Alþýðublaðið - 07.06.1995, Blaðsíða 7

MIÐVIKUDAGUR 7. JÚNÍ1995
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
7
99
Þegar Ch. Rask og E.
Henderson voru hér á
ferð, heimsóttu þeir
Stefán amtmann á
Möðruvöllum. Hann
reið með þeim um dal-
inn og heimsóttu þeir
séra Jón á Bægisá og
Þorlák á Skriðu. Dáð-
ust gestirnir að fram-
förum í ræktun og
búnaði og öðrum
menningarmálum í
héraðinu.
66
sonur hans í Fomhaga, fæddur árið
1793, en hann rak um skeið garð-
yrkjuskóla heima hjá sér. Fjórir synir
Þorláks urðu bændur í Hörgárdal. Þeir
feðgar Þorlákur og Björn ræktuðu
bygg, hafra, spergilkál, rófur og kart-
öflur og fleira. Voru lummur úr ís-
lensku byggi oft með kaffmu á Skriðu
og Fornhaga. Þorlákur gerði fleira.
Fiskileysi var nær algert fyrir norðan
og austan vegna skorts á nýtilegum
önglum. Þá smíðaði Þorlákur sérstaka
tinhúðaða öngla og seldi við vægu
verði og jókst þá fiskafli sem aldrei
fyrr. Þá var vaðmál ein helsta útflutn-
ingsvara bænda, og ræddu menn um
að stofna félag til að kaupa og reka
þófaramyllu og þæfa vaðmálið fyrir
bænduma. Þegar ekkert varð úr þessu
virkjaði Þorlákur í Skriðu Tunguána,
smíðaði mylluna sjálfur og rak hana
um árabil. Þá smíðaði hann nýja gerð
ullarkamba og fleiri verkfæra sem jók
mjög framleiðslu og léttu mönnum
störf.
Tengdasonur Þorláks var Þorsteinn
Daníelsson á Skipalóni. Hann hafði
lært smíðar í Kaupinhöfn og heim-
kominn hóf hann mikil umsvif, smíð-
aði haffær skip og gerði út, einnig
kirkjur og íveruhús víða, hafði marga
menn í vinnu og greiddi betra kaup en
aðrir. Verslunarólagið var nær algert á
þessum tíma og því stofnaði Þorsteinn
verslun á Akureyri til að flytja inn
vörur sem ekki fengust. Þeir tengda-
feðgar vom nánast stórveldi í byggð-
arlaginu á þessum tíma og umtalaðir,
og vitaskuld hafði þetta sín áhrif á
unga menn. Jón Kærnested, fæddur
árið 1799, var yngsti sonur Þorláks í
Skriðu. Hann fór til náms í Kaupin-
höfn í boði konungs og segir í bókum
að hann hafi lært: jarðrækt, dýralækn-
ingar, útskurð, svínarækt, hljóðpípu-
leik og fleira. Eftir heimkomu hans
efldist mjög trárækt og garðyrkja í
Skriðu. Jón Kæmested kenndi íslend-
ingum að synda, ferðaðist víða í þessu
skyni og festi loks ráð sitt vestur á
Snæfellsnesi, þar sem hann lést aðeins
37 ára gamall. Jónas Hallgrímsson
kom að leiði þessa æskufélaga síns
sumarið 1841 og orti eftir Jón kvæði
sem heitir Á gömlu leiði. Því lýkur
þannig:
Slokknaðifagurt listaljós.
Snjókólgudagahríðir harðar
til heljar draga blómann jarðar.
Fyrst deyr í haga rauðust rós.
Þegar Ch. Rask og E. Henderson
vom hér á ferð, heimsóttu þeir Stefán
amtmann á Möðmvöllum. Hann reið
99
Allir vita að ... faðir
hans [Jónasar] var að-
stoðarprestur hjá séra
Jóni á Bægisá og vita-
skuld sveif andi séra
Jóns þarna yfir grasi
og vötnum, klassískur
og sposkur í senn. En
það var fleira fólk í
dalnum.
66
99
í Ferðalokum er Ijóst
að norðurreiðin á
morgni ævinnar í fylgd
séra Gunnars og Þóru
dóttur hans stendur
fyrir hugarsjónum
hans í rómantískum
bjarma minninganna.
Trúlega hefur hin eilífa
ást verið ofmetin útfrá
þessu kvæði. Ekki veit
ég til að Jónas hafi
reynt að ná fundum
Þóru síðar og máttu
þó kallast hæg heima-
tökin.
66
með þeim um dalinn og heimsóttu
þeir séra Jón á Bægisá og Þorlák á
Skriðu. Dáðust gestimir að framförum
í rækmn og búnaði og öðmm menn-
ingarmálum í héraðinu og er haft eftir
Henderson að „í þessari sveit sé fólkið
það greindasta og upplýstasta á öllu
landinu". Enn er þó ónefnt eitt helsta
menningarheimili sveitarinnar, er þeir
félagar heimsóttu, en það var heimili
séra Jóns Jónssonar lærða í Auð-
brekku. Séra Jón lærði var þá talinn
einn merkasti klerkur landsins. segir
Henderson að séra Jón hafi „vitnað til
ffanskra, þýskra og enskra höfunda" í
samtali þeirra. Séra Jón hafi verið
kennari syðra og yfirkennari á Hólum
áður en hann gerðist prestur.
