Alþýðublaðið - 11.07.1995, Blaðsíða 4

Alþýðublaðið - 11.07.1995, Blaðsíða 4
4 ALÞÝÐUBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 11. JÚLÍ1995 a r f u r i n n ■ Margrét Elísabet Ólafsdóttirfékk Hannes Sigurðsson listfræðing til að skoða með sér sýninguna íslensk fram á haust en á henni gefur að líta flóru íslenskrar myndlistar, stikkprufur úr sögunni, hugmynd af þróun. Sýningin á Kjarvalsstöðum hefst með Þórami B. Þorlákssyni og Ásgrími Jónssyni. Þeir voru með fyrstu alvöru listamönnunum okkar. Lærðu í Köben og komu svo heim eftir mislanga dvöl ytra. Þetta var um aldamótin s íðustu svo listasagan íslenska er ekki löng. Hún hófst með akademískum málurum á meðan Evrópa ólgaði af nýjungum; post-impressjónisma, fauvisma, kúbisma. íslensku listamennirnir voru þó stundum með á nótunum, en mættu andstöðu; það er ekki aðeins núna sem þjóðin hefur lítinn skilning á listum, sér í lagi myndlist. Samt var alltaf einhvertil að styðja þá, menn sem höfðu trú á því að þjóðin þarfnaðist myndlistarmanna til að halda merki hennar á lofti. Þeir voru ekki margir, eflaustfærri en í dag þegar við höfðum þó eignast menn með víðtæka þekkingu á listum og sjálfir listamennirnirskipta orðið hundruðum. Nú, nákvæmlega öld eftir að Alþingi ákvað að veita Þórarni B. styrktil listnáms í Kaupmannahöfn enda enginn Myndlista- og handíðaskóli hér þá, skarar Hannes Sigurðarson einna ákafast í myndlistarglæðurnar. Hann útskrifaðist sjálfur úr Myndlista- og handíðaskólanum hér heima, tók einnig burtfararpróf í flautuleikfrá Tónlistarskólanum í Reykjavík, en fór síðan til London og Berkeley í Kaliforníu til að nema fræðin. Eftir það bjó hann tæplega hálfan áratug í New York. Undanfarin þrjú ár hefur hann sett upp spennandi og djarfar sýningar á Mokka, er kætt hafa hjörtu myndlistarmanna og annarra listáhugamanna. Hann hlúir að grasrótinni. Því þótti Alþýdubladinu tilvalið að fá hann í fylgd með sér um sýninguna á Kjarvalsstöðum, þar sem gefur að líta brot úr safni Listasafns Reykjavíkur, en um leið áhugavert yfirlit yfir íslenska listasögu og þróun hennar allttil dagsins í dag. „Mér fínnst þróun íslenskrar mynd- listar haldast merkilega í hendur við þau tolla- og innflutningshöíit sem ver- ið hafa í landinu á hveijum tíma,“ hefur Hannes mál sitt fr ammi fyrir verkum Asgríms Jónssonar um leið og hann bætir því við að honum finnist að menn mættu gjaman velta þessu betur fyrir sér. Fyrir honum er þetta þó nokkuð borðleggjandi, það sé ekki af ástæðu- lausu að íslenskir myndlistarmenn voru seinir að taka við sér, vom óralangt frá því sem var að gerast í Evrópu langt fram eftir öldinni. Það var ekki aðeins vegna þess að þeir vom lokaðir fyrir nýjum straumum og stefnum, eða vissu ekki um þau, heldur jarðaði samfélagið allar óæskilegar nýjungar jafh óðum og þær skutu rótum. „Manstu hvað ég sagði við þig í gær?