Alþýðublaðið - 14.04.1989, Síða 4

4
Föstudagur 14. aprtl 1989
ÚTTEKT Á FÖSTUDEGI
Menn hafa skammtan af ýmsu. Oftast nasr af þvi aö niö-
urlægja einhvern annan. Eitt af því sem menn hafa mikið
notaö sér á undanförnum órum tii aö gera grin aö er tungu-
málið. Einhver er Iðtinn segja einhverja vitleysu. Eftir það
er sá stimplaður fifi. það þykir ekki sérlega f int aö vera illa
máli farinn á íslandl. Menn hiklaust látnír finna ef þeir eru
ekki skýrmœltir, beygja ekki rétt, raöa ekki orðum sasmi-
lega i setnlngar, geta ekki orðað hugsun sina á sasmilega
skýran hátt. Sjálfskipuð mállögga, menntamenn og upp-
skafnlngar i bland brosa yflrlastislega og segja bðrnum að
þaö heiti réði en ekki ráddi, mig langar en ekki mér langar,
gefa þránl en ekki Þráinni. Og svo heyra menn nágrannan
sletta ensku eða börnin hröpa I love You i staðinn fyrir ég
elska þig. Gefur strax tilef ni til að skrifa grein i blað og tala
um hnignun tungunnar, málfátakt barnanna, glataðan
orðaforða og almenna hrörnun islenskrar menningar. þeg-
ar nógu margir hafa heyrt nágranna sleppa endingu i orði
eða atkvaði innan úr þvi verður til almenn umraða um
vernd tungunnar. Af mörgum ekki talinn vafi leika á að
staða málsins sé verri en nokkru sinni fyrr.
EFTIR KRISTJÁN KRISTJÁNSSON

þjóðremba og þjóðtunga
í nýlegum sjónvarpsþætti var
fjallað um íslenska þjóðrembu
sem var talin felast í minnimáttar-
kennd gagnvart stórþjóðum.
Minnimáttarkennd sem fælist í
því að menn reyndu að mikla sig
og sína til að vera gjaldgengir á
mælikvarða þjóðanna. Ekki er
laust við að þessa hafi gætt í um-
ræðunni um íslenska tungu. í því
sambandi rekur menn minni til
þegar ónefndur þingmaður kall-
aði íslenskuna móðurtungu nor-
rænna mála, gott ef ekki allra
mála af germönskum uppruna.
Og barði sér á brjóst.
Umræðan um tunguna ber með
sér að menn eru að reyna að varð-
veita meira. Einn viðmælenda Al-
þýðublaðsins orðaði það svo að
stundum væri eins og íslenskt
þjóðerni lægi undir í heild sinni ef
einhver vogaði sér að ýja að því að
„mér langar“ væri ekki stórkost-
legur glæpur. Menn hryllti við ör-
lögum þjóðarinnar þegar hún
væri farin að glata þeirri vitneskju
að langar tekur þolfall en ekki
þágufall.
Menn hafa farið offari yfir
auðgi íslenskrar tungu og vitnað
til skáldsins sem sagði að á ís-
lensku væru til orð yfir allt sem
menn hugsuðu. Allir vita þó að
þetta er ekki svo. í nútíma samfé-
lagi, þar sem hver sérfræðigreinin
bætist við af annarri, verður
mönnum fljótt ljóst að engin orð
eru til yfir það sem ekki hefur ver-
ið hugsað um áður. Málkerfið
hefur einfaldlega sniðið sig að
þörfum notenda sinna.
Mállöggan i samfélaginu
í eina tíð var í íslensku ritmáli
bókstafurinn „z“. Svo kom að því
að hún þótti ekki lengur gera sig í
ritmálinu, fólk kunni ekki á því
skil í hvaða orðum hún átti að
vera, né heldur hvar. Gerzt varð
gerst, bezt varð best. Um þessa
breytingu höfðu menn langt mál
og mikið — sumir vildu jafnvel
setja viðurlög við því að nota
þennan bókstaf, þannig að þeir
sem það gerðu yrðu lögbrjótar og
mætti sækja þá til saka fyrir
glæpinn. Nú nýverið hefur svip-
aðri hugmynd verið varpað fram,
sekta á menn fyrir að slá um sig á
vitlausu máli, máli sem ekki er
einhverjum tilteknum umsagnar-
aðilum um rangt mál og rétt —
þóknanlegt. íslenskur málrann-
sóknarréttur orðin til.
