Alþýðublaðið - 26.10.1995, Blaðsíða 4

4
ALÞÝÐUBLAÐK)
FIMMTUDAGUR 26. OKTÓBER 1995
list & landbúnaður
■ Laxness og landbúnaðurinn
Landbúnaður
- sambland af
meinlætalifnaði
og sporti
Halldór Kiljan Laxness
skrifaði greinaröð um
landbúnaðarmál á
fimmta áratugnum þar-
sem hann skilgreindi
vanda bænda, gerði
stólpagrín að framsóknar-
mönnum og benti á leiðir
útúr úreltu kerfi. Auðvitað
var ekki hlustað á skáldið:
Bændur eru enn hnepptir
í fjötra fátæktar og kerfið
er á sínum stað með til-
heyrandi offramleiðslu,
kjötfjalli og sjóðasukki.
Hrafn Jökulsson fór í
gegnum hálfrar aldar
gömul skrif Laxness um
landbúnaðarmál og
komst að þeirri niður-
stöðu að þau ættu fullt er-
indi við samtímann.
„Landbúnaður á íslandi er þannig
stundaður, að það eru áhöld um fyrir
hvors þörfum hann sé miður, fram-
leiðendanna eða markaðarins," sagði
Halldór Kiljan Laxness í grein í Tíma-
riti Mák og menningar árið 1942.
Halldór, sem stóð á fertugu, var um
það leyti að skrifa söguna um Jón
Hreggviðsson, Snæffíði Islandssól og
Amas Amæus en hann taldi ekki eftir
sér að líta öðmhvom uppúr handriti
íslandsklukkunnar til að segja íslend-
ingum til í landbúnaðarmálum. Einsog
flestir vita lét Halldór Kiljan Laxness
sér ekkert mannlegt óviðkomandi;
hann hafði skoðanir á öllu milli him-
ins og jarðar og var algerlega ófeim-
inn við að viðra sjónarmið sín, hvort
heldur þau snemst um drykkjusiði Is-
lendinga, pólitík, ræskingar - eða
landbúnaðarmál. Blaðaskrif skáldsins
hafa vitaskuld elst misvel, og ein-
hveijir kunna að líta svo á að greinar
hans um pólitík séu flestar hverjar
löngu úreltar og geti í hæsta lagi borið
vitni um stílfimi ódrepandi baráttu-
manns. Öðru máli gegnir hinsvegar
um hálfrar aldar skrif Halldórs um
landbúnaðarmál. Ekki þyrfti að gera á
þeim vemlegar breytingar til að hægt
væri að endurbirta þau sem innlegg í
landbúnaðammræðu nútímans. Það er
ekki fyrst og ffernst til marks um spá-
dómsgáfu Halldórs Laxness, heldur
raunalegur vitnisburður um að lítið
hefur gengið í öll þessi ári að tosa ís-
lenskan landbúnað til móts við vem-
leika 20. aldar. í þessari samantekt er
rifjað upp hvað Halldór Kiljan Lax-
néss hafði til landbúnaðarmála að
leggja fyrir 50 ámm.
Landbúnaður
og siðferðisþrek
Halldór Kiljan Laxness hafði lagt
sitt af mörkum til að tæta niður hina
rómantísku ímynd íslenska einyrkjans
í sögunni af Bjarti í Sumarhúsum. í
upphafi greinarinnar Landbúnaðarmál
(TMM 2. hefti 1942) hæddist hann að
þeim sem héldu því ffam að það kost-
aði sérstakan „hetjuskap“ að stunda
búskap. Halldór skrifaði:
„Á síðari ámm má sjá þeim skoð-
unum mjög haldið fram í dagblöðum
sumra stjórnmálaflokka, að landbún-
aðarstörf á íslandi útheimti meira sið-
ferðisþrek en önnur störf manna. Þess-
ar kenningar um ,,hetjuskap“, „sjálfs-
afneitun", „skapfestu" og aðrar
dyggðir í sambandi við landbúnað em
ævinlega, eins og allur hálf-yfirskilvit-
legur málflutningur, ffam bomar í við-
kvæmum, allt að því grátklökkum
tóni. Maður skyldi næstum halda að
þetta væri guðsorð. [...]
Sjómenn eiga sér einn dag á ári,
börnin líka, mæður þeirra slíkt hið
sama, en það er athyglisvert að ekkert
starf er á hveijum degi allt árið tala
vitna um siðferðisþrek á jafn háu stigi
og landbúnaðarstörf, jafnvel ekki
tundurduflaveiðar.“
Þegar Halldór skrifaði þessi orð var
ísland hemumið. Hemám Breta, og
síðar Bandaríkjamanna, útrýmdi í
einni svipan atvinnuleysi kreppuár-
anna og hafði auk þess í för með sér
stórfellda fólksflutninga úr stijálbýli í
þéttbýli. Halldór segir: „Bændum og
búaliði á íslandi fækkar með degi
hverjum, skýrslur sýna, að jarðrækt á
landinu dregst saman á síðustu ámm
og ræktað land fellur aftur í órækt.
Síðasti útreikningur dagblaðanna er
sá, að níunda hvern dag leggist eitt
bændabýli í eyði í sveitum landsins. Á
máli þjóðsögunnar mundi svo heita,
að forynja legið hramm sinn yfir einn
bæ á níu nátta fresti og eyddi honum."
Landbúnadur
heyrir ef til vill
helzt undir sport
eins og þolhlaup
eða í bezta falli
stangaveiði.
íslenskt kindakjöt
yfirleitt slæm vara
Halldór