. Hugmyndir um
markaðslausnir í heilbrigðis-
málum eru fæstar á rökum
reistar. Það eru nefnilega
ekki síður hagfræðileg en
siðferðileg rök fyrir þvi að
almannavaldið hlutist til um
framboð á læknisþjónustu
og annarri aðhlynningu.
Lausnir í heilbrigðismálum
sem byggjast í ríkum mæli á
einkarekstri og eintaklings-
hyggju hafa víða reynst
óhagkvæmari og jafnframt
óréttlátari en ríkisrekin heil-
brigðiskerfi. í því sambandi
nægir okkur að horfa vestur
um Atlantsála en í Bandaríkj-
unum reka einkaaðilar dýr-
asta heilbrigðiskerfi í heimi
sem fyrst og fremst þjónar
þeim sem geta borgað.
Óhagkvæmni þessa kerfis í
samanburði við heilbrigðis-
kerfi okkar sést best á því að
Bandaríkjamenn eru aftarlega
í röð þjóða heims hvað lang-
lífi varöar en við íslendingar
förum þar fremst í flokki.
Enginn vafi leikur þó á því
að við eigum áfram að hlúa
að því framtaki frjálsra fé-
lagasamtaka sem hér hefur
unnið sér sess á mörgum
sviðum helbrigðismála meö
myndarlegri hætti en i flest-
um löndum. Þetta er sér-
kenni sem við eigum að
leggja rækt við um leið og
allir sem vilja stuðla að vel-
ferð þegna þessa lands ættu
að leggjast á eitt til að
glæða skilning fólks á
ábyrgð þess á eigin lífi og
heilsu. En hinu megum við
aldrei gleyma að það varðar
almannaheill — ekki ein-
göngu hinna sjúku — að allir
landsmenn eigi án tillits til
efna og þjóðfélagsstöðu jafn-
an kost á fullkominni heil-
brigðisþjónustu.
Þetta er markmiöið fyrir
ísland árið 2010. Og auðvitað
er þetta engin spásögn held-
ur ósk en hún er studd bæði
rökum og tilfinningum af hin-
um vitrustu mönnum sem þó
eru ekki forspáir fremur en
Snorri goði að því er Njála
hermir.
(Greinin byggir að hluta á erindi
sem ráðherra flutti á aðalfundi
Rauða kross íslands á Egilsstöð-
um þ. 4. júní s.l.) *