Þessi rannsóknarréttur er þó
fremur illa þokkaður af þeim sem
ekki telja sig til hans. Viðmælend-
ur Alþýðublaðsins voru á einu
máli um að hann væri af því
slæma og einn orðaði þetta svo:
„Banna þetta og banna hitt,
banna málvillur. Þetta er náttúru-
lega út í hött.“
Margar greinar hafa verið skrif-
aðar og margar ræður haldnar til
að hamla gegn þessum hættum
sem nú steðja að tungunni, án
þess að nákvæmlega hafi verið
skilgreint hver hættan er, hvað þá
heldur hvernig henni verður
mætt. í sjónvarpi mætast menn
og ræða málin og benda á allt sem
var gamalt og gott, orðaforðinn
hafi verið svo mikill, andleg auðgi
svo mikil, hreinlyndi tungunnar
og notenda hennar algjört og þar
fram eftir.
Einhversstaðar út í samfélaginu
er ósýnileg stofnun sem telur sig
verða að vernda eitthvað í tung-
unni fyrir einhverjum sem hún
veit ekki alveg hver er, né heldur
hvern hún er að vernda. í krafti
gáfumannastimpilsins sem kemur
sjálfkrafa á mann vel máli farinn,
kemur hún fram sem yfirvald sem
má og á að segja fólki til um
hvernig því ber að haga orðum
sínum.
Hræðslan við málið___________
Einn viðmælandi Alþýðublaðs-
ins benti á að íslendingar bæru ef
til vill óþarflega virðingu fyrir
málinu. Menn væru að reyna að
sperra sig við að tala svo óskap-
lega mikið gott og merkilegt mál í
hvert skipti sem þeir þyrftu að
segja nokkur orð á opinberum
vettvangi. Þessi hræðsla gerði að
verkum að allt færi í hnút hjá við-
komandi og í stað þess að málið
yrði tæki hans til að koma ein-
hverju á framfæri, yrði það til
þess að lítillækka hann þegar í
ljós kæmi að hann hefði ekki þau
tök á því sem hann gefur sig út
fyrir. Málið er umgengist eins og
harður húsbóndi sem refsar misk-
unarlaust fyrir hverja ambögu.
Ljóst er að hin stífa málhreinsun-
arstefna og eilífar leiðréttingar
við saklausustu villur hefur haft
þveröfug áhrif oft á tíðum. Menn
verða hræddir við að nota málið í
stað þess að tileinka sér það sem
þeim er sagt að tileinka sér.
Notkun málslns og____________
májfræðin
Það er viðurkennd skoðun að
tungumál sé í raun sjálfstætt
kerfi. Á því verða ýmsar breyting-
ar í tímans rás. Þessum breyting-
um er tæplega hægt að hafa
stjórn á því málkerfið er að flestu
leyti óskilgreint fyrirbrigði. Gilda
þá einu allar reglur settar af ráðu-
neytum og öðrum sjálfskipuðum
málverndarmönnum.
Þegar umræður fara af stað um
eitthvað sem á að vernda gegn ein-
hverju verða menn að byrja á því
að skilgreina hvað er í hættu, af
hverju og hvernig er hægt að
bregðast við þeim vanda sem að
steðjar. Umræðan hefur hinsveg-
ar öil verið hin kostulegasta. Ein-
staka menn hafa vaðið uppi og
viljað afgreiða málið með mállög-
reglu, eða með því að kenna
aukna málfræði í skólum eða á
einhvern annan hátt sem tæplega
getur talist vænlegur til árangurs.
Aðrir, og má þar nefna Heimi
Pálsson sem ritaði ýtarlegar grein-
ar um málið í Morgunblaðið fyrir
páskana, hafa bent á aðrar leiðir,
mjög svipaðar þeim sem koma
fram hér í viðtali við Eirík Rögn-
valdsson, lektor í Háskóla ís-
lands í viðtali við Alþýðublaðið.
Þar bendir Eiríkur á nauðsyn þess
að hrekja börn og unglinga ekki
frá málinu heldur örva þann nátt-
úrulega áhuga sem þau hafa á
málinu frá öndverðu. Þessi skoð-
un stendur gegn málfræðistaglinu
sem sumir halda að best sé við öll-
um kviilum í nútíma málleysi ís-
lenskra unglinga. Silja Aðal-
steinsdóttir, bókmenntafræðing-
ur og ritstjóri er sömu skoðunar.
Hún sagði m.a. í spjalli við Al-
þýðublaðið að réttast væri að
hennar mati að láta börn nota
málið, ekki byrja á því að kenna
þeim einhverjar reglur.
Eins og fram kemur í viðtalinu
við Eirík Rögnvaldsson, hér til
hliðar, þá telur hann mikilvægast
í allri málrækt að menn noti málið
sem mest. Sömu viðhorf komu