Rannveig móðir Jónasar fluttist að
Steinstöðum eftir lát manns síns og
bjó þar lengst af síðan. Mikill vin-
skapur var með heimilum þess fólks
sem hér er nefnt og kynntist Jónas
þessu vel á sínum uppvaxtarárum.
Séra Jón á Bægisá, nágranni Stein-
staðafólks átti oft í bash með afkom-
una, og enn kemur Þorlákur í Skriðu
við sögu. Marga ferðina fór hann að
Bægisá með vistir handa séra Jóni og
er prestur lést, vom mörg ljóða hans
aðeins til í uppskrift Þorláks.
Böm séra Jóns í Auðbrekku voru
hvert öðm efnilegra. sonurinn Bjöm,
fæddur árið 1802, varð ritstjóri á Ak-
ureyri, fyrst Norðra og síðar Norðan-
fara. Dæturnar voru þrjár: Guðný,
Krístrún og Hildur. Guðný, fædd ár-
ið 1804, varð síðar Guðný frá
Klömbrum er Jónas prentaði ljóð
hennar í Fjölni. Hún var þá talin efni-
legasta skáldkona íslands á nítjándu
öld. Hún varð fyrir hjónabandsógæfu
og lést á besta aldri. Kristrún varð
unnusta Baldvins Einarssonar er síð-
ar gaf út Ármann á Alþingi. Þau áttust
ekki því Baldvin kvæntist danskri
konu nauðugur að sagt var. Og svo
var Hildur. Þau vom jafhaldrar Jónas
og hún. í sögunni Grasaferð heitir
unga stúlkan Hildur og er prestsdóttir
eins og Hildur í Auðbrekku. Sagan
gerist í fjallinu fyrir ofan Steinstaði
eins og sést af ömefnum og hafa flest-
ir tahð stúlkuna vera Rannveigu syst-
ur Jónasar. En hvers vegna heitir hún
Hildur? Hildur í Auðbrekku fór síðar
til Kaupinhafnar og giftist fóstbróður
sínum Páli Þorbergssyni lækni, sem
lést þrem árum síðar. Giftist Hildur á
ný ári seinna Jakobi Johnsen, versl-
unarstjóra á Húsavík.
Af þessu sést að mikið mannval var
í dalnum á tíð Jónasar þar. Eins er þó
ógetið. Á Blómsturvöllum nokkuð
sunnar en Skipalón, var launsonur
bóndans Jóns Benediktssonar kom-
inn handanyfir fjörð. Sá hét Hjálmar
og var vinur og jafnaldri Þorsteins á
Skipalóni. Þeir rém tveir saman á báti
sumarlangt og veiddu síld, sem lögð
var upp á Bakkaeyri þar sem Norð-
menn og Svfar ráku söltunarstöð.
Hjálmar fluttist seinna til Skagaijarðar
og nefndist Bólu-Hjálmar eftir það.
Ekki veit ég hvort þeir hafi hist,
Hjálmar og Jónas, á Steinstöðum en
vel gæti það verið.
Jónas stóð ekki einn í stríði sínu. í
Höfn vom félagar hans og vinir sem
kunnu að meta hann. Og þótt flestir
landsmenn hefðu lítinn áhuga og enn
minni skilning á störfum hans, átti
hann vini hér heima ekki síst í heima-
högunum. Þorsteinn bróðir hans ólst
að mestu upp hjá móðurfólki sínu að
Hvassafelli í Eyjafirði og tók við bú-
inu þar og bjó vel og lengi. Þangað
var Jónas ætíð velkominn. Rannveig
systir hans bjó á Steinstöðum ásamt
manni sínum Tómasi Ásmundssyni
hreppstjóra. Ekki var Jónas síður vel-
kominn þar. Mjög var kært með þeim
systkinum alla tíð og Tómas á Stein-
stöðum var vinsæll maður og spaugari
mikill. Rannveig var merk kona og
var rómur manna að hún hefði enginn
eftirbátur verið bróður síns að andlegu
atgervi, en örlög hennar urðu önnur.
Hún fór ekki í skóla.
Á Steinstöðum var vinnumaður sem
Ólafur hét og kallaður Ólafur bless-
aði. Hann þótti einfaldur og afar trú-
gjam. Brakandi, heitir bær í Hörgárdal
og segir sagan að eitt sinn í óþurrkatíð
hafi Tómas á Steinstöðum sent Ólaf
með trússahest í taumi niður að Brak-
anda til að sækja þurrk. Rannveig
frétti þetta og sendi mann ríðandi til
að snúa Ólafi við. Rannveig brúkaði
neftóbak og það gerði Ólafur blessaði
líka. Eitt sinn við störf tæmdist tób-
akspungurinn hjá Rannveigu og sneri
hún sér til Ólafs og bar um nefdrátt.
