Alþýðublaðið - 29.08.1995, Blaðsíða 4

4
ALÞYÐUBLAÐK)
ÞRIÐJUDAGUR 29. ÁGÚST 1995
■ Hálf öld er síðan Magnús Torfi Olafsson fyrrum menntamálaráðherra steig sín fyrstu skref sem
blaðamaður. Hrafn Jökulsson ræddi við Magnús Torfa um blaðamennsku, pólitík, samferðamenn - og
þrautagöngu vinstrimanna
Flokksleg eigingirni
hamlar sameiningu
Það er fallegur sunnudagur í Reykja-
vík: leigubílstjórinn færir mér þau
hörmulegu tíðindi að KR sé yfir í hálf-
leik gegn Fram. Ég prísa mig sælan yf-
ir því að vera ekki á Laugardalsvelli
þegar bíllinn rennir uppað blokk í Safa-
mýri. Magnús Torfi ðlafsson tekur á
móti mér: hann hefur fas og fágun
heimsborgarans og kippir sér greini-
lega ekkert upp við hálfleikstölur af
LaugardalsvelU. „Ég hef nú alltaf hald-
ið dáh'tið með Val,“ segir hann um leið
og hann býður mér sæti við dúkað
borð, „í ræktarskyni við Frímann
Helgason, íþróttaíféttaritara á Þjóðvilj-
anum.“ Eftir dáUtlar umræður um sam-
eiginlegt skipbrot okkar liða finnum
við önnur umræðuefni. Nóg af þeim.
Nú í haust er hálf öld sfðan Magnús
Torfi hóf störf í blaðamennsku. Hann
hefur verið ritstjóri Þjóðviljans, starfs-
maður Máls og menningar, alþingis-
maður, menntamálaráðherra, ritari rík-
isstjórna r' áratug... Við tölum ekki
meira um fótbolta, svo mikið er víst.
,Jú, ég bytjaði að starfa við Þjóðvilj-
ann haustið 1945,“ segir Magnús Torfi
þegar ég spyr hvort ekki fari t' hönd 50
ára starfsafmæU hans sem blaðamanns.
Hann hafði útskrifast ffá Menntaskól-
anum á Akureyri árið áður - hvers-
vegna fór hann út í blaðamennsku?
„Til að afla tekna!“ svarar hann ein-
sog hann sé eilítið hissa á spuming-
unni. „Ég var þá innritaður r' lækna-
deild Háskólans, þó ég yrði þar nú
stutt, og ég varð einsog aðrir náms-
menn t' þann tíma að afla mér tekna.
Enginn var þá lánasjóðurinn. Ég hafði
lengi haft áhuga á læknisstarfinu.
Kannski var það eftir fordæmi frá afa
mínum, Sverni Magnússyni ffá Lamba-
vatni á Rauðasandi. Hann var ólærður
en hafði takmarkað lækningaleyfi, og
var „yfirsétukona" í sínu umdæmi um
tíma. Ég býst nú við að hans fordæmi
haft ýtt undir það, að mig bar þama
niður. En ég var orðinn fjölskyldumað-
ur, og það kom fljótlega í ljós að ég reis
ekki undir þvt' að sjá heimiU farborða
og stunda læknanám samhliða: ég
hafði beinlínis ekki heilsu til þess og þá
varð námið að víkja.“
Magnús Torfr var við menntaskóla-
nám á hemámsárunum. Var mikil og
hörð pólitr'sk umræða t' skólanum á
þeim tr'ma?
,Já, nokkuð svo. Ástandið í þjóðfé-
laginu endurspeglaðist innan skólans.
Þetta var á þeim tr'ma þegar Sósr'aiista-
flokkurinn var að rífa sig upp, og ýmsir
námsmenn vom honum hlynntir, og
svo auðvitað öðmm flokkum einsog
gengur. En Akureyrarskóli hafði þá
sérstöðu, að þar var t' reglugerð ákvæði
sem Jónas Jónsson setti á sínum tíma t'
samráði við Sigurð Guðmundsson
skólameistara, um að nemendum væri
óheimilt að taka opinberan þátt í stjóm-
málastarfsemi. Þetta var sett á kreppu-
árunum eftir að nokkrir námsmenn
höfðu gerst mjög atkvæðamiklir r'
Kommúnistaflokknum gamla, og end-
aði reyndar með því að nokkrum þeirra
var vikið úr skóla.“
„Frumstæð" fréttaöflun
-Hafðir þú starfað eitthvað innan
Sósíalistaflokksins þegar þú hófst störf
á Þjóðviljanum?
