Alþýðublaðið - 12.03.1991, Blaðsíða 8

8
Helgi Skúli Kjartansson
Utí
ovissuna
Vandkvæði á stjórnarsamstarfinu við Framsókn, en þó
einkum ágreiningur um hugsanlegt samstarf við komm-
únista, leiddi til innanflokksdeilna í Alþýðuflokknum og
loks til klofnings hans 1938. Klofningurinn flýtti því, sem
þó var e.t.v. óhjákvæmilegt: að skilja Alþýðuflokkinn frá
Alþýðusambandi íslands og gera hann að óháðum
stjórnmálaflokki. Óvissa aðskilnaðarins bættist ofan á
áföll og sárindi klofningsins. Framtíð flokksins virtist
mjög tvísýn.
Alþýðublaðið réðist af mikilli
heift gegn Héðni Valdimarssyni
eftir brottvikningu hans úr
Alþýðuflokknum. Hér bregst
blaðið sterklega við þeim mótleik
Héðins eftir brottvikninguna að
láta reka Jón Baldvinsson
forseta Alþýðusambands íslands
og formann Alþýðuflokksins úr
Dagsbrún. Héðinn var endur-
kjörinn formaður Dagsbrúnar á
sama fundi. Jón Baldvinsson
lést skömmu eftir hinn sögulega
Dagsbrúnar-fund.
ALÞYÐUBLAÐIÐ
Héðlnn Valdlmarssnn kastar sameiningargrtmnnni.
Hann tekur upp oplnbera klofnlngs- i.
starfsemi 1 verkalýðsféiðgunum. m

JL
»11
Stjórnarsamstarf Alþýðuflokks og
Framsóknarflokks frá 1934 gerðist
allt stirðara á síðari hluta kjörtíma-
bilsins. Var þá kosningum flýtt til
1937. Alþýðuflokkurinn tapaði
nokkru fylgi, en hélt áfram stjórnar-
samstarfinu, þótt enn væri það stirt.
Þá kom þar að framsóknarmenn af-
greiddu með Sjálfstæðisflokknum
lög um lausn á kjaradeilu. Þetta var
viðkvæmt mál fyrir Alþýðuflokkinn
sem sjálfur var verkalýðssamband,
og Haraldur Guðmundsson sagði af
sér ráðherradómi.
Meðan þessu fór fram um stjórn-
arsamstarfið og afstöðuna til Fram-
sóknarflokksins komu upp vanda-
mál sýnu illvígari innan flokks og
vörðuðu afstöðuna til Kommúnista-
flokksins.
Upp úr 1930 höfðu kommúnistar
— á Islandi eins og í öðrum löndum
á þeim tíma — rekið mjög hatramm-
an áróður gegn jafnaðarmönnum
og hlutverki þeirra í verkalýðshreyf-
ingunni. En sneru síðan við blaðinu
— eins og kommúnistar í öðrum
löndum — og hófu að boða svo-
nefnda samfylkingarstefnu, þ.e.a.s.
að kommúnistar og jafnaðarmenn
ættu að starfa saman, einkum í
verkalýðsfélögunum, til þess að
vinna gegn öfgaöflum til hægri. Var
það vitaskuld uppgangur fasista og
nasista á meginlandi Evrópu sem
þessum stefnuhvörfum olli.
Undir merkjum samfylkingar-
stefnunnar gegnu kommúnistar tif
kosninga 1937 og fengu þá í fyrsta
sinn þingmenn kjörna. Höfðu þeir
unnið nokkurt fylgi af Alþýðu-
flokknum. Hvernig átti hann nú að
bregðast við?
Sumir forustumenn jafnaðar-
manna töldu ekki stætt á öðru en
sinna samfylkingarboðum komm-
únista, taka upp viðræður við þá og
gera kost á einhvers konar sam-
starfi. Forvígismaður þessarar skoð-
unar varð Héðinn Valdimarsson.
Hann vildi svara samfylkingarboð-
inu með gagntilboði um að sameina
flokkana að nýju. Hann neitaði því
ekki að stefna og viðhorf kommún-
ista væri um margt fjarlæg Alþýðu-
flokknum, en benti hins vegar á að
í sameinuðum flokki yrðu þeir í svo
miklum minnihluta að sérskoðanir
þeirra þyrftu ekki að koma að sök.
Alþýduflokkurinn klofnar
Þetta var vandasamt úrlausnar-
efni fyrir Alþýðuflokkinn og sýndist
sitt hverjum. En hitt var allt lakara
að í þessum sviptingum urðu
árekstrar foringja og fylkinga svo
harðir að ekki greri um heilt. Svo
var t.d. kringum bæjarstjórnarkosn-
ingar í Reykjavík. Héðinn fékk því
ráðið að stilla upp sameiginlegum
lista Alþýðuflokks og kommúnista
— og var það ekki í síðasta sinn sem
áformað landsmálasamstarf var
„prufukeyrt" með sameiginlegu
framboði í Reykjavík. En fyrir kosn-
ingar voru frambjóðendur komnir í
hár saman, enda árangur listans í
kosningunum eftir því, og kenndi
Héðinn flokkssystkinum sínum um.
Deilan hélt áfram að magnast uns
Héðni var vikið úr Alþýðuflokkn-
um. A móti voru andstæðingar hans
reknir úr Dagsbrún, þar á meðal
Jón Baldvinsson, sem átti skammt
ólifað, en kom sjúkur maður á Dags-

