Alþýðublaðið - 01.08.1995, Blaðsíða 6

6
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 1. ÁGÚST 1995
Stéttin
erfyrsta
skrefiö
ínn...
afhellum
og steinum.
Mjöggottverð.
mm %

STÉTT
HELLUSTEYPA
HYRJARHÖFÐI 8
112 REYKJAVÍK
SÍMI 577 1700-FAX 577 1701
■ I fjögur ár hafa stöðugar fréttir borist af blóðugum vígvöllum Júgóslavíu.
Samt skilja fæstir upp eða niður í þessu stríði - vita bara að ógurlega margir eru dánir
Um hvað snýst þetta
stríð eigin
mm p
lega?
Hrafn Jökulsson stiklar á stóru um sögu Júgóslavíu og stríðið endalausa.
Um þessar mundir eru rétt fjögur ár
síðan átök hófust í Júgóslavíu. Á þess-
um fjórum árum hefur heimurinn orð-
ið vitni að mesta hildarleik Evrópu í
hálfa öld. En þrátt fyrir stöðugar fréttir
og myndir af ótal vígvöllum eru
margir litlu nær um þetta stríð, þessa
hroðalegu martröð. Hverjir em vondu
karlarnir, hverjir eru fórnarlömb,
hverjir ljúga, hverjum á að trúa?
Það var aldrei einfalt mál að skilja
Júgóslavíu. í valdatíð Títós (1945-80)
var Júgóslavía stundum skilgreind á
þennan hátt: Sex lýðveldi, fimm þjóð-
ir, fjögur tungumál, þrenn trúarbrögð
- og einn flokkur.
Júgóslavía var í hópi þeirra ríkja
sem vom „búin til“ eftir fyrri heims-
styrjöld þegar heimsmyndin hafði tek-
ið algerum stakkaskiptum. Um ár-
hundmð hafði markalína austurs og
vesturs verið dregin um Balkanskaga:
Króatra (sem var sjálfstætt konungs-
ríki fyrir þúsund ámm) og Slóvenra
vom lengstaf hluti Austurríska keis-
aradæmisins; Serbía, Bosnra og
Makedóma vom á áhrifasvæði Tyrkja.
Sjötta lýðveldið, Svartfjallaland, hélt
velli gegn Tyrkjum sem örlítið kon-
ungdæmi hátt upp r fjöllunum.
Serbneska goðsögnin
Serbar höfðu verið sigraðir af her
Tyrkja í Kosovo árið 1389 í íjölmenn-
ustu - og mannskæðustu - orrustu
Evrópu til þess tr'ma. Skömmu sr'ðar
leið serbneska konungdæmið undir
lok og Serbar öðluðust ekki eigið rrki
fyrren á 19. öld. Þótt 600 ár séu liðin
frá orrustunni um Kosovo er hún
Serbum enn r fersku þjóðarminni: hún
varð tilefni goðsagna og þjóðlaga sem
lifa fram á þennan dag. Engin þjóð er
jafn upptekin, næstum heltekin, af for-
tíðinni og Serbar og minningin um
Kosovo er heilög. Serbneskir þjóðem-
issinnar - og þeir em talsvert margir -
h'ta á sig sem guðs útvöldu þjóð. „Við
emm gyðingar Evrópu,“ sagði ungur
Serbi eitt sinn við mig. „Allir em á
móti okkur, allir vilja þurrka okkur af
yfrrborði jarðar." Þessi sálræna mein-
loka olli þvt' að stríðsæsingamenn áttu
auðvelt með að fá meirihluta Serba til
að trúa því að þeir þyrftu að berjast
þegar Júgóslavra var að liðast t' sundur
- ella yrðu þeir fómarlömb þjóðar-
morðs. Það er kaldhæðnislegt að
Serbar, sem em ábyrgir fýrir miklum
meirihluta stríðsglæpa í fýrrum Júgó-
slavtu, skuli lrta svo á að þeir séu r
hlutverki hins ofsótta.
Hugsjónin um Júgóslavíu
Landamæri Júgóslavr'u vom ákveð-
in af sigurvegumm fyrri heimsstyrj-
aldar, en það væri fráleitt að halda þvt
fram að landinu hafi verið þröngvað
upp á þegnana. Á sr'ðustu öld, þegar
þjóðemiskennd fór einsog eldur r' sinu
um Evrópu, komu frarn sterkar kröfur
um að „suður-slavar“ sameinuðust í
eitt ríki. Allar stærstu þjóðir Júgóslav-
Vinningstölur
29. júlí1995
| VINNINGAR FJÖLDI VINNINGA UPPHÆÐ Á HVERN VINNING
|H 5 af 5 1 7.639.270
piP| +4af 5 6 162.450
jgj 4 af 5 215 4.780
|H 3 af 5 6.136 390
Aðaltölur:
■4Y9
BÓNUSTALA:
(20J
Heildampphaeð þessa viku:
kr. 12.034.710
UPPLÝSINGAB. StHSVARI »1- 68 15 11
LUKKULfNA 99 10 00 * TEXTAVARP 451
Fórnarlamb Serba í Sarajevo.
ru, að Albönum einum undanskildum,
em slavneskar og tala náskyld tungu-
mál: Aðeins örlrtill blæbrigðamunur
var milli Bosnr'u, Króatíu, Serbíu og
Svartfjallalands, slóvenska er að
mörgu leyti á sömu nótum en make-
dónska frábmgðin r' veigamiklum at-
riðum. Einungis albanska er af allt
öðrum rótum mnnin.