“ Hannes vitoar í símtal okkur deginum áður. „Ég hafði á orði að ýrtlsar stíltegundir, eða réttara sagt hug- arfar, hefðu ekki átt upp á pallborðið hér á landi frekar en erlendar landbún- aðarvörur. Og hafi eitthvað komist yfir vamarmúr lýðveldisins var það ræki- lega gerilsneytt og aðlagað íslenskum aðstœðum. Eg held að skýringin geti aðeins verið sú að allt sem berst hingað inn mótast mjög fljótt af því sem Hannes Lárusson myndi kalla frum- öflin í þjóðfélaginu. Þannig að ómeð- vitað em menn alltaf að gera svipaða hluti. Eða hvemig á að útskýra þennan mikla formalisma og ljóðrænu mærð sem hvílir eins og þjóðhátíðarræða á hefðinni, meira að segja í konseptlist- inni. Aftur á móti bólar varla á dada, súrrealisma og öðrum pólitískum stefh- um, hvað þá harðsoðnum femínisma eða fluxus og arte povera í sinni rót- tækustu mynd, sem var púra anark- ismi.“ Hannes á eftir að útlista þessar hug- myndir nánar eftir því sem tilefni gefast á ferð okkar um Kjarvalssali. En snú- um okkur að fyrstu verkunum. „Skoðum þetta verk eftir Ásgrím. Héma má sjá áhrif frá van Gogh. Ef við h'tum svo á verkið hér við hliðina, þá má segja að það sé óvenjulegt fyrir þetta ártal, 1920, því hér em sterk céz- önsk áhrif. I þeirri fyrri, sem er frá ár- inu 1945, er hins vegar töluverður ex- pressjónismi, það er komið meira flæði í pensilförin og snarpari litir, sem líka tengist fauvismanum - rúmlega þijátíu árum eftir að honum hafði verið hnýtt aftan við listasöguna.“ Stofustærð Asgrímur komst í fyrsta skipti í kynni við verk eftir van Gogh á námsámm sínum í Kaupmannahöfh, en eitt verk af van Gogh-sýningu sem þar var haldin hafði orðið eftir í ríkislista- safninu. Varð hinum unga íslendingi starsýnt á verkið er hann kom fyrst í safnið og skoðaði það oft eftir það. ,JÞað er merkilegt að maður sem hrífst svona gersamlega upp úr skónum af van Gogh, skuli aðeins fáum ámm síðar, 1909, mála verk eins og Heklu. Það er sleikt, akademískt verk þó að- eins örli á Cézanne í rýmisþjöppuninni í forgrunninum." Ut frá þessu fer Hannes að tala um litina. ,JÞað er sífellt verið að tönnlast á því að litimir, þessir skæm litir, séu það sem fyrst og ffemst einkenni íslenska málverkið. I gegnum tíðina hafa margt oft verið skrifaðar greinar til að renna stoðum undir þessa kenningu.“ Hannes telur að hana megi að vissu leyti til sanns vegar færa, en „litimir segja ekkj nema hálfa sögu. Það nægir að horfa á litaspjaldið sem frumkvöðlamir völdu sér í byijun, þar ráða tempraðir og aka- demískir litir ríkjum. Stílíinn er lagður á náttúmna. Hún fær aldrei að endur- speglast ómenguð, enda væri það sem- íólógísk merkingarleysa." Og Ásgrímur fellur í sama farið þótt hann hafi séð van Gogh og nokkm síð- ar impressjónistasýninguna í Berlín. „Það er ekki fyrr en í kreppunni hér heima sem virkilega fer að losna um pensilskriftina hjá honum og formið og litimir verða fyrir alvöm express- jónískir. Ásgrímur var til dæmis mjög hrifinn af eldgosum, en á þessum tíma var ver- ið að temja náttúruna, það var verið að endumema landið eins og ég hef kallað það, venja þjóðina á innlenda valdhafa. Jafnhliða var hafist handa við að móta ímynd íslendingsins og hvað það þýddi að tilheyra fullvalda þjóð. Þess vegna fjarlægir Þórarinn sjálfan sig úr verk- inu. Og þú hefúr kannski tekið eftir því að í íslenska landslagsmálverkinu em sjaldnast fígúrur. Og formatið, það er alltaf í stofustærð. Það er svo alþýðlegt, ekki satt. Ef á annað borð sjást figúrur hjá Þórami sést aftan á þær. Skilaboðin vom: landið tilheyrir okkur öllum. Það em engar girðingar sem afmarka land- svæðið og staðfesta eignarhaldið, eins og sjá má í evrópska landslagsmálverk- inu. Það er meðal annars út af þessu sem Ásgrímur fær ekki útrás fýrir að mála eldgos fyrr en löngu síðar. Tabú.