Alþýðublaðið - 17.03.1990, Blaðsíða 6

Alþýðublaðið - 17.03.1990, Blaðsíða 6
6 Laugardagur 17. mars 1990 „Ég finn þaö á mér að Lenín og hugmyndir hans munu sigra. Við munum tapa. En ó móðir Rússiand, hvílíkar ægifórnir mun það ekki kosta rússnesku þjóðina — tilgangs- lausar blóöfórnir." Sjálfur hlaut Júlíus Martov að gjalda ósigurs síns með lífi sínu og samstarfs- manna sinna, eins og tugir milljóna sam- tímamanna hans. Nafn hans féll í gleymsku og dá. IL Nú, meira en sjötíu árum síðar, spyrjum við: Hvernig hefur hugmyndakerfi sigur- vegarans í deilum þessara tveggja einstak- linga á örlagaríkum tímamótum í sögu Rússlands, staðist dóm reynslunnar? Leiðum enn fram vitni: Árið 1985 kom fram á sjónarsviðið nýr flokksleiðtogi í Sovétríkjunum, sem heitir Mikhail Gorbatsjov. Hann ber enn á herð- um sér skikkju hinnar leninísku arfleifðar. Og hann er hylltur á Vesturlöndum sem nýr Messías friðar og umbóta. En hver er fjallræða hins nýja Messíasar? ★ Hann viðurkennir að það hafi verið hræðileg mistök að smala bændalýð hins frjósama Rússlands inn í ríkis- og samyrkjubú, en leiða þá ella í milljóna tali til slátrunar eins og hvern annan búfénað. Afleiðingin er sú að enn í dag, sjötíu árum síðar, geta Sovétþjóðirnar ekki brauðfætt sig. En, takið eftir: Gorbatsjov hefur enn ekki bætt fyrir mistökin með því að skila bændum aftur landinu. Hann hefur bara vakið vonir en um leið valdiö vonbrigð- um. Veruleiki hinnar sovésku húsmóður í hinni hversdagslegu lífsbaráttu er enn sem fyrr: Biðraðir og tómar hillur. ★ Gorbatsjov viðurkennir að allsherj- arþjóðnýting atvinnulífsins undir mið- stýrðu fyrirskipanakerfi útvalinna flokksgæðinga (nomenklatura) hafi verið allsherjarmistök. Afleiðingarnar blasa við: Sovétríkin eru að vísu her- vætt risaveldi sem getur tortímt ver- öldinni allri með óteljandi kjarnorku- sprengjum — í nafni úreltra hug- mynda. En í efnahagsmálum eru Sov- étríkin þriðja heims ríki, risi á brauðfót- um. Kerfið hefur ekki skilað vörunum. Rað er úrelt — staðnað. En, takið eftir: Gorbatsov hefur enn sem komið er ekki lært af mistökunum. Fjármálaráðherra Tékkóslóvakíu, Václav Klaus, sem hér var á ferð um daginn með Havel forseta Tékkóslóvakíu, lýsti efna- hagsaðgerðum Gorbatsjovs sem tómu hálfkáki; hann sagði að nánustu efnahags- ráðgjafar hans kynnu ekki svo mikið sem stafrófið um markaðskerfi og samkeppni, hvað þá meir. Enn sem fyrr hafi hann vak- ið vonir, en valdið sárum vonbrigðum. ★ Gorbatsjov viðurkennir að það hafi verið hræöileg mistök að þagga niður alla umræðu, skoðanaskipti og gagn- rýni; að svipta almenning jafnvel frum- stæðustu mannréttindum og að breyta flokknum í þrælahjörð, sem notið hef- ur svívirðilegra forréttinda í skjóli valds. En, takið eftir: Enn hefur Gorbatsjov ekki hróflað við hornsteinum nomenklat- ura, forréttindum hinna gerspilltu flokks- gæðinga, sem hafa makað krókinn í skjóli valdsins, mitt í eymd almennings. M.