Alþýðublaðið - 29.04.1994, Qupperneq 12

12 ALÞÝÐUBLAÐIÐ
Föstudagur 29. apríl 1994
Sagan geymir pólitískt maraiskaðayeður:
SR deflur fyrr og nú
Kolkrabbinn heftir lengi haft ítök og augastað á Síldarverksmiðjum rílvisins.
Sveinn Benediktsson var þar stjómarformaður í þrjá áratugi - nú hefiir
sonur hans, Benedikt, fengið þetta arðbæra fyrirtæki á silftirfati
SVEINN BENEDIKTSSON skrifaði níðgreinar um formann Verka-
mannafélags Siglufjarðar í SR-deilunni 1932 og varð fyrir vikið að
segja sig úr stjórn SR.
GUÐMUNDUR SKARPHÉÐINSSON, formaður Verkamannafé-
lagsins og bœjarfulltrúi Alþýuðuflokksins, stytti sér aldur eftir rógs-
berferð Sveins, segir í lieimildum sem stuðst er við íþessari grein.
SÍLDARVERKSMÍÐJUR
ríkisins (SR) tóku til starfa
árið 1930 og var fyrsta verk-
smiðjan staðsett á Siglufirði.
Þetta var stóriðja sins tíma og
fyrsta síldarverksmiðjan í
eigu íslendinga. Aður voru
starfandi síldarbræðslur í
eigu erlendra atvinnurek-
enda. Stjómmálaflokkamir
og ýmsir athafnamenn innan
þeirra hafa lengi barist um
völdin í stjóm SR, en óhætt
er að segja að Sveinn Bene-
diktsson framkvæmdastjóri
hafi verið þar atkvæðamest-
ur. Hann var samtals 45 ár í
stjórn SR, þar af rúma þrjá
áratugi sem stjómarformað-
ur.
Óhreint mjöl?
Deilan um SR-mjöl í dag
hefur ekki farið framhjá nein-
um, en það vill svo „ein-
kennilega" til að nýi stjómar-
formaðurinn, Benedikt
Sveinsson, er einmitt sonur
þessa sama Sveins Bene-
diktssonar. Benedikt er í for-
svari fyrir þeim hópi sem
keypti SR-mjöI af ríkissjóði
um síðustu áramót, og er
hann þar í umboði stórfyrir-
tækja eins og Eimskips, Sjó-
vár-Almennra og fleiri fyrir-
tækja sem kennd hafa verið
við Kolkrabbann svokallaða.
Strax komu fram efasemdir
um að rétt hafði verið staðið
að sölu fyrirtækisins og nú
hefur Ríkisendurskoðun stað-
fest það með umdeildri
skýrslu. Blaðið hefur einnig
heimildir fyrir því að fulltrúi
Alþýðuflokksins í undirbún-
ingsnefndinni hafi gert at-
hugasemdir við vinnubrögðin
áður en salan átti sér stað. Þá
hafa margir orðið til þess að
gagnrýna það, að eitt af
fyrstu verkum Benedikts
Sveinssonar og félaga hans í
nýju stjóminni var að greiða
sjálfum sér milljónir í arð af
hagnaði SR-mjöls.
Þrátt fyrir að SR-deilan hin
nýja standi um eignartilfærsl-
ur þá má finna sögulega sam-
líkingu þar sem völd og pen-
ingar koma við sögu á
kreppuárunum. Það sem hins
vegar vekur mesta athygli er
að sama ættarveldið er í aðal-
hlutverki í SR- deilunni 1932
sem hér verður rifjuð upp.
Launalækkun
Deilan hófst vorið 1932 og
snerist í fyrstu um kaup og
kjör verkamanna í SR, en
þróaðist fljótlega upp í hat-
rammar persónulegar deilur
milli þeirra manna sem voru í
forustu fyrir deiluaðila.