“ Þau féUu ekki í kramið á þessum tímum þjóðemisvakningar. , Akkúrat. Landið var fallegt, unaðs- legt og umfram allt btítt. Það geislaði af mildi og gróðursæld." Var ekld grimmt og aggresíft. , Jú, vissulega, en hvað var það mið- að við þessa þijá sólskinsdaga með 12 stíga hita sem við fáum á ári.“ Við göngum framhjá Júlíönu Sveinsdóttur, Jóni Stefánssyni - og Kjarval, í bili. Nemum staðar ffammi fyrir verki eftir Finn Jónsson, sem fór til Þýskalands í skóla Herwarths Wal- dens, stofnanda hreyfingar expressjón- ismans og hreifst af bæði honum og kúbismanum. „Finnur fer tíl Þýskalands og sísona dettur inn í avant-garde-ið þar. Hann álpast þangað sem slagæðin er og, vití menn, býðst að halda sýningu hjá Wal- den. - Það má segja að hann sé Björkin í myndhst síns tíma. - Hann er þama ffarn á miðjan þriðja áratug, en kemur þá heim og heldur sýningu á verkum eins og Örlagateningnum frá 1925. Nema hvað, surprise!, hann var kaf- færður eins og skot. Hann var kominn alveg út í þetta óhlutbundna, með tákn- rænum formum í fljótandi rými án ytri tilvísana. En þama yfirgaf hann abst- raktmálverkið og fór að mála svona myndir í staðirm." Hannes bendir á mynd eftír Finn frá 1935. „Þama er hann kominn hinu megin á tunglið, út í figúratífar landslagsmyndir, sjómenn og einhveijar rómantískar pælingar. Abstraktíð er nú almennt talið hans besta tímabil." Hannes telur þó ekki rangt að setja mynd frá þessu síðara tímabili Finns á sýninguna, minnir á aðþað era margir fletir á listamönnum. ,Eg er aðeins að reyna að setja hlutina í samhengi. Finn- ur er ekki einangrað dæmi. Þetta á meira og minna við um alltþjóð- félagið." Mynd Finns sýnir viðfangsefni sem fellur í kramið. , J>etta gerist auðvitað á þeim tíma sem skiptingin úr sveit í borg stendur yfir. Og (ressi verk era tákngervingar þeirra afla sem toguðust á í þjóðfélag- inu á þeim tíma; bændamenningin og vaxandi borgarmenning upp úr 1930. Tákn hinna fyrmefhdu er náttúran, raunsæisfúll rómantík og fjálgleg landslagsmálverk pökkuð af þjóðemis- ást. Og svo hins vegar abstraktíð." Hetjustærð Við skáskjótum augun- um á Gunnlaug Blöndal en förum að tala um Gunnlaug Scheving þótt við séum ekki komin að verkunum hans ennþá. Erum bæði með í huga risastórt verk af sjómanni. „Gunnlaugur Scheving er magnaður, en það hefur títíð verið skrifað um hann af viti.“ Það er Hannes sem hefur orðið. , JJann málar í þessum grand skala sem maður skyldi ætla að kæmi ffá víking- um, en ekki litlar sætar baðstofumynd- ir. Hans myndir era hetjulegar sjó- mannamyndir, svona sósíalrealismi af glæstu gerð. Á þessum tíma var útgerð- in að ná yfirhöndinni þó hið opinbera hafi ekki enn verið búið að játast við því að sjávarútvegurinn var orðin okkar aðal atvinnugrein." Scheving hefur greinikga verið með fingurinn á púlsinum. „En maðurinn sem balanserar þetta allt saman, að mínu mati, er Kjarval, trúðurinn og línudansarinn fimi. Hon- um tekst að leika tveimur skjöldum á aðdáunarverðan hátt. Hann er náungi sem málar blossandi raunsæisfullar ætt- jarðarmyndir, en á sama tíma - og sér- staklega á síðari hluta ferilsins -....