„Nei, ég hafði ekki gert það. Ég
hafði starfað r' Félagi róttækra stúdenta
t' Háskólanum og setið fyrir það r stúd-
entaráði. Einnig hafði ég staifað nokk-
uð innan Æskulýðsfylkingarinnar."
-Hver voru þín fyrstu verkefni í
blaðamennsku?
„Þau fólust strax í þvr' að sinna er-
lendum fréttum, og það var aðalverkið
lengstaf, þangað til ég gerðist frétta-
stjóri og ritstjóri. Ástæðan fyrir því að
ég kem þarna var sú, að ég hafði
kynnst Sigurði Guðmundssyni, sem þá
var ritstjóri, og sömuleiðis Asmundi
Sigurjónssyni sem var á undan mér
með erlendu fféttimar en var horfinn til
náms t' Kaupmannahöfn."
Hvemig var hagað öflun erlendra
frétta á þessum tíma? langar tiltölulega
ungan blaðamann á tölvuöld að vita.
„Hún var afskaplega fmmstæð: úr
útvarpi nær eingöngu. Það var hlustað
á erlent útvarp, fyrst og fremst BBC,
sem þá einsog enn þann dag r' dag ber
af hliðstæðum fféttastofum að mínum
dómi. Þegar fjær dró stríðslokum komu
öflugri stöðvar upp á Norðurlöndum,
útsending á stuttbylgju jókst sem ná
mátti hér með öflugum viðtökutækjum.
Þá hlustaði maður líka mikið á Stokk-
hólm, Osló og Kaupmannahöfn."
NATO í Ijósi sögunnar
Þegar Magnús Torfi hóf blaða-
mennsku sat Nýsköpunarstjómin við
völd, samstjóm Sjálfstæðisflokks, Al-
þýðuflokks og Sósr'alistaflokks undir
forsæti Ólafs Thors. Hver vom helstu
pólitísku deilumálin á þessum tíma?
,Á þessum tíma var fyrst og ffemst
tekist á um ffamkvæmd þeirra verkefna
sem Nýsköpunarstjómin hafði sett sér,
sérstaklega við eflingu sjávarútvegs.
Fljótlega kom herstöðvamálið upp, ein-
mitt þetta haust berst vitneskja um
beiðni Bandaríkjastjómar um herstöðv-
ar til 99 ára sem Nýsköpunarstjómin
hafnaði. Síðan kom Keflavíkursamn-
ingurinn til sögunnar, og hann varð til
þess að stjómin sprakk. Þetta vom mik-
il átakamál."
-f kjölfarið fylgdu ár átaka sem
einkum snemst um herstöðvamálið, er
ekki svo?
, Já, það var lengi mikið hitamál sér-
staklega inngangan í Atlantshafsbanda-
lagið 1949, þegar átök urðu við Al-
þingishúsið.“
-í ljósi sögunnar, frnnst þér þá að
rangt hafi verið staðið að inngöngu og
þátttöku íslands í Atlantshafsbandalag-
inu?
„Ég var í hópi þeirra sem vom and-
vígir inngöngunni, einkum með tilliti
til þess hverja ósk Bandaríkjastjóm
hafði sett ffam áður, sem í raun og veru
var um varanlega hemaðaraðstöðu á ís-
landi. Það hefði falið í sér fullveldisrétt
Bandaríkjanna á ákveðnum stöðum og
við töldum að í Ijósi þessa væri inn-
gangan í Atlantshafsbandalagið mjög
varhugaverð. Svo hefur reynslan sýnt
að mínum dómi, að vegna þess hvemig
mál gengu, og að andstaða við banda-
rísk ítök kom svona berlega í ljós, þá
hafa Bandaríkin síðan gætt þess mjög
vandlega að fara effir þeim samningum
sem gerðir hafa verið.“
Ritstjóri á viðreisnarárum
Þjóðviljinn var á þessum tíma, eins-
og önnur dagblöð, málgagn ákveðins
stjórnmálaflokks. Fannst Magnúsi
Torfa aldrei þrúgandi að þurfa að taka
mið af, Jlokláh'nunni"?