ö.o. Gorbatsjov viðurkennir hin sögu- legu mistök — en eftir að næstum því öll- um öðrum, þar með talið almenningi í Sovétríkjunum sjálfum, er það löngu Ijóst orðið. IM. Mikili stjórnmálaleiðtogi í öðru landi og á öðrum tíma sagði af öðru tilefni: ,,Þú getur blekkt alla á stundum; þú getur blekkt suma ævinlega; en þú getur ekki blekkt alla ávallt og æv- inlega. Mikhail Gorbatsjov hefur komist að þeirri niðurstöðu aö það sé ekki lengur hægt að halda áfram að blekkja sjálfan sig og Sovétþjóðirnar um að Sovétkerfið eigi framtíð fyrir sér, hvað þá heldur að það standist samjöfnuð við lýðræðisþjóðfélög Vesturlanda. Hann hefur í reynd — en þó ekki í orði — afneitað gervöllum hug- myndaarfi lenínismans. Með því hefur hann sýnt mikið pólitískt hugrekki og hæfileika til að lifa af. Hann er sá stjórn- málaleiðtogi á okkar dögum, sem gegnir stærsta sögulega hlutverkinu. Ekki sem arftaki Leníns — heldur sem hinn mikli af- neitari lögboöins rétttrúnaðar. Hann hef- ur viðurkennt gjaldþrot Sovétkommún- ismans eftir sjötíu ára blóði drifna til- Jón Baldvin segir i Króníku sinni frá Júlíusi Martov, leiðtoga rússneska sósialdemókrata (Menchevika) sem beiö lægri hlut fyrir Lenin (mynd). Nótt eina eftir harðar deilur við Lenín, skráði Martov í dagbók sína: „í huga Leníns eru manneskjur eins og hverjar aöra vörur. Þær á að skipuleggja, móta og hnoöa inn í fyr- irfram steypt steinsteypumót hugmynda- fræðinnar. Ef fólkið passar ekki inn í sósialis- mann, þá er þaö verst fyrir fólkiö, segir Lenin. Ég finn það á mér að Lenín og hugmyndir hans munu sigra. Við munum tapa. En ó, móðir Rússland, hvilikar ægifórnir munu það ekki kosta rússnesku þjóöina — tilgangslausar blóðfórnir." raunastarfsemi. Hann viðurkennir mis- tökin, en hefur enn ekki sýnt fram á að hann kunni svör við því, hvernig bæta megi fyrir þau. Hann minnir á þann hestamann sem kann öllum öðrum betur þá list að sitja ótemjuna, hvernig sem hún lætur, en er svo upptekinn af því að hanga í hnakknum að hann verður að láta ótemjunni það eftir að ráða því, hvert ferðinni er heitið. Gorbatsjov hefur með öðrum orðum vakið vonir, en ekki uppfyllt þær. Pere- stroikan — kerfisbreytingin — er aðeins í orði kveðnu, enn sem komið er. En vonin er bundin glasnost — opnun þjóðfélags- ins — sem vonandi getur veitt nýjum lýð- ræðisstraumum í farveg, þar sem m.a. verði tekið tillit til sjálfstæðisþrár og sjálfs- virðingar þeirra þjóða, sem byggja Sovét- rikin. Sá Sovétleiðtogi og arftaki Leníns, sem viðurkennir siðferðilegt gjaldþrot lenín- ismans; sem situr yfir upplausn hins sov- éska nýlendu veldis og situr uppi með hrun hins „sósíalíska hagkerfis" — kann að njóta hylli á Vesturlöndum. En slíkur mað- ur þykir ekki sögulegt mikilmenni innan Sovétríkjanna sjálfra. Eftir fimm ára valdaferi! Gorbatsjovs verður það að segjast eins og er, að að- gerðir hans virðast vera mestan part hálf- kák; það er undanhald á öllum vígstöðv- um, án skipulags. Þetta er mat flestra þeirra leiðtoga umbótahreyfinga í Aust- ur-Evrópu, sem ég hef átt viðræður við í þeirra röðum er sú skoðun ríkjandi, að það sé ekki unnt aö gera hægfara umbæt- ur á Sovétkommúnismanum. Annað hvort kemur þú á valddreifingu í efnahagslífinu, blönduðu hagkerfi með öflugum einka- rekstri á samkeppnisgrundvelli — og af- nemur þar með kommúnismann; eða að þú hverfur aftur til fyrri hátta og varðveitir stjórnkerfi lenínismans, en það getur eng- inn gert nema með lögreglu- og hervaldi. Því að lenínisminn er í innsta eðli sínu hervætt lögregluríki. Það er engin málamiðlun til milli ienínisma og þess lýðræðis, sem virð- ir mannréttindi einstaklinga og frelsi þeirra til orða og athafna. IV. Það er sú lexía, sem Júlíus Martov reyndi að kenna Lenín í rökræðum þeirra í Zakopanje fyrir sjötíu árum síðan. Kaldhæðni sögunnar lætur ekki að sér hæða. Júlíus