“ Það er enginn Kjarval í sjónmáli svo við snúumst á hæl og foram til baka. Héma era þrír. Við tökum á einum. ,Ef þú horfir á hann héðan, geturðu séð verkið sem raunsæisfullt, að vissu leyti.“ Við virðum verkið fyrir okkur úr tveggja metra ijarlægð. Færam okkur svo nær. Förum alveg ofan í það. „Skoðirðu það héðan, sérðu að hann er búinn að bijóta formin upp í geómetr- íska kubba. Þannig samræmir hann þessa tvo póla, abstraktíð og landslags- hefðina. Landslagið er að þróast út í abstraktsjón. En þetta tengist miklu meira en menn kynnu að ætla.“ Nú er Hannes kominn á fullt skrið. , J>að era þijú meginskil í íslenskri myndlistarsögu, en það era ekki skýr brot á milli þeirra. Fyrsta skeiðið, landslagstímabilið, er ríkjandi allt ffá aldamótum, eða ffá því Þórarinn B. tekur fyrst upp pensilinn og segjum ffam að Nínu Tryggva. En upp úr stríðsáranum fer það að myndbreytast og verður sífellt óhlutbundnara. Það fer í gegnum Cézanne, impressjónistana, van Gogh og áffam upp í expressjónis- mann, þaðan út í hretot abstrakt og endar að lokum í konkretí. Titlamir halda áífam að vera til staðar, etos og í eldgosamyndum Nínu, sem era argasta splass." Hann lyftir handleggjunum í breiðan boga yfir höfúð sér. „Þetta kall- ar hún svo Gos eða eitthvað ámóta! Sem er hretot og klárt abstrakt! Titlam- ir hverfa ekki fyrr en með konkretlista- mönnunum og eftir stendur málverk sem skífskotar aðetos inn á við, afkúpl- að ffá heimtoum.“ Að þessum orðum mæltum þeysir Hannes á undan mér, aftur að Finni eða öllu heldur Gunnlaugi Blöndal á næsta vegg. Árið 1962 er hann að mála sjálfs- mynd. Expressjóníska. Kirschnerska. Gunnlaugur fékk tíka kikk út úr því að mála allsbert kvenfólk. „Harrn er skvísumálarinn okkar. Ef það væra hér róttækir femínistar væra þeir sennilega búrnr að....“ Hann sveiflar hendinni þvert yfir málverk af ungri stúlku til að tákna hnífsskurð. Frjálslegar lántökur Við svo búið tökum við undir okkar stökk og lend- um fyrir ffaman Svavar Guðnason. „Hafi Finnur verið sá fyrstí sem gó- maður var fyrir myndrænt smygl, þá var Svavar næstur til að reyna að flytja ferska strauma inn tíl íslands. Svavar var þá búinn að vera í Danmörku öll Vinningstölur ] VtNNENGAR FJÖLDI ViNNINGA UPPHÆÐ Á HVERN VINNING |H 5 af 5 1 2.029.350 PH +4af 5 1 1.203.060 R1 4 af 5 114 4.280 IE93 a< 5 3.126 360 BÓNUSTALA: (23) Heildarupphæð þessa viku: kr. 4.845.690 UPPLÝSIMQAB, SÍMSVARI 91- 68 15 11 LUKKULfNA »9 10 00 - TEXTAVARP 461 stríðsárto þar sem hann var einn fremstí meðlimurinn í Helhestinum. Það er því ekki hægt að kaffæra hann og hann heldur sínu striki. En hann kemur tíka á réttum tíma, vil ég metoa, því á þessum áram var borgarmenntogto búto að hasla sér völl og listamannadeilan löngu afstaðto.