Sveinn Benediktsson fór
fyrir hönd stjómar SR á fund
verkamanna í verksmiðjunni
og krafðist þess að þeir féll-
ust á launalækkun, en að öðr-
um kosti yrði enginn vinna í
síldarbræðslunni um sumar-
ið. Þeir samþykktu að kjósa
nefnd til þess að þess að
fjalla um málið, en gerðu
Sveini það ljóst að það væri
aðeins á valdi Verkamanna-
félags Sigluljarðar að taka
ákvarðanir um breytingar á
launatöxtum. Þá verður einn-
ig að gela þess að aðrar Sfld-
arverksmiðjur á staðnum
kröfðust ekki launalækkunar.
Á þessurn tíma var Verka-
mannafélagið í höndurn jafn-
aðarmanna og var Guð-
mundur Skarphéðinsson
formaður þess, en að auki var
hann bæjarfulltrúi Alþýðu-
flokksins, skólastjóri og
verslunareigandi. Hann var
mikils virtur á Siglufirði og
báru verkamenn mikið traust
til hans, jafnt jafnaðarmenn
sem kommúnistar. Þá ber að
geta þess að Guðmundur
hafði misst sæti sitt sem
stjórnarmaður í SR skömmu
áður en þetta gerðist.
Sveini Benediktssyni var
það Ijóst að Guðmundur væri
erfiður andstæðingur og þess
vegna vildi stjóm verksmiðj-
unnar flýta samningum og
var boðaður fundur á meðan
Guðmundur var staddur á
Akureyri. I þann mund sem
Sveinn taldi sig finna batn-
andi undirtektir hjá verka-
mönnum þá birtist Guð-
mundur Skarphéðinsson og
hafði hann komið á fundinn
beint af skipsíjöl. Það skipti
engum togum að hann sneri
fundinum á sitt band með
magnaðri ræðu, þar sem hann
færði meðal annars rök fyrir
því að launalækkunin skilaði
mjög takmörkuðum spamaði
til verksmiðjunnar. I kjölfarið
samþykktu verkmenn að
standa fast við umsamda
kauptaxta frá árinu áður og
þar með var deilan kominn í
hnút.
Rógsgreinar Sveins
Það virðist síðan hafa ver-
ið örþrifaráð hjá Sveini
Benediktssyni að safna sam-
an efni í ófrægingargrein um
Guðmund til þess að hnekkja
trausti verkamanna á honum.
Hann safnaði saman skatta-
framtölum Guðmundar, upp-
dráttum af húseignum hans
og fékk sérstakan ljósmynd-
ara til þess að taka myndir af
þeim. Það má þó einnig
benda á það að persónulegar
árásir og ofsóknir með blaða-
skrifum tíðkuðust mun meira
á þessum tíma en gerst hefur
síðar. Þrátt fyrir þetta sagði
Alþýðublaðið 25. júní 1932
um eina af greinum Sveins
að hún væri „...ein óþverra-
legasta rógsgrein, sem rituð
hafi verið í íslenskt blað“.
í bók Benedikst Sigurðs-
sonar „Brauðstrit og barátta"
segir um þetta mál: „I grein-
inni reynir Sveinn að færa
líkur að því að Guðmundur
hafi í reynd ekki áhuga á
öðru en að safna fjármunum
og metorðum og svífist
einskis þegar slikt sé annars
vegar. Verkalýðsvinátta hans
sé ekkert annað en hræsni og
yfirdrepsskapur og vináttu
annarra misnoti hann í hagn-
aðarskyni hvenær sem færi
gefist. Síðast en ekki síst sé
hann alltaf reiðubúinn til að
fóma hagsmunum verka-
manna fyrir ávinninga sjálf-
um sér til handa. Síðan segir
Sveinn írá viðtali sem hann
kveðst hafa átt við Guðmund
þegar til álita kom að skipta
um menn í verksmiðjustjóm-
inni. Hafi Guðmundur þá tjáð
sig fúsan til að taka sæti Þor-
móðs Eyjólfssonar í stjóm-
inni, að því tilskildu að hann
fengi sjálfur að vera stjómar-
formaður. Einnig hafi hann
tjáð sig fúsan til að gangast
fyrir kauplækkun hjá verka-
mönnum verksmiðjunnar á
sama gmndvelli og verk-
smiðjustjómin hafi lagt fyrir
18. júní, að því tilskildu að
hann yrði sjálfur formaður
verksmiðjustjómarinnar.