í ljósi sögunnar er athyglisvert að
það vom ekki sr'st Króatar sem á síð-
ustu öld börðust fyrir einingu suður-
slava. Virtir króatískir menntamenn,
guðfræðingar og rithöfundar höfðu
mikil áhrif í þessa vem.
Nafnið sem hið nýja ríki hlaut árið
1918 var Konungdæmi Serba, Króata
og Slóvena - Júgóslavía varð ekki op-
inbert heiti fyrren rúmlega tíu ámm
stðar. Konungsættin var serbnesk,
flestir yfirmenn t' hemum vom Serbar
og ríkinu var miðstýrt frá Belgrad,
höfuðborg Serbr'u. Króatar tóku fljót-
lega að ókyrrast og vora uggandi um
sinn hag, ekki algerlega að ástæðu-
lausu. Konungurinn hafði lr'tinn áhuga
á lýðræðislegum umbótum og leysti
þingið upp árið 1929. Kommúnista-
flokkurinn hafði verið bannaður árið
1921 og starfaði neðanjarðar eftir það.
Einn af félögum flokksins hét Jósip
Broz. Síðar átti hann eftir að taka sér
nafnið Tító.
Millistrr'ðsárin einkenndust af
ókyrrð og ólgu í Júgóslavr'u, einsog
víða á meginlandi Evrópu. Pólitísk
morð vom tr'ð og árið 1934 var kon-
ungurinn myrtur r' opinberri heimsókn
til Marseilles að undirlagi aðskilnaðar-
sinna Makedómumanna.
Konungdæmi á brauðfótum
Konungdæmið Júgóslavt'a stóð r
reynd á brauðfótum og var aukþess
umkringt lr'tt vinsamlegum ríkjum.
Sambandið við ítalr'u Mussolínis var
stirt en Júgóslavar gerðu bandalag við
Frakka. Árið 1941 réðust herir Þýska-
land, ítalr'u og Ungverjalands inn í
Júgóslavt'u og sigmðu stjómarherinn á
nokkram dögum.
í Króatr'u tóku fasistar við völdum
undir stjóm Ante Pavelic, og var Bo-
snt'a-Herzegóvina að miklu leyti inn-
limuð r' hið nýja ríki. Króatía stríðsár-
anna - oftast kennd við Ustasha-
hreyfmgu Pavelic - var helvíti á jörðu
þarsem starfræktar vom viðurstyggi-
legar útrýmingarbúðir. Serbum, gyð-
ingum og st'gaunum var slátrað í
hundraða þúsunda tali.
Serbt'u var haldið r ógnarkmmlum
Þjóðvetja en Ungveijar og ítalir fengu
líka vænar sneiðar af Júgóslavíu.
Sveitir serbneskra chetníka hófu fljót-
lega mótspymu og eftir innrás Hitlers
í Sovétríkin tóku sveitir kommúnista
líka til vopna undir forystu Títós.
Jósip Broz Tító var að hálfu króatískur
og að hálfu slóvenskur, en þó fyrst og
fremst dyggur kommúnisti sem tók
við fyrirskipunum frá Moskvu.
Bandamenn, sem í íýrstu studdu sveit-
ir chetníka, lögðu sveitum Títós til
gríðarlegt magn vopna og vista auk
fjánnuna.
Tító varð ein af goðsögnum seinni
heimsstyijaldarinnar og var búinn að
ná völdum r' stómm hluta Júgóslavíu
árið 1944. Eftir ósigur Þjóðveija söl-
suðu kommúnistar undir sig öll völd í
Júgóslavíu og Tító varð einvaldur.
Fyrstu árin eftir stríð var hann tryggur
Stalín en 1948 slitnuðu þau vináttu-
bönd, þegar Sovétmenn gerðust um of
afskiptasamir af þróun mála og innan-
ríkismálum í Júgóslavíu. I nokkur ár
var fullur fjandskapur milli Júgóslavíu
og Sovétríkjanna, og greri reyndar
aldrei um heilt. Tftó byggði upp sjálf-
stæða utanríkisstefnu en treysti mjög á
stuðning Vesturveldanna. Júgóslavía
var opnara land en önnur kommún-
istaríki Austur- Evrópu í efnahagsleg-
um skilningi, aukþess sem - flestir -
nutu ferðafrelsis. Pólitískir andstæð-
ingar vom eigi að síður beittir harð-
ræði einsog f öðmm einræðisríkjum.