“ Umskiptin eru engu að síður.skörp horfi maður í kringum sig. „Umskiptto era snögg af því Svavar kemur úr allt öðrum jarðvegi. Hann er búinn að vera í Danmörku í áratug þeg- ar hann kemur tíl íslands og er mótaður af Helhesttoum. Þar höfðu þeir verið að þróa, í etoangruninni í Danmörku, ekki ósvipaða hluti þeim sem abstrakt-ex- pressjónistamir voru að gera í Banda- ríkjunum. Þetta var nátengt og þeir í Helhestínum jafnvel aðetos á undan. Þeir era að þróa það sem verður aðfar- inn að Cobra hópnum. En þetta er allt þurrkað út af spjaldskrám sögunnar, franski listfræðtogurinn Lambert minnist varla á Helhestinn í bók sinni um Cobra. Hreyftogto hafði þó áhrif á menn etos og Áppel. Það er þess vegna sem Svavar sagði alltaf að Frakkar og Belgar hefðu stungið undan sér og neit- aði að taka þátt í sýntogum með Co- bra.“ En það er önnur saga. Og við höld- um áfram fór, að annarri mynd, öllu nýrri eða ffá 1990. Hannes lækkar róm- inn líkt og hann fari hjá sér: „Maður veltír því fyrir sér hvað menn séu eigto- lega að hugsa þegar þeir era að gera svona hlutí sem tilheyra löngu hðinni tíð. Kannski hugsa þeir ekki.“ Röddto er orðto að hvísli. Honum finnst þetta greinilega agalegt. „Þetta verk til að mynda er fúrðulega líkt verkum Franz Kline ffá sjötta áratugnum." Við fjar- lægjumst þessa skelfilegu tímaskekkju hálf skömmustuleg. Hryðjuverkastaifsemi Það færist aftur hití í Hannes bakvið næsta skil- rúm. Þar eram við komin að „dökkum kafla í íslenskri listasögu". Verkið er eftir Valtý Pétursson og er ffá sjötta áratugnum. „Á þessum tíma var borg- armenntogin orðin allsráðandi. Þetta er staðfesttog á því. Valtýr var jafnffamt gagnrýnandi Morgunblaðsins og þess vegna handhafi þó nokkurs valds. Mönnum var þröngvað til að mála í þessum stfl. Þeir sem reyndu eitthvað annað vora einfaldlega ffystir.“ Terror- ismi. Hannes minnir á að Hallgrímur Helgason hafi á sínum tíma „gengið í skrokk á karlinum með hárbeittri gagn- rýni“. Við fúllyrðum ekki hvort sú árás hafi riðið gagnrýnandanum að fullu, en allavega lést hann skömmu síðar. Síðan þá hefúr Bragi Ásgeirsson fengið að ráða ferðinni á Mogga og staðið af sér allar árásir enn sem komið er etos og ósökkvandi korktappi í ölduróti nýja- brumstos. Valtýr var hluti af Septemhópnum etos og Guðmunda Andrésdóttir, Karl Kvaran, Kristján Davíðsson ... Við rennum yfir verkto í endanum á Austursal. Eigum eftir tvö sem Hannes vill endilega láta mig geta eftir hvem era. Mér er það lrfstos ómögulegt og ég játa mig fljótlega lens. „Málið er að það era ekki þessi rosalegu kynslóðaskiptí á milli landslagstos og abstraktstos, ge- ómetríunnar og SUM-hópstos, og talið er.“ ??? „Það hefúr verið litið á SÚM hópinn sem hálfgerð vatnaskil, en hann er það í raun ekki. Þessi formræni, lý- ríski hugsunarháttur liggur etos og rauður þráður í gegnum íslenska mynd- list.“ Ártalið er 1972., J>ú þekkir hvem- ig þeir vinna, drengimn. Þeto era kon- septlistamenn." Ég hafði ekki borið kennsl á málverk efitir Sigurð og Krist- ján Guðmundssyni. , J>ú sérð á þessu að þeto era bein- tengdto við eldri kynslóðina. Einn af lærifeðram þeirra, formgúrúinn Hörð- ur Ágústsson, hafði ótvífæð áhrif á næstu kynslóð. Hörður tílheyrði náttúr- lega ekki SUM-hópnum en hann blandaði geði við unga fólkið á þessum tíma, auk þess sem hann var kennari við Myndlista- og handíðaskólann. Hann miðlar því sinni þekktogu, bæði

x

Alþýðublaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Alþýðublaðið
https://timarit.is/publication/2

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.