Greininni lýkur hann með
þessum orðum: „Það er
hörmulegt til þess að vita, að
fjöldi verkamanna og hundr-
uð sjómanna skuli eiga á
hættu að missa sumaratvinnu
sína fyrir aðerðir þessa vesal-
mennis“.
Herbragð og kaupkúgun
Ekki verður séð að skrif
Sveins hafi breytt í neinu af-
stöðu siglfirskra verkamanna.
Þeir virðast hafa beðið hinir
rólegustu eftir svari verk-
smiðjustjórnarinnar við til-
boði þeirra um vinnslu í
verksmiðjunni fyrir ákvæðis-
taxta.
Morgunblaðsgreinin var
aðeins upphafið að herferð
Sveins Benediktssonar til að
hnekkja áhrifum Guðmundar
meðal siglfirskra verka-
manna. Mánudaginn 27. júní
sendi hann fjármálaráðuneyt-
inu kæm út af skattgreiðslu
Guðmundar og krafðist opin-
berrar rannsóknar á framtali
hans.
I stuttu viðtali við Alþýðu-
blaðið daginn eftir að grein
Sveins kom út vísaði Guð-
mundur ásökunum hans á
bug sem uppspuna frá rótum.
Mánudaginn 27. júní birtist í
blaðinu svargrein frá Guð-
mundi, dagsett á Brimensi í
Viðvikursveit 24. júní, sama
dag og Morgunblaðið birti
grein Sveins. Fyrirsögnin er:
Bréf til Sveins Benediktsson-
ar, stéttahaturspostula íhalds-
ins.
Upphaf bréfsins er á þessa
leið: „Mér var sagt í síma, að
þú hefðir ráðist á mig með
briglsum og svívirðingum í
Morgunblaðinu í dag. Þó að
ég hafi því miður ekki fengið
tækifæri til að heyra nema
orfurlítið úr skrifum þínum,
þá finnst mér rétt að senda
þér þessar línur, ekki síst af
því, að lygasaga þín er svo
rótarleg og ódrengileg, þó að
ég skilji hins vegar, að hún á
að vera hvort tveggja í senn,
nokkurskonar herbragð þitt
gagnvart mér og eigi það að
gera mig tortryggilegan í
augum verkamanna á Siglu-
firði.“
Grein Guðmundar lýkur
þannig: „Heimska þín og
ósvífni í þessu máli er því
einsdæmi. Enda snýst allt á
móti þér, því þó að ég hafi
því miður ekki vitni að sam-
tali okkar og þú skákir í því
skjóli með lygamar, þá hefi
ég þó bent þér og almenningi
á staðreyndir, sem segja til
um það, hvor okkar hafi rétt-
ara fyrir sér, því væri sú saga
þín sönn, að ég hafi viljað
taka sæti í stjóminni og lofað
að berjast fyrir kaupkúgun
með þér, þá getur vfst enginn
efast um, að þú hefðir gleypt
við því. En sögur þínar eru
lygasögur, og tilgangur þinn
með þeim að falsa til þín
menn til óbótaverka gegn fá-
tærki alþýðu. Þar með er allt
sagt“.
Meira níð
Tveimur dögum eftir birt-
ingu þessarar greinar kom ný
grein eftir Svein Benedikts-
son, eða framhald fyrri grein-
ar hans, í Morgunlbaðinu
undir fyrirsögninni „Forsp-
rakki niðurrifsmanna í Siglu-
firði. - Guðmundur Skarp-
héðinsson allijúpaður":
Sveinn byrjar greinina
með því að minna á að í fyrri
grein sinni hafi hann skipt
„svokölluðum verkalýðs-
forsprökkum“ í tvo flokka.