„Það mæddi nú ekki mikið á þeim
störíúm sem ég sinnti, erlendu fféttun-
um. En það sem reyndar á endanum
varð til þess að ég sagði upp á Þjóðvilj-
anum var ágreiningur við útgáfustjóm-
ina; að vísu ekki beinlínis um málefni
heldur hvernig stjóma ætti blaðinu, sér-
staklega mannaráðningum. Ég taldi að
ritstjórar ættu að hafa til þess ffjálsar
hendur að ráða þá menn sem þeir töldu
hæfasta, en þyrftu ekki að sæta því að
taka við mönnum til starfa sem skipað-
ir vom af einhveiju flokksvaldi."
Magnús Torfi varð ritstjóri 1959,
þegar Viðreisnarstjómin var að hefja
sinn langa valdaferil. Ég spyr hvort
hann hafi þá snúið sér meira að pólit-
ískum skrifúm.
„Nei, þau voru fyrst og fremst í
höndum Magnúsar Kjartanssonar og
Sigurðar Guðmundssonar. Ég sá frekar
um hið almenna efni sem ég tel að
hvert blað verði að sinna: segja almenn
tíðindi og birta efni sem getur verið les-
endum bæði til ffóðleiks og skemmtun-
ar.“
-Nú leikur nokkuð goðsagnakennd-
ur ljómi um Magnús
Kjartansson: hann
þótti hárbeittur penni
og vígfimur...
„Hann var ákaf-
lega skeleggur og
gat verið meinhæð-
inn í deiluskrifum
sínum sem birtust í
sérstökum dálki.
Auk þess skrifaði
hann ritstjórnar-
greinar, en þá í öðr-
um tón.“
-Meinhæðni
Magnúsar, var hún
líka einkennandi í
daglegu fari hans?
„Hann gat verið
snöggur upp á lagið
en hann var ekki erf-
iður í umgengni,"
segir Magnús og
hlær. Það er eitthvað
ósagt í þessum hlátri
en ég ákveð að láta
málið niður falla og
spyr um hvemig hafi
gengið að reka stjómarandstöðublað á
viðreisnarárum.
„Það var einsog ætíð hjá þessum
litlu blöðum: rekstur þeirra var borinn
uppi af flokksframlögum, söfnunum,
happdrættum og öðm slíku. Það varð
ævinlega að horfa í allan kostnað, og
því ákaflega erfitt að keppa við keppi-
naut einsog Morgunblaðið sem hafði
miklu rýmri fjárráð."
Þjóðviljinn og „Rússagullið"
Fjárráð, já: Því hefúr óft verið haldið
fram, bæði fyrr og síðar, að rekstur
Þjóðviljans hafi verið kostaður af sov-
éska kommúnistaflokksins. Hvað segir
Magnús Torfi um þessar lífseigu fúll-
yrðingar?
„Ég varð þess aldrei var. Það eina
sem ég vissi til þess að erlend fyrir-
greiðsla ætti sér stað, var við kaup á
pressu. Hún var keypt frá Danmörku
og þar mun hafa komið að minnsta
kosti lánsfyrirgreiðsla erlendis ffá. En
beinlúiis hvaðan hún kom - það hef ég
ekki hugmynd um. Ég var ekkert við
það riðinn. En ég held að það hefði
varla farið ffamhjá okkur, sem unnum
þama árum eða áratugum saman, ef um
hefði verið að ræða firamlög ftá útlönd-
um.“
-Þú sagðir mér áðan að þú hafir hætt
sem ritstjóri vegna deilna við útgáfu-
stjóm. Hverjir vom það sem þú deildir
einkum við?
,Ja, ég held að hvössust orðaskipti
um þetta mál hafi orðið milli okkar
Brynjólfs Bjamasonar."
Er ekki óhætt að orða það svo, spyr
ég, að Brynjólfur hafi þótt ffekar ein-
þykkur og ákveðinn?
„Hann var ákaflega fylgúm sér, mik-
ill málafylgjumaður," svarar Magnús
Torfi. „Þar að auki hafði hann þá af-
stöðu að flokksvaldið skyldi vera sterkt
- á þessu sviði einsog öðrum.“
Hvað með Einar Olgeirsson, hafði
hann mikil afskipti af blaðinu?
, Jíann hafði veruleg afskipti af því.
Hann skrifaði stundum forystugreinar
þótt hann væri ekki lengur ritstjóri. Sér-
staklega hljóp hann í skarðið í fríum
eða fjarvistum hinna ritstjóranna.