Martov, hin sósíaldemókra- tíski píslarvottur í sögu Rússlands, og sam- herjar hans, töpuðu vissulega orrustunni 1917. En hugmyndir hans, sem hann rök- ræddi við Lenín, um valddreifingu í at- vinnulífinu, lýðræði í stjórnmálum og opið þjóðfélag, byggt á virðingu fyrir mannrétt- indum — þær hugmyndir eru nú á sigurför meðal þeirra þjóða, sem hnepptar voru í ánauð hins sovéska nýlendukerfis. Sá vinnur að lokum, sem tapar. Hugmyndir Martovs — hugsjónir okkar lýðræðisjafnaðarmanna — hafa borið sig- urorð af valdsstjórnarhugmyndum lenín- ismans. Þessar hugsjónir sýnast því líkleg- ar til að vinna stríðið. Ekki með vopna- valdi, heldur vegna þess að þær reyndust berá sannleikanum vitni. Þær hafa staðist hinn hlutlæga dóm reynslunnar. Hið víg- vædda valdakerfi lenínismans er að hruni komið innanfrá, af því að það byggði til- veru sína á ranghugmyndum og siðleysi. Hversu oft höfum við ekki orðið vitni að þessari kaldhæðni sögunnar. Hinn háaldr- aði hálfguð kínverska kommúnistaflokks- ins, Deng Xio Peng, kann að halda að hann geti tortímt lýðræðishugsjónum milljónanna á Tianamen-torgi með skrið- drekum og aftökum, án dóms og laga. En hann á eftir að komast að því fullkeyptu áður en lýkur. Það er vissulega hægt að hindra útbreiðslu hugmynda um sinn með ofbeldi og kúguni En ef þessar hugmyndir bera sannleikanum vitni, munu þær reyn- ast lífseigari en allir heimsins harðstjórar. Þegar við erum nú vitni að því að al- menningur á Vesturlöndum hyllir Gorbat- sjov Sovétleiðtoga sem hinn nýja Messías friðarins þá verður það kannski best skilið með málfari Biblíunnar: Að meiri fögnuð- ur muni ríkja í húsi föðurins yfir einum syndara sem iðrast en yfir hinum 99 rétt- látu. Um leið og við fögnum sinnaskiptum Sovétleiðtogans og metum af raunsæi þau sögulegu þáttaskil, sem við nú erum vitni að, ber að segja það umbúðalaust að fleiri þurfa að læra af mistökum sínum í fortíð- inni en forréttindaaðallinn í Sovétrikjun- um og Austur-Evrópu. Hversu margir voru þeir ekki hinir há- lærðu menntamenn á Vesturlöndum, sem töldu lenínismann vera rétta svarið við ómennskri auðhyggju hins ómengaða kapítalisma? Og lugu í kór að sjálfum sér og öðrum í hálfa öld um fyrirheitna land- ið! Og hversu margir voru þeir ekki leiðtog- ar þjóða þriðja heimsins, sem til skamms tíma trúðu því að Sovét eða Kína væri hin rétta fyrirmynd snauðum þjóðum, sem vildu brjótast úr örbirgð og til bjargálna? Er nú félagi Fidel á Kúbu einn uppistand- andi í þeirri vígreifu sveit? Og hversu margt eiga þeir ekki eftir að læra upp á nýtt? Þeir menn sem halda að lýðræði sé lúx- us, sem einungis ríkar þjóðir og þróaðar geti leyft sér, hafa rangt fyrir sér. Leikregl- ur lýðræðisins hafa ekki einungis gildi í sjálfu sér. Þær eru praktísk nauðsyn ef við viljum virkja fólk til dáða og hvetja það til að rísa af eigin rammleik úr örbirgð til bjargálna. Svo einfalt er það. Við lifum á sögulegum tímum. Uppgjöf Sovétkommúnismans á öllum sviðum boðar endalok hundrað ára hug- myndastríðs milli lærisveina Leníns og Stalíns annars vegar og málsvara lýðræð- isjafnaðarstefnu hins vegar. Þau sögulegu þátttaskil boða endalok kalda stríðsins. Þau sögulegu þátttaskil vekja okkur vonir um að tvískipting Evr- ópu, sem var staðfest sem afleiðing tveggja heimsstyrjalda, heyri senn sög- unni til. Lok kalda stríðsins er um leið byrj- un nýs kafla í mannkynssögunni. Hið nýja tímaskeið á ekki einungis að færa okkur sameinaða Evrópu heldur einnig nýtt tímabil afvopnunar og friðsamlegrar sam- búðar þjóða, innan vébanda umsamins ör- yggiskerfis. ________________V.