Annarsvegar séu hugsjóna-
menn en hinsvegar, í fjöl-
mennari flokknum, séu pólit-
ískir svindlarar sem noti
verkalýðinn til að lyfta sjálf-
um sér. Sé nú tími og tæki-
færi til að taka einn þessara
svikara og hræsnara til ræki-
legrar hirtingar.
Þessu næst telur Sveinn
upp störf og stöður Guð-
mundar og segir að í bæjar-
stjórninni hafi hann krækt í
störf sem einkonar forstöðu-
maður fyrir kolasölu og
mjólkurbúi sem bærinn reki
og sitji í stjóm kaupfélagsins.
Þá sé hann skjólastjóri bama-
skólans og hafi á síðastliðnu
ári verið framkvæmdastjóri
Síldareinkasölunnar um
nokkurt skeið. Loks reki
hann stærstu byggingavöru-
verslun bæjarins, eigi mörg
hús, húshluta og lóðir auk
hins veglega stórhýsis
„Hóla“, þar sem hann búi. Sé
hann áreiðanlega einn af
tekjuhæstu mönnum lands-
ins.
Þessu næst lýsir hann Guð-
mundi sem „.. .skattsvikara í
stórum stfl. Skal hann bera
það nafn með réttu, hundur
heita og hvers mann níðingur
vera, ef hann stefnir mér ekki
fyrir þessi ummæli, svo að
mér gefist færi á að sanna
þau fyrir dómstólunum".
Kemst Sveinn síðan að
þeirri niðurstöðu að svikinn
skattur og skattsekt sem Guð-
mundi beri að greiða fyrir
undanfarin fimm ár nemi
rúmlega 160 þúsund krónum,
en það mun gróft reiknað
hafa numið algengum árs-
tekjum 50 til 100 verka-
manna á þessum tíma! Þá
gerir Seinn að umræðuefni „-
hræsni Guðmundar og forsp-
rakkanna", það er ýmissa for-
ustumanna Alþýðuflokksins.
Til marks er það segir hann
að Guðmundur hafi í ræðu
við vígslu rfldsverksmiðjunn-
ar 1930 kallað Jónas Jóns-
son frá Hriflu eitt mesta mik-
ilmenni þjóðarinnar fyrr og
síðar en í samtali við sig hafi
hann ekki dregið dul á að
hann teldi Jónas ekki heilan á
geðsmunum. Sama hafi orðið
uppi á tengingnum hjá fleiri
sósíalistum eftir að Jónas hafi
verið orðinn fastur í sessi og
mesti valdamaður landsins að
margra áliti. Greininni iýlgdu
síðan áðurnefndar myndir af
Guðmundi og eignum hans.
Pólitískur mannskaði
Morgunblaðið með grein
Sveins var sent með bíl til
Sauðárkróks og þaðan áhest-
um til Siglufjarðar. Þangað
barst það að morgni 30. júni.
En þá höfðu aðstæður skipast
á þann veg að útsölumenn
blaðsins, Asgeir Jónasson
kaupmaður og Jón Jóhann-
esson, töldu ekki heppilegt
að dreifa því að sinni. Tvö til
þrjú hundruð manna hópur
æstra fylgismanna Guð-
mundar Skarphéðinssonar
sem fengið höfðu pata af að
blaðið væri komið til Jóns
hélt heim að húsi hans og
heimtaði að fá að sjá það.
Þegar þeim var sagt að blaðið
væri ekki komið ruddist all-
stór hópur inn og leitaði í
húsinu, en Jón gat leynt
blaðapakkanum með því að
skjóta honum undir skrif-
borð.
Daginn áður hafði sá at-
burður gerst, sem seint mun
líða úr minni Siglfirðinga. Þá
bárust þau tíðindi um bæinn
að Guðmundur Skarphéðins-
son væri horfinn og á þessurn
tímapunkti hafði ekkert til
hans spurst í heilan sólar-
himg. I einu af bæjarblöðun-
um segir, daginn eftir, að lík-
ur séu taldar á því að hann
hafi fallið í sjóinn því mjög
hált hafði verið á bryggjum
þennan dag, og þá var hann
einnig bilaður fyrir hjarta.
Fæsta gmnaði hins vegar að
hin dólgslegu skrif Sveins
Benediktssonar munu hafa
haft þar einhver áhrif. Þetta
kom hins vegar á daginn þeg-
ar lík Guðmundar fannst við
bryggju SR þann 14. ágúst
sama ár. Þung sakka, sem
Guðmundur hafði keypt
sama dag og hann hvarf, var
fest við líkið með snæri. Það
sannaði að hann hafði stytt
sér aldur.
Þá hafði einnig komið í
ljós að Guðmundur hafði
vantalið eignir, sem reyndar
voru í formi vanskilaskulda í
verslun hans og talið er að
hann hafi ekki viljað mkka
vegna góðvilja við fátæka
viðskiptavini. Hann hafði
hins vegar tekið rógsherferð-
inni og ásökunum svo nærri
sér að hann ákvað að ljúka
ævinni með þessum hætti.
Sveinn rekinn
Skömmu eftir hvarf Guð-
rnundar var haldinn 800
manna borgarafundur á
Siglufirði sem fordæmdi
skrif Sveins, sakaði hann
sjálfan um skattsvik og
krafðist þess að hann léti ekki
framar sjá sig á Siglufirði.
Verkalýðsfélög um land allt,
ASI og forystumenn Alþýðu-
flokksins ályktuðu einnig og
sendu frá sér skeyti. Þá hélt
verkfallið áfram í verksmiðju
SR. Málgögn Alþýðuflokks-
ins stóðu fast við málstað
Guðmundar í deilunni og
barðist Alþýðublaðið hat-
rammlega gegn árásum
Morgunblaðsins.
Verkamenn á Siglufirði
kröfðust þess að Sveini yrði
vikið úr stjóm SR - fyrr
myndu þeir ekki koma aftur
til starfa. Það gekk eftir 13.
júlí, en verkamennirnir urðu
þó að sætta sig við einhveija
kauplækkun. Síðustu eftir-
hreytur SR-deilunnar 1932
fóm fram 30. júlí er Sveinn
kom til Siglufjaðrar til þess
að taka á móti sfldarbátum
sem hann gerði út. Um leið
og heimamenn Iféttu af þessu
safnaðist stór hópur verka-
manna saman og hélt að húsi
því er Sveinn hafðist fyrir.
Nokkrir réðust þar inn og
kröfðust þess að hann léti sig
hverfa úr bænum. Eftir tölu-
verða umhugsun ákvað
Sveinn að gefa eftir og vom
það um 400 manns sem
fýlgdu honum niður að SR
bryggju, þar sem hann var
fluttur um borð í Oðin sem
flutti hann strax til Sauðár-
króks.
Margir telja að stéttabarátt-
an á Islandi hafi aldrei verið
háð af annarri eins hörku og
árið 1932. Þrisvar sinnum
vom fomstumenn hinna
stríðandi stétta fluttir með
valdi milli byggðarlaga. At-
vinnurekendur fluttu Axel
Björnsson nauðugan frá
Keflavík og Hannibal
Valdimarsson frá Bolungar-
vík. En siglfirskir verkamenn
em einir íslenskra verka-
manna sem hafa flutt forystu-
mann atvinnurekenda nauð-
ugan úr byggðarlagi sínu.
Við vinnslu greinarinnar
var helst stuðst við bók
Benedikts Sigurðssonar:
„Brauðstrit og barátta"
BENEDIKT SVEINSSON, núverandi stjórnarformaður SR- mjöls, er
sonur Sveins Benediktssonar og er fremstur íflokki þeirra manna sem
nú deila um eignarhald og sölu þessa rótgróna fyrirtœkis sem hefur
malað gull fyrir þjóðarbúið. Alþýðublaðsmynd / Einar Ólason