Sömuleiðis kom hann nokkuð að fjár-
öflunarmálum fyrir Þjóðviljann, skipu-
lagði safnanir og slíkt.“
Brynjólfur Bjamason og Einar Ol-
geirsson vom mestir leiðtogar komm-
únista og síðar sósíalista. Ég bið Magn-
ús Torfa að lýsa þessu tvíeyki.
„Þeir koma úr Kommúnistaflokki ís-
lands og vom nú í sjálfu sér mjög ólík-
ir, en töluvert markaðir af þeim svipt-
ingum sem þar
höfðu farið fram - á
svokölluðu réttlínu-
tímabih þegar menn
ráku hver annan úr
flokksdeildum og
sellum fyrir hinar
furðulegustu sakir,
og málum var skot-
ið til Komintern í
Moskvu til úrskurð-
ar, ef í harðbakkann
sló. f þessum erjum
vom þeir ekki mjög
samstíga, en eftir að
þeim slotaði og sú
ákvörðun var tekin
að reyna að gera
samfylkingarstefn-
una virka með því
að sameinast hluta
af Alþýðuflokkn-
um, þá lögðu þeir
sig bersýnilega í
framkróka við að
vera sem mest sam-
stíga. Þeir höfðu
líka úr hópi fylgis-
manna Héðins Valdimarssonar mjög
dýrmætan samstarfsmann, sem var Sig-
fús heitinn Sigurhjartarson. Hann var
ákaflega áhrifamikill í Sósíalistaflokkn-
um og út í frá líka meðan hans naut
við.“
Fyrir þá lesendur sem ekki em alveg
með á nótunum: Árið 1938 stofnaði
Héðinn Valdimarsson varaformaður
Alþýðuflokksins til samíylkingar með
Kommúnistaflokknum svo úr varð
Sósíalistaflokkurinn. Leiðú Héðins og
kommúnista skildu hinsvegar skömmu
síðar, þegar kommúnistar tóku afstöðu
með Rússum í miskunnarlausu stríði
þeirra gegn Finnum. Eftir þetta dró
Héðinn sig í hlé ffá stjómmálum. Hvað
finnst Magnúsi Torfa um pólitísk örlög
Héðins Valdimarssonar - eins glæsi-
legasta foringja vinstrihreyfingarinnar?
,Æg held að þau hafi að ýmsu leyti
verið harmsaga íyrir þann málstað sem
Héðinn bar fyrir bijósti. Ég skal ekki
segja hvort hann hafi tekið þau nærri
sér persónulega; ég kynntist Héðni
aldrei."
Hannibal kemur til sögunnar
-Næst klofnaði Alþýðuflokkurinn
þegar Hannibal fór, 1954. Þið áttuð nú
eftir að kynnast vel síðar, en hvenær
bar fundum ykkar fyrst saman?
,Æg kynntist Hannibal íyrst vemlega
þegar hann var forseti Álþýðusam-
bandsins. Við hittumst þá æði oft og
hann fékk mig til að vúma ýmis viðvik,
þýðingar og fleira. Þá urðum við mál-
kunnugir.“
-Nú var Alþýðubandalagið lengi
framan af kosningabandalag Hannibals
og félaga í Málfundafélagi jafnaðar-
manna annarsvegar og sósíalistanna
hinsvegar. Hvemig fannst þér að sam-
starf Hannibals gengi við gömlu
kommúnistaforingjana?
„Það gekk nú svona...“ Magnús
Torfi hugsar sig vandlega um áðuren
hann finnur rétta orðið: „Misjafnlega.
Það gekk allvel í verkalýðshreyfing-
unni og Alþýðusambandinu. Þar bar
ekki mikið á skoðanamun. En það var
aftur á móti greinilegt að oft vom skipt-
ar skoðanir í þingflokknum, og alveg
sérstaklega var tekist mjög hart á um
ffamboðsmál. Hvort velja ætti til fram-
boðs, sem liklegt var að skilaði þing-
sæti, mann sem kom úr Málfundafélagi
jaffiaðarmanna eða Sósíalistaflokknum.
En þama vom nú ekki alveg skýrar lín-
ur á milli: Einatt áttu þeú Hannibal og
Alffeð Gíslason samherji hans úr Mál-
fundafélaginu, sem einnig sat í þing-
flokknum, samleið með mönnum úr
Sósíalistaflokknum; sérstaklega Lúðvík
Jósefssyni og Bimi Jónssyni.“
-En um hvað snerist hinn málefna-
legi ágreiningur?