________________ Hvað geta Norðurlandabúar gert til þess a ' styðja við bakið á umbótahreyf- ingunum í Austur-Evrópu — og þar með að bættum og friðsamlegri heimi? Stoltenberg, fv. utanríkisráðherra Nor- egs, sagði einu sinni að þegar Norður- landabúar kæmu saman til að ræða al- þjóðamál fengi hann það oft á tilfinning- una að þeir héldu að þeir væru u.þ.b. fjórð- ungar jarðarbúa. Hann þyrfti þess vegna alitaf öðru hverju að fletta upp í lexíkoni til þess að rifja það upp fyrir sér að við erum bara 0.5%. Það er hollt að rifja það upp, þegar Norðurlandaþing eru háð. Höfum við þá kannski engu að miðla grönnum vorum í austri, sem nú þurfa að smíða sér þjóðfélag á nýjum grunni? Jú, reyndar. Við getum miðiað þeim af reynslu okkar. Okkur hefur gengið betur en mörgum öðrum að sætta höfuðand- stæðurnar í hugmyndaátökum sl. hundr- að ára um mann og þjóðfélag. Andstæð- urnar milli hagkvæmni annars vegar og kröfunnar um jöfnuð (félagslegt réttlæti) hins vegar. Lausn okkar á þessari jöfnu er hið norræna módel. Við höfum lært það af reynslunni að framtak einstaklingsins er drifkraftur auð- sköpunar í þjóðfélaginu. Það verður að leysa þessa krafta úr læðingi: Frumkvæði, hugmyndaauðgi, og sköpunarkraft ein- staklingsins. Ekkert getur komið í staðinn fyrir það. Þetta er sú lexía úr auðlegð þjóð- anna eftir Adam Smith, sem staðist hefur dóm reynslunnar. Þetta er sú einstaklings- hyggja Vesturlandabúa sem kapítalisminn hóf til vegs og virðingar. Þetta höfum við viðurkennt, Norður- landabúar, án þess að sætta okkur við að þjóðfélagið leysist upp í hatrömm stétta- átök milli andstæðra þjóðfélagshópa: „Eigenda framleiðslutækjanna", eins og það hét í hinum marxíska barnalærdómi annars vegar, og hins eignalausa öreiga hins vegar. Þetta höfum við gert með því að beygja markaðsöflin, sem við virkjum í atvinnulífinu, undir lýðræðislega heild- arstjórn, í því skyni að tryggja öllum sann- gjarnan hlut í auðsköpun þjóðfélagsins og sinn lýðræöislega rétt til áhrifa á stjórnun þess. Þetta er byggt á siðferðilegri skoðun um mannréttindi og mannlega sjálfsvirð- ingu, þ.e.a.s. að allir menn, hversu ólíkir sem þeir eru, eigi sinn rétt og að við séum öll siðferðilega samábyrg fyrir meðbræðr- um vorum og systrum. Þetta er það skásta úr hugmyndaarfi sósíalismans í Vest- ur-Evrópu, húmanisminn. Það er mikill misskilningur að uppreisn þjóðanna í Austur-Evrópu gegn ánauð kommúnismans sé jafnframt krafta um ómengaðan kapítalisma. Það er engin til- viljun að þegar leiðtogar umbótahreyfing- anna í Austur-Evrópu eru spurðir um þjóð- félagsfyrirmyndir, þá svara þeir: Við vilj- um þjóðfélag eins og á Norðurlöndum. Það er þess vegna sem við eigum nokk- urt erindi við þessar grannþjóðir okkar. IGreinin er byggd á ávarpi um Austur-Evrópu og Norðurlönd sem utanrikisráðherra flutti á Norðurlandaráðsþingi æskunnar i Reykjavik sem haldið var i Reykjavík 24.—26. febrúar i ár.) Jón Baldvin Hannibalsson utanríkisráöherra er höfundur Króníku Alþýöublaösins þessa vikuna

x

Alþýðublaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Alþýðublaðið
https://timarit.is/publication/2

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.