Alþýðublaðið - 12.03.1991, Blaðsíða 6

Helgi Skúli Kjartansson
Guiiöid
Alþyöuflokksins
Annar áratugurinn í sögu Alþýðuflokksins, 1926—36, má
kallast gullöld flokksins eða blómaskeið. Þá var allur
þorri verkafólks skipulagður í alþýðusamtökunum, Al-
þýðuflokkurinn naut stóraukinna áhrifa á þingi og tók í
fyrsta sinn þátt í stjórnarmyndun sem markar að mörgu
leyti þáttaskil í sögu landsins.
Um 1930 voru að verða mikil um-
skipti hvað varðar útbreiðslu og
réttindi verkalýðshreyfingarinnar.
Heildarsamtökin voru nú orðin svo
öflug, í náinni samvinnu við nokkur
stærstu verkalýðsfélögin, að þau
gátu loks veitt litlum eða ungum
verkalýðsfélögum þann stuðning
sem dugði, hefðu þau ekki bolmagn
til að koma málum sínum fram af
eigin rammleik. Það var hægt að
stöðva samgöngur við ákveðna
höfn eða vöruafgreiðslu til ákveðins
kaupmanns, þar var með öðrum
orðum hægt að knýja fram samn-
ingsrétt til handa verkalýðsfélagi
hvers byggðarlags. Og í samningum
var það jafnan ein krafan að félags-
bundið verkafólk nyti forgangs að
vinnu.
Þar með var það ekki lengur fórn
að vera í verkalýðsfélagi. Það var
miklu fremur orðið heppilegt fyrir
verkamenn, og jafnvel nauðsynlegt,
hvaða stjórnmál£iskoðun sem þeir
aðhylltust. Enda var það eins og við
manninn mælt: félagsmönnum Al-
þýðusambandsfélaganna — sem um
leið voru flokksbundnir Alþýðu-
flokksmenn — fjölgaði óðfluga, jafn-
vel þótt kjörfylgi flokksins stæði
nokkurn veginn í stað.
Auðvitað var það visst vandamál
þegar fjölgaði því flokksbundna
fólki sem í raun víir andvígt flokkn-
um og stefnu hans. Það varð að
njóta sinna réttinda innan verka-
lýðsfélaganna, án þess þó að verða
of áhrifamikið í Alþýðuflokknum
sem slíkum.
Frá upphafi hafði sú einfalda regla
verið látin duga, að stjórnarmenn
Alþýðusambandsins, sem um leið
voru flokksstjórn Alþýðuflokksins,
mættu ekki vera ,,í neinu öðru pólit-
ísku félagi". En eftir 1930 var gengið
lengra og farið að skylda alla full-
trúa á Alþýðusambandsþingi — um
leið flokksþingi Alþýðuflokksins —
til að votta fylgi sitt við stefnuskrá
flokksins. Meiningin var að félögin
yrðu þá að kjósa sem fulltrúa sína
raunverulega jafnaðarmenn.
Krotnr og kommar_______________
Öll þessi vandamál urðu erfiðari
viðfangs eftir stofnun Kommúnista-
flokks Islands árið 1930.
Löngum hafði sósíalista greint
nokkuð á um túlkun stefnu sinnar,
ekki síst um það hve nákvæmlega
bæri að aðhyllast kenningar Karls
Marx. Miklu harðari varð þó sá
ágreiningur og línurnar skýrari eftir
byltinguna í Rússlandi 1917 og mót-
un nýs þjóðfélags þar undir forustu
og leiðsögn Leníns. Þá fóru sósíal-
istaflokkar hver af öðrum að kiofna
eða Iiðast sundur. Annars vegar
voru kommúnistcir, sem aðhylltust
kenningar Marx og Leníns og höfðu
Komnuintstatlokknrlnn.
Nú hðfum \1& Islendingar fcng-
iö okkar eigin kommúnistaflokk.
— McnninUr. sem stofnu&u hann
núna I skammdcginu. eru hlnir
sðmu. sem staðið hafa að úlgáfu
bla&s. scm hcitir „Verklýðsblað-
ið'1. — Og ..Morgunblaðiö'' varö
fj'rsf allra Iskcnrkra blaða til að
segja frá fsðingu flokksins. þaö
varð á undan „Verklýösblaöinu"
sjálfu.
Þessir fáu menn, sem kalla sig
(lokk, hafa siðan 1920 starfað inn-
an Alþý&uflokkalns — aö þvi að
sundra flokknum og búa til úr
honum tvo flokka. Hafa peir
slckulausi unnið að þvi aö ala á
stéttabaráttu og sté'.tahatri — ekki
út á við gegn auðvaldlnu (sjá
Verklýösbl.) —, heldur inn á t1ð
me&al verkamannanna sjálfra.