„Hann snerist aðallega um það,
hversu mikla áherslu ætti að leggja á að
gera Alþýðubandalagið að afli fyrir
víðtækari vinstri sameiningu. Og þar
vildu Hannibal, og þeú sem lögðust á
sömu sveif, ganga miklu lengra en þeir
úr Sósíahstaflokknum sem lögðu meg-
ináherslu á að halda þeirri stefnu sem
þeú töldu hina réttu, sósíalistísku leið.“
-Náðu átök þessara arma inná rit-
stjóm Þjóðviljans?
„Þetta gerist nú aðallega eftír að ég
hætti á Þjóðviljanum [1963], en þeir
sem þar stýrðu penna vom nú ætíð úr
þeim hópnum sem tilheyrði gamla
kjamanum í Sósíalistaflokknum."
Mál og menning
og Kristinn E.
-Þegar þú hættir á Þjóðviljanum
ferðu til Máls og menningar.
, Já, ég gerist bóksali," segir Magnús
Torfi tvfræður.
-Kristinn E. Andrésson útgáfustjóri
var um langt skeið einn mestur áhrifa-
maður í rslenskum bókmenntum, og
maður les í endurminningum sumra
höfunda að hann hafi ráðið hver var
settur á vetur og hver ekki, segi ég.
Svar Magnúsar Torfa er afdráttar-
laust: „Það er að mínum dómi hreinn
heilaspuni. Höfundar hljóta sín örlög
vegna eigin verðleika eða vöntunar á
þeim, en ekki vegna þess að þeú hafi
einhvern auglýsingamann eða hug-
sjónalegan læriföður á bakvið sig. Og
ég varð aldrei var við slíka ffamkomu
af Kristins hálfu, hvorki við rithöfunda
né aðra, einsog honum er eignuð; nú
þegar hann er löngu látinn og getur
ekki svarað fyrú sig.“
-Þannig að þér þykir ómaklega að
honum vegið?
„Ákaflega. En hitt skal ég fúslega
viðurkenna, að í pólitíkinni sjálffi gat
Kristinn verið ákaflega þröngsýnn, og
ég vil segja glámskyggn, sérstaklega á
síðustu árunum."
Magnús Torfi talar af miklum hlý-
hug og vúðúigu um Sigfús skáld Daða-
son, sem á þessum árum var ritstjóri
Tímarits Máls og menningar. „Starf
Sigfúsar við Tímaritið var ákaflega vel
unnið, og hefði hans ekki notið við
hefði það aldrei náð þeirri vúðingu og
áhrifum sem það hafði.“
Fundarstjóri í Tónabíó
Aftur r póhtíkina. Magnús Torfi var
fyrsti formaður Alþýðubandalagsins í
Reykjavfk, um miðjan sjöunda áratug-
inn. Vaxandi spenna var millum
Hannibals og samherja hans og sósral-
istanna, og í aðdraganda þingkosninga
1967 var haldinn fundur í Tónabíó þar-
sem ákveða átti framboðslista Alþýðu-
bandalagsúis. Fundurinn í Tónabíó var
örlagaríkur í meúa lagi. Magnús Torfi
Ólafsson var fundarstjóri. Ég segi:
Þetta er einn sögufrægasti fundur
vinstrihreyfingarinnar.
„Já, ætli það ekki,“ segir Magnús
Torfi. Ég er greinilega ekki að segja
honum nein tíðindi. En segi: Gætirðu
sagt mér hvemig þessi fundur gekk fyr-
úsig?
,Ja, ég hef ekki rifjað það upp svo
Við sögu koma
Frímann Helgason
Sveúm Magnússon
Sigurður Guðmundsson ritstjórí
Sigurður Guðmundsson skólameistari
Ásmundur Sigurjónsson
Ólafur Thors
Magnús Kjartansson
Brynjólfur Bjamason
Einar Olgeirsson
Héðinn Valdimarsson
Sigfns Sigurhjartarson
Hannibal Valdimarsson
Alfreð Gíslason
Lúðvik Jósefsson
Sigfús Daðason
Ragnar Arnalds
Ólafur Jóhannesson
Bjami Guðnason
Karvel Pálmason
Einar Ágústsson
Jón Baldvin Hannibalsson
Ólafur Ragnar Grímsson
Geir Hallgrímsson
Gunnar Thoroddsen