Alþýðublaðið - 19.03.1991, Síða 5

Þriðjudagur 19. mars 1991
5
Sjálfstætt
fpumkvsði
í utaiNíkis-
málum
Jón Baldvin Hannibalsson utanríkisráöherra í opinskáu
viötali um sjálfstœtt frumkvœdi íslendinga í utanríkis-
málum, Litháen-málid, diplómatískar deilur vid Sovét-
ríkin, afvopnun á höfunum, afnám einkaleyfa SÍF, yfir-
töku ríkisins á Adalverktökum, adlögun Islands aö nýrri
Evrópu og opnun íslensks samfélags.
VIÐTAL: INGÓLFUR MARGEIRSSON
Utonrikisstefnn______________
okknr byggist á______________
tryggingarpólitik____________
— I þinni tíd sem utanríkisráö-
herra hefur borid á hugmyndum og
geröum sem teljast ekki til hefd-
bundinna þátta íslenskra utanríkis-
mála. Hér er m.a. vitnaö til stefnu ís-
lands í málefnum Eystrasaltsland-
anna, baráttu fyrir afvopnun á höf-
unum, opnun á utanríkisverslun
o.fl. Hefur þú sem utanríkisráöherra
lagt áherslu á nýja utanríkisstefnu
— sjálfstœtt frumkvædi íslendinga í
utanríkismálum?
„Grunnlínupunktarnir — svo að
ég vísi til landhelgismáisins — í
stefnu lýðveldisins’ í öryggis- og
varnarmálum voru dregnir á árun-
um eftir strið. Með fráhvarfi frá hlut-
leysi, aðild íslands að Atlantshafs-
bandalaginu og varnarsamningn-
um við Bandaríkin skipaði ísland
sér með afdráttarlausum hætti í
sveit með vestrænum lýðræðisríkj-
um. Utanríkispólitík er stundum líkt
við það að taka út tryggingu gagn-
vart ófyrirséðu hættuástandi, sem
kann að skapast. >að er ráðlegt að
hafa brunatrygginguna í lagi jafnvel
þótt brunavarnir — vinsamleg sam-
skipti þjóða — séu í lagi. Þessi stefna
byggðist á raunsæju mati á mörgum
þáttum. Sögulega séð endurspeglar
hún beiska reynslu hlutlausra smá-
þjóða á millistríðs-og heimsstyrjald-
arárunum, frámmi fyrir hernaðarof-
beldi nasismans. Hún lýsir einnig
raunsæju mati á stöðu vopnalausrar
smáþjóðar, sem byggir land á ein-
hverju hernaðarlega mikilvægasta
svæði heims. Hún var skynsamleg
tryggingarpólitík gagnvart ófyrir-
sjáanlegum háska, sem gat borið að
höndum fyrirvaralaust, á viðsjár-
verðum tímum hins kalda stríðs.
Þessi utanríkisstefna hefur reynst
íslendingum haldgóð og farsæl. Ég
hef í engu hvikað frá meginforsend-
um hennar. Þvert á móti hef ég lagt
metnað minn í að rödd okkar hljóm-
aði skýrt og með jákvæðum hætti í
samstarfinu innan Atlantshafs-
bandalagsins.
Íslenskt frumkvæði
Hitt er rétt að ég hef breytt áhersl-
um í ýmsum málum við útfærslu
stefnunnar og ekki hikað við að
taka frumkvæði í mikilsverðum
málum eins og þú nefnir dæmi um.
Það endurspeglar að sumu leyti sér-
íslenska hagsmuni eins og t.d. varð-
andi máiflutning okkar og tillögu-
gerð innan Atlantshafsbandalags-
ins um nauðsyn afvopnunar á höf-
unum. Að öðru leyti endurspegla
þessar breyttu áherslur stefnu og
baráttumál okkar jafnaðarmanna
eins og t.d. varðandi aukið frjáls-
ræði í utanríkisverslun og endur-
skipulagningu Aðalverktaka. Ein-
læg samstaða okkar með sjálfstæð-
isbaráttu Eystrasaltsþjóða lýsir vilja
okkar til að sýna samstöðu með öðr-
um smáþjóðum, sem risaveldi og
stórþjóðir vilja helst fá að gleyma í
friði og hins vegar viðbrögðum okk-
ar við breyttri heimsmynd m.ö.o. sú
afstaða er tímabær nú, en hefði ver-
ið óframkvæmanleg fyrir nokkrum
árum.