Y
i * :
1. maí 1940: Verkalýðurinn safnast saman f Bankastrætinu undir fánum og
lúðraþyt. Nokkrum dögum síðar var ísland hernumið af Bretum.
hrökklaðist úr stjórnarsamstarfinu.
Var nú furðumikill munur á orðinn
á tveimur árum, frá því vegur
flokksins var sem mestur 1936, hve
staða hans var nú öll orðin ótrygg.
Sér í lagi var nú mjög hæpið að unnt
væri að varðveita skipulag flokks-
ins, að vera verkalýðssamband óg
stjórnmálaflokkur í senn. Með því
móti gátu þau ein verkalýðsfélög
Finnska vetrarstríðið: Stuðningur ís-
lenskra kommúnista við Sovétríkinu
í innrásarstríði þeirra í Finnlandi of-
bauð Héðni í þeim mæli að hann
sagði sig úr Sosíalistaflokknum. En
Héðinn atti aldrei afturkvæmt í Al-
þýðuflokkinn. Hann hætti öllum af-
skiptum af pólitík og hejgaði sig
fyrirtæki sínu, Olíuverslun íslands tíí
dauðadags. Héðinn lést aðeins 56
ára gamall árið 1948.
brúnarfund þar sem áskoranir hans
um að forðast samvinnu við komm-
únista voru ekki teknar til greina.
Fráfall Jóns, meðan innanflokksrim-
man stóð sem hæst, jók skiljanlega
á sárindin sem þó voru ærin fyrir.
Niðurstaðan varð sú að Alþýðu-
flokkurinn klofnaði, alvarlega og
varanlega. Meirihluti flokksins hélt
raunar saman, undir forustu nýs for-
manns, Stefáns Jóhanns Stefánsson-
ar, en Héðni fylgdi talsverður hluti,
bæði almennra flokksmanna og
framámanna í samtökunum. Síðan
sameinuðust kommúnistar og
flokksbrot Héðins í nýjum stjórn-
málaflokki, Sameiningarflokki al-
þýðu — Sósíalistaflokknum. Og
voru hvorir tveggja ámóta fjöl-
mennir, svo að þetta var ólíkt þeirri
sameiningu sem Héðinn hafði áður
r'

*L
Stefán Jóhann Stefánsson: Fyrsti félagsmálaráðherrann á íslandi á skrif-
stofu sinni 1939. Stefán Jóhann varð formaður Alþýðuflokksins eftir
klofning fiokksins 1938 og andlát Jóns Baldvinssonar formanns sama ár
og varð félagsmálaráðherra í svonefndri þjóðstjórn Framsóknarflokks,
Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks.
boðað, þar sem kommúnistar yrðu í
miklum minnihluta.
Allt þetta, frá bæjarstjórnarkosn-
ingunum og til stofnunar Sósíalista-
flokksins, gerðist á árinu 1938,
sama árið og Alþýðuflokkurinn
starfað í Alþýðusambandinu sem
voru undir forustu jafnaðarmanna
— eða sættu sig a.m.k. við forsjá
þeirra. Þetta hafði gengið vand-
ræðalaust lengi vel. Ekki eins vel
eftir að kommúnistar urðu ráðandi í
nokkrum verkalýðsfélögum. Og nú
höfðu enn nokkur verkalýðsfélög
horfið úr Alþýðusambandinu, jafn-
vel stór og voldug félög eins og
Dagsbrún. Það flækti enn málið að
nú voru sjálfstæðismenn farnir að
starfa í verkalýðsfélögum á mörg-
um stöðum og sums staðar komnir
til áhrifa, og þeir vildu auðvitað,
ekki síður en kommúnistar eða sósí-
alistar, rjúfa það sem kallað var „ein-
okun Alþýðuflokksins á verkalýðs-
hreyfjngunni".
Alþýðuflokkurinn var tregur til,
og féíög utan Alþýðusambandsins
gerðu meira að segja tilraun til að
halda uppi sinu eigin verkalýðssam-
bandi. En að lyktum var á það sæst
að gera Alþýðusambandið óháð
stjórnmálaflokkum, eða a.m.k að
gera alla stjórnmálaflokka jafnrétt-
háa á þeim vettvangi. Sú breyting
var samþykkt 1940 og kom til fram-
kvæmda tveimur árum seinna.
Þar með var aðalatriðinu í skipu-
lagi Alþýðuflokksins kippt burt. í
stað verkalýðsfélaganna þurfti
hvarvetna að stofna Alþýðuflokks-
félög — hliðstæð gömlu jafnaðar-
mannafélögunum en miklu víðar —
sem urðu grunneiningar flokksins.
Heimss*yr|öld og
kjqrqbyltmg
Víðar var nú ófriður en í Alþýðu-
flokknum. Árið eftir að hann klofn-
aði hófst heimsstyrjöldin síðari, og
árið sem hann samþykkti aðskilnað
sinn frá Alþýðusambandinu var ís-
land hernumið.
Stríðið átti sér aðdraganda, þann-
ig að þjóðunum gafst ráðrúm til að
hafa nokkurn viðbúnað. íslendingar
leituðust við, eins og fleiri, að
mynda stjórn á sem breiðustum