Þegar starf þeirra náöl ekkl að
festa tðk sin á hugum hinna
sklpulagsbundnu verkamanna,
uröu þeir óþolinmö&ir og færðu
stéttabaráttu sina gegn alþý&u-
samtðkunum út fyrir flokklnn, úl
á fúnn pólitiska striösvölL Þar
srðust þeir og spríklu&u, birtu
gTeknar sinar um skammsýni al-
þýöunnar og heimsku f foringja-
vall 1 timaritinu „Rétri", scm
nokkrir „sport''-fúsir háskólaborg-
arar gefa út. og fáum hlööum
öðnún En „Mgbl." og önnur
fjandblöö alþý&unnar urðu ðnn-
um kafin \1ð aö smiða sér vopn á
alþýðu úr brotum þcim. er þessir
galgopar köstuðu fyrir ftctur
þdTTa. Og uppista&a árása þess-
ara rangnetndu kommúnista var
þcssi: Alþýðuflokksforingjarnir
láta alla starfsemina lcnda i þ\1
að koma á smáfeldum cndurbót-
um (verkamannabúslö&um. stytt-
ingu vinnutimans á togurunum.
slysatryggingu o. s. frv.). Þcir
skyrrast ekki vlð aö fá iið frá
utanflokksmönnum tU aö koma
umbótamálum sinum fram. Þeir
eru alt af vingjarnlcgir I garö.
trúarhragðanna Þeir taka of mik-
U laun fyrír stðrf sin og Jieir
gera ckkcrt tU þcss aö koma á
heimsbvltingu stras - bara undir
anna — ein deildln telur Qna
mann. Htt beilt félag, scm aldná
hefir \eriö i alþýöusamtðkunua.
mun hafa skipað félögum slnura
aö ganga f flokktnn, þ. e. Sparta
bér i Reykjavik, Þvt aö „Kom-
múnistalloklcurinn" er ekki mynd-
aöur af fclagshcildum heldur ein-
stakslingum. Það er skUyrði trá
Mosk\-u. — Það er cftirtektarverl
i þessu sambandl, að öU clstu og
reyndustu félögin i Alþýöusam-
bandinu eru óskift i andstö&unni
gegn þcssum nýja llokkl Hins
\-egar eru nýjustu, öreyndustu og
aö mörgu leyti þýöingarminsm
félögin, eins og dau&a félagiö I
Vestmannaeyjum, Nóta- og neta-
geröarmannafélag Akureyrar og
Múraraíélag Akurcyrar hliðhsll
þessum nýja flokki Og enn frem-
ur er þa& mjög eftirtektarveTt.
aö sumir þeirra, cr voru fuUtrúar
á verkfýösrábsteinunni og sátu i
bópl kommúnista. lýstu þvi )>ar
yfir, aö félag þetrra værí mjög
iUa þroskað og alls ekkl „póU-
tiskt". Má þar til nefna fullríúa
frá VerkJý&slélagi Glerárþorps. —
Þetta alt sýnlr þaö og sannar.
að Alþý&ullokkurinn er jafnstcrk-
ur og áöur, þratt fyrír þessa
smávcgis ikveikju mannanna.
Hann veröur jafnvcl ötulli i starfi
slnu þegar snákurinn er faliinn
frá brjósti hans.
En hvcrja framtlð á þessl nýi
fJokkur?
Tll þess að gcta svarað þess-
ari spurningu veröur maöur a»
hafa i huga sögu kommúnista-
flokka erlendra:
Verklýbastétdn á Noröurlöndum
á \1ð mjög lika aðstöðu að búa.
— Danir, Norðmenn og S\1ar cru
likastir Islcndingum. Við skuluib
þ\1 atbuga ofurlidð sögu kom-
jnúnistaflokkana i þessum þremúr
Arin IBI7-1920 - eftir aö
rússncska byldngin braurl út,
fyltusl hugir \tsrkalýðsins af
hrilni yfir vcrkum Hinj þraut-
pinda og þjakaða rússncska
verkalvðs. Pyldngarhugurinn llóði
Alþýöublaðið gat um stofnun
Kommúnistaflokks íslands í grein
á innsíðu blaðsins í lok desember
1930. Höfundur er Vilhjálmur S.
Vilhjálmsson (Hannes á horninu).