Kom þá í ljós að Ólafur hafði gleymt
sínum pung. Þá kvað Rannveig:
Orðaslunginn, oft frœgur
amadrungann kefur.
Blessaður unginn Ólafur
engann punginn hefur.
Þorlákur í Skriðu lifði Jónas. Hann
lést 1846, þá 92 ára gamall. Jónas
kom alltaf við í Skriðu og gisti þar
stundum. Skemmtileg er frásögn hans
af því er Þorlákur hljóp út á túnið nær
níræður að sýna Jónasi blómagarðinn,
sem þá hefur trúlega verið eini blóma-
garðurinn á íslenskum bóndabæ. 85
ára gamall lýsir Þorlákur áhuga sínum
á aukinni skógrækt sem þó ekki varð
úr, en haft var eftir honum að heldur
vildi hann missa kú úr fjósinu en
hríslu úr garðinum. Kristmundur
Bjarnason fræðimaður sem ritaði
ævisögu Þorsteins á Skipalóni spyr
hvers vegna Jónas tengdi saman í ljóði
ftjálsa menn og skógrækt, og svarar
sjálfur: Ætli hann hafi ekki hugsað til
Þorláks í Skriðu.
Vitaskuld varð Jónas fyrir áhrifum
af séra Jóni á Bægisá og síðar eftir
nám hjá séra Einarí í Goðdölum, af
kennslu og þýðingum Sveinbjarnar
Egilssonar á Bessastöðum og fleira
má eflaust nefiia. f Kaupinhöfn kemur
hann í hóp félaga sem fylgjast með
málum samtíðarinnar og Tómas Sæ-
mundsson kominn úr suðurgöngu.
Þama tileinkar Jónas sér strauma og
stefhur í Evrópu og sökkvir sér ofaní
evrópskan skáldskap. Þetta gerir hann
að fyrsta nútimaskáldinu á Islandi. En
heimanfylgjan er svo sterk að hjá hon-
um rennur þetta allt saman í mikinn
skáldskap.
í Ferðalokum er ljóst að norðurreið-
in á morgni ævinnar í fylgd séra
Gunnars og Þóru dóttur hans stendur
fyrir hugarsjónum hans í rómantískum
99
Vitaskuld varð Jónas
fyrir áhrifum af séra
Jóni á Bægisá og síðar
eftir nám hjá séra Ein-
ari í Goðdölum, af
kennslu og þýðingum
Sveinbjarnar Egilsson-
ar á Bessastöðum og
fleira má eflaust
nefna.
66
bjarma minninganna. Trúlega hefur
hin eilífa ást verið ofmetin útfrá þessu
kvæði. Ekki veit ég til að Jónas hafi
reynt að ná fundum Þóru síðar og
máttu þó kallast hæg heimatökin, því
Þorlákur f Skriðu var afabróðir Þóru
og hálfsystkina hennar, Tryggva
Gunnarssonar bankastjóra og Kristj-
önu móður Hannesar Hafstein. Jón-
as leitaði til annarra kvenna þótt ekki
bæri hjúskap með sér. Þegar spurt er
um Þóru, Kristjönu Knudsen og
Hildi r Auðbrekku liggur beinast við
að álykta: ætli þær eigi ekki sinn þátt-
inn hver í skáldskap Jónasar. En eflir
stendur spumingin um áhrif Þorláks r
Skriðu á Jónas Hallgrímsson. ■
Nils Henrik Asheim og Anna-Lise Berntsen ætla að flytja íslendingum
norska alþýðusálma í Hallgrímskirkju.
■ Þekktir norskir tónlistarmenn með tónleika
í Hallgrímskirkju annað kvöld
Norskir alþýðusálmar
Nú er yfirstandandi kirkjulistahá-
tíð r Hallgrímskirkju og á fimmtu-
dagskvöld gefst tónlistamnnendum
kostur á að heyra þekkta tónlistar-
menn frá Noregi flytja gamla
norska alþýðusálma. Þetta era þau
Anna-Lise Berntsen óperusöng-
kona, en hún hefur sungið stór hlut-
verk við flest óperuhús á Norður-
löndum og víðar, og Nils Henrik
Asheim sem spilar á orgel. Asheim
er kunnur tónlistarmaður og tón-
skáld og hafður í hávegum í Noregi.
Hann er líklega þekktastur fyrir að
hafa unnið samkeppnina um lag
Ólympíuleikanna r Lillehammer
auk þess sem hann gerði söngleik-
inn Upprisa Martin Luther Kings.
Dagskrá þeirra, sem nefnist Örvar
englanna, hefur fengið miklar og
góðar undirtektir. Þau Bemsten og
Asheim era á fljúgandi ferð því hún
lendir hér samdægurs og tónleikam-
ir verða í Hallgrímskirkju og strax
næsta dag halda þau vestur um haf
með dagskrá srna.