Arfleifð Títós
Þegar Tító safnaðist til feðra sinna
árið 1980 skildi hann eftir land sem í
reynd átti sér enga lífsvon. Lýðveldin
voru að miklu leyti sjálfstæð efna-
hagslega, og gríðarlegur munur var á
lífskjömm milli landshluta. Króatía og
Slóvema vom auðugustu lýðveldin en
í suðri var fátækt almenn.
Stjómkerfi Júgóslavíu var flókið og
óskilvirkt, og eina stofnunin sem laut
sterkri stjóm var herinn, JNA - Júgó-
slavneski alþýðuherinn. Serbar vom r'
ineirihluta meðal foringja í JNA, eins-
og reyndar í lögreglunni. Það átti eftir
að reynast afdrifaríkt.
Hernaður hefst
Þegar líða tók á síðasta áratug óx
þeim öflum fiskur um hrygg r' Slóven-
íu, en þó einkum í Króatíu, sem vildu
segja skilið við sambandsríkið Júgó-
slavíu. Þegar kommúnistaflokkurinn
liðaðist í sundur spmttu upp þjóðem-
issinnaðir stjómmálaflokkar sem ráku
harða baráttu fyrir sjálfstæði. Franjo
Tudjman var kjörinn forseti Króatíu
og hann lék lykilhlutverk í útför Júgó-
slavíu. Fyrir ljómm ámm var efnt til
þjóðaratkvæðagreiðslu í Króatíu og
samþykkt með yfirgnæfandi meiri-
hluta að lýsa yfir sjálfstæði. Sama var
uppi á teningnum í Slóveníu.
Þegar lýðveldin lýstu yfir sjálfstæði,
sumarið 1991, hófu Serbar hemaðar-
aðgerðir umsvifalaust. Slóvenar
sluppu með skrekkinn enda höfðu
Serbar ekki í hyggju að halda þeim
innan rfkisins. Aðstæður r' Slóveníu
vom að því leyti einstakar að þar var
enginn serbneskur minnihluti - eða
nokkur minnihluti yfirleitt - meðan
um það bil 12% íbúa Króatíu voru
Serbar.
Serbar í Króatíu höfðu engan áhuga
á því að vera þegnar lands þarsem
höfuðborgin var Zagreb. Þeir gripu til
vopna, knúnir álfam af mönnum sem
rifjuðu upp helför Serba í Ustasha-
ríkinu á stríðsámnum. Króatíu-Serbar
fengu viðamikla hjálp frá JNA og í
fýrstu máttu vanbúnar hersveitir Króa-
tíu sín lítils. Á fyrstu mánuðum stríðs-
ins 1991 var ríflega íjórðungur Króa-
tíu hemuminn af Serbum og þúsundir
féllu í valinn. Ekkert ríki viðurkenndi
stjómina r' Zagreb og Serbar litu svo á,
að Bandaríkjamenn hefðu gefið út
skorinorða yfirlýsingu þess efnis að
þeir vildu ekki að Júgóslavía klofnaði
í mörg smáríki. Evrópusambandið -
sem frábað sér afskipti Bandaríkjanna
í upphafi - reyndi að miðla málum, en
þær tilraunir voru handahófskenndar
og einkenndust af vanþekkingu og
óskhyggju.
Þjóðverjar, sem voru um þessar
mundir að gera sig gildandi á nýjan
leik í alþjóðastjómmálum, kröfðust
þess að Evrópusambandsríkin viður-
kenndu sjálfstæði Króatíu og Slóven-
r'u. Bretar og Frakkar þráuðust lengi
við, en í desember 1991 var samþykkt
að viðurkenna ríkin tvö. Það voru
hinsvegar íslendingar (að fmmkvæði
Jóns Baldvins Hannibalssonar, þáver-
andi utanrr'kisráðherra) sem fyrstir
gegndu neyðarkalli Króata og viður-
kenndu bæði Króatíu og Slóveníu 18.
desember 1991.
Ýmsir hafa srðan gagnrýnt viður-
kenningu Króatr'u og Slóvemu, og tal-
að um ótímabæran gjörning. Það er
mikil firra. Eftir að Króatía öðlaðist
viðurkenningu kom alþjóðlegt friðar-
gæslulið til landsins, og var sett niður
á þeim svæðum sem Serbar höfðu her-
numið. Síðan, í rúm þrjú ár, hefur frið-
ur að mestu ríkt í Króatíu. Viðurkenn-
ing Króatíu stuðlaði því að friði.
Stærstu mistökin
Öðm máli gegnir um Bosníu-Herz-
egóvinu. Þar vom aðstæður allt aðrar
en í Króatíu. Þrjár þjóðir bjuggu hver
innan um aðra: slavneskir múslimar
(um 44%), Serbar (um 33%) og Kró-
atar (um 18%). Múslimar og Króatar í
Bosníu óttuðust mjög útþenslustefnu
Serba og efndu til þjóðaratkvæða-
greiðslu þarsem afstaða var tekin til
sjálfstæðisyfirlýsingar. Serbar, undir
forystu Radovans Karadzic, snið-
gengu atkvæðagreiðsluna og gerðu
öllum ljóst, að þeir myndu ekki una