„Alþýðuflokkurinn er jafnsterkur
og áður, þrátt fyrir þess smávegis
íkveikju mannanna. Hann verður
ötulli i starfi sínu þegar snákurinn
fellur frá brjósti hans,“ segir m.a. í
greininni. En Vilhjálmur reyndist
ekki sannspár; 1938 klofnaði Al-
þýðuflokkurinn og íslenskur verka-
lýður og jafnaðarmenn hafa aldrei
náð saman í eina hreyfingu eftir
það.
samúð með byltingarmönnunum
rússnesku. Hins vegar jafnaðar-
menn — eða lýðræðisjafnaðar-
menn, sósíaldemókratar — sem
vildu endurskoða ýmislegt hjá Karli
Marx, en höfnuðu fræðum Leníns
og tortryggðu Sovétríkin.
í íslenska Alþýðuflokknum kom
snemma fram virkur hópur ungra
manna sem aðhylltust kommún-
isma. Of fáir til að stofna þegar í stað
sérstakan flokk, svo að þeir störfuðu
innan Alþýðuflokksins og verka-
lýðsfélaganna allt fram til 1930, er
þeir stofnuðu kommúnistaflokk í
skipulagstengslum við alþjóða-
hreyfingu kommúnista. Eftir sem
áður vildu þeir starfa í verkalýðsfé-
lögum, en voru þá ekki gjaldgengir
til þingsetu eða annarra trúnaðar-
starfa hjá Alþýðusambandinu. Nið-
urstaðan varð víða sú, þar sem báð-
ir aðilar höfðu verulegt fylgi í verka-
lýðsfélagi, að það klofnaði í tvö. Fé-
lög undir stjórn kommúnista
hrökkluðust úr heildarsamtökun-
1. maí ganga kommúnista við Lækjartorg 1931, tæpu ári eftir stofnun
Kommún------istaflokks íslands 1930. Tveir af stofendum flokksins aanga
fremst, hægra megin við fánaberann er Haukur Björnsson og vínstra
megin Brynjólfur Bjarnason. Milli fánaberans og Brynjólfs má sja Hendrik
Ottosson, síðar fréttamann.
um, en jafnaðarmenn reyndu að
fylla sess þeirra með nýjum verka-
lýðsfélögum.
Stjórnmálaáhrif
Eins og fyrr segir urðu ekki mikl-
ar breytingar á kjörfyigi Alþýðu-
flokksins á áratugnum 1926—36.
Samt sem áður óx þingstyrkur hans
mikið, og ollu því kjördæmabreyt-
ingar. Þingmönnum Reykjavíkur
var fjölgað, fleiri kaupstaðir gerðir
að sérstökum kjördæmum, og svo
voru tekin upp uppbótarþingsæti
1934, sem gerðu það að verkum að
Alþýðuflokknum gátu nýst atkvæði
sín í öllum kjördæmum. Þó náði
flokkurinn aldrei þingstyrk í hlut-
falli við kjörfylgi, til þess dugðu upp-
bótarþingsætin ekki, en þau skiluðu
vel í áttina.
Auk fylgis við þingkosningar var
Alþýðuflokkurinn á þessum árum
orðinn öflugur í sumum bæjar-
stjórnum, og má sér í lagi nefna Isa-
fjörð, Hafnarfjörð og Norðfjörð,
„rauðu bæina", þar sem flokkurinn
hafði löngum hreinan meirihluta og
setti svip sinn á stjórn bæjanna.
En Alþingi og landstjórn, hvernig
átti Alþýðuflokkurinn að leita áhrifa
á þeim vettvangi? Á þessum árum
þótti jafnaðarmönnum nokkuð við-
urhlutamikið að starfa með öðrum
flokkum, „borgaralegum" eins og

Alþingismenn Alþýðuflokksins eftir kosninga
fra vinstri: Stefán Jóhann Stefánsson, Héðinn Valdimarsson, Jón Bald-
vinsson, Haraldur Guðmundsson og Sigurjón Á. Ólafsson. Aftari röð: Páll
Þorbjarnarson, Sigurður Einarsson, Finnur Jónsson, Emil Jónsson og
Jónas Guömundsson.
1. maí ganga sem Kommúnista-
flokkur Islands gekkst fyrir 1933. í
fylkingarbrjósti er Varnarlið verka-
lýðsins vopnað bareflum einkum
gegn hugsanlegum aðsúgi ís-
lenskra nasista . Kommúnistar
klofnuðu út úr Alþýðuflokknum
sem afneitaði hugmyndafræði
Marx og Leníns um vopnaða bylt-
ingu.
sagt er. Kenningin var sú, að jafnað-
armenn yrðu með tímanum meiri-
hlutaflokkur og gætu stjórnað einir,
en ættu mjög að vara sig á að taka
ábyrgð á samsteypustjórn þar sem
sífellt yrði að miðla málum.
Þó fór ekki hjá því eftir kosningar