Sú breyting, sem varð á verka-
skiptingu innan stjórnarráðsins
1987, að utanríkisverslunin færðist
frá viðskiptaráðuneyti til utanríkis-
ráðuneytis, breytti eðli og inntaki ut-
anríkisþjónustunnar og mun gera
svo i vaxandi mæli á næstu árum. ís-
lendingar lifa nefnilega á utanrikis-
verslun. í þeim skilningi er utanrík-
isráðuneytið orðið eitt þýðingar-
mesta atvinnumálaráðuneytið í
stjórnkerfinu. Forveri minn í starfi
mun hafa kallað utanríkisráðuneyt-
ið fílabeinsturn. Oft hafa menn haft
á orði að stjórnmálamenn í starfi ut-
anríkisráðherra nánast hverfi af
vettvangi innanlandsmála — inn í
fílabeinsturninn. En ekki lengur. Ut-
anríkisverslunin tryggir jarðsam-
bandið. Samningar okkar við Evr-
ópubandalagið verða stærsta ein-
stakt viðfangsefni íslenskra stjórn-
mála og Alþingis á næsta kjörtíma-
bili. Breytingar á utanríkisverslun
og markaðsmálum, ekki síst sjávar-
útvegsins, verða einnig fyrirferðar-
mikil. Utanríkisráðherra býr því
Jón Baldvin Hannibalsson utanríkisráðherra: „Skrefið verður stigið til fulls: ísland mun viðurkenna sjálfstæði og full-
veldi Litháens og stofna til formlegs stjórnmálasambands. Það er hins vegar samkomulag milli okkar og Litháens um
að gagnkvæm skipti á sendimönnum geti beðið."
ekki framar í fílabeinsturni heldur í
hringiðu stjórnmálabaráttunnar
miðri. Þessi breyting hefur orðið á
þeim skamma tíma sem ég hef
gegnt starfi utannkisráðherra. Síð-
an bætist við sú staðreynd að ég hef
gegnt þessu starfi á sögulegu breyt-
ingaskeiði, þegar við höfum staðið
frammi fyrir og orðið að taka af-
stöðu til róttækustu breytinga, sem
orðið hafa í alþjóðamálum, á tíma-
bilinu eftir stríð: Þar á ég að sjálf-
sögðu við hrun heimskommúnism-
ans, lýðræðisbyltinguna í Austur-
Evrópu og viðleitni manna til þess
að koma á nýju öryggiskerfi í Evr-
ópu. I samanburði við þessi stóru
mál hverfa flest önnur í skuggann."
Enginn er eylnnd
— Nú erlsland eins og þú segir ad-
ili að Atlantshafsbandalaginu, eitt
af EFTA-löndunum, og tilheyrir
Noröurlöndum. ísland er þar ad
auki í föstum samskiptum og vid-
skiptatengslum vid fjölda ríkja og
þjóöa. Eru hagsmunatengsl Islands
viö ofangreind samtök og þjóöir
ekki svo fast mótuö af heföum og
samskiptum aö erfitt er fyrir fslend-
inga aö tala um „sjálfstœöa utanrík-
isstefnu"?
„Það er mikið til í þessu. Lítum á
landakortið. Af því getum við lesið
margt um það, hvað er ákvarðandi
fyrir utanríkisstefnu okkar þjóðar
og samskipti við aðrar þjóðir. Hnatt-
staða landsins, sögulegur og menn-
ingarlegur uppruni þjóðarinnar,
viðskiptatengsl okkar við grann-
þjóðir, sú staðreynd að ísland er eins
og „fljótandi flugmóðurskip" á
þeirri siglingaleið, sem kölluð hefur
verið lífæð Atlantshafsbandalagsins
og tengir saman þjóðir Evrópu og
Ameríku og Atlantshafsbandalagið
dregur nafn sitt af. Þessum stað-
reyndum verður ekki breytt, hvern-
ig svo sem allt veltist í veröldinni og
hvaða stjórnmálaflokkar og menn
eru við völd hér innanlands hverju
sinni. Að vísu er til í dæminu að inn
í stjórnarráðið slysist einhverjir óvit-
ar sem vildu rjúfa tengsl íslands við
bandalagsþjóðir og skipa því á bekk
með þriðjaheims löndum, en þeir
myndu trúlega fljótlega reka sig á
veggi veruleikans og hafa verra af.
En að þessu sögðu er auðvitað
verulegt svigrúm til að móta og
þróa sjálfstæða utanríkisstefnu sem
endurspeglar séríslenska hagsmuni.
Ég er ekki í nokkrum vafa um það
að væri ísland hlutlaust ríki, ein-
angrað og utangarðs frá samtökum
grannþjóða, þá værum við ekki ein-
asta áhrifaminni heldur beinlínis
ósjálfstæðari í mótun utanríkis-
stefnu okkar. Aðrar þjóðir þyrftu
ekki að taka tillit til okkar. Aðild
okkar að Atlantshafsbandalaginu
alveg sérstaklega hefur styrkt sjálf-
stæði íslands með eftirtektarverð-
um hætti. Tökum dæmi: Það var að-
ild okkar að Atlantshafsbandalag-
inu og nauðsyn forysturíkja Atlants-
hafsbandalagsins að taka tillit til ís-
Iands af þeim sökum, sem að lokum
tryggði okkur sigur í landhelgisdeil-
unni, stærsta hagsmunamáli ís-
lensku þjóðarinnar eftir stríð. Sú
staðreynd að við erum ein af banda-
lagsþjóðunum og getum látið rödd
okkar heyrast á þeim vettvangi,
veldur því að taka verður tillit til
málflutnings okkar og tillagna varð-
andi nauðsyn traustvekjandi að-
gerða og að lokum afvopnunar-
samninga á höfunum. Ella þyrfti
enginn að hlusta á okkur. Það er
innan Atlantshafsbandalagsins,
sem okkur hefur orðið best ágengt
í því að tala máli Eystrasaltsþjóð-
anna og knýja lýðræðisríkin í Vest-
ur-Evrópu til að standa frammi fyrir
óþægilegum spurningum um rétt
þessara þjóða til að fá leiðréttingu
sinna mála, ekki síður en t.d. Þjóð-
verja, sem nutu öflugs stuðnings
bandalagsþjóða sinna við að knýja
fram sameiningu Þýskalands og við-
urkenningu Sovétríkjanna á áfram-
haldandi aðild Þjóðverja að Atlants-
hafsbandalaginu. Sama máli gegnir
um aðild okkar að EFTA. Á því leik-
ur enginn vafi að aðild okkar í því
fríverslunarsamstarfi hefur styrkt
stöðu okkar mjög í samskiptum við
Evrópubandalagið.
Á því leikur heldur enginn vafi að
að aðild okkar að Norðurlandaráði
og náið samstarf við aðrar þjóðir
Norðurlanda styrkir mjög stöðu Is-
lands á alþjóðavettvangi. Þar sem
Norðurlöndin koma fram sem ein
heild er meira tillit til þeirra tekið en
hvers og eins.
Allt ber þetta að sama brunni.
Enginn er eyland — m.a.s. ekki við,
eyþjóðin í miðju Atlantshafi. Ekkert
ríki hefur óskorað fuliveldi, í þeim
skilningi að það geti farið sínu fram,
án tillits til annarra. M.a.s. Bandarík-
in hlusta, ráðgast við og taka tillit til
sjónarmiða bandalagsþjóða eftir því
sem unnt er. Öflugur stuðningur
okkar við málstað Eystrasaltsþjóð-
anna, í sjálfstæðisbaráttu þeirra, er
dæmi um að smáþjóð, sem á aðild
að öflugum alþjóðasamtökum, get-
ur látið rödd sína heyrast og smám
saman haft áhrif á afstöðu annarra
og voldugri ríkja. Fyrst eftir sjálf-
stæðisyfirlýsingu Litháens vorum
við aðeins tveir utanríkisráðherrar
Vestur-Evrópuríkja, Uffe Ellemann-
Jensen og ég, sem tókum upp mál
þeirra í öllum þeim alþjóðasamtök-
um, þar sem við áttum aðild: I Evr-
ópuráðinu, innan Atlantshafs-
bandalagsins, innan Ráðstefnunnar
um samvinnu og öryggi í Evrópu
(RÖSE) og á vettvangi Sameinuðu
þjóðanna. Danir hafa auk þess get-
að gert það innan Evrópubanda-
lagsins. Smám saman hefur dropinn
holað steininn. Aðrir hafa hlustað,
metið okkar málflutning og rök-
semdir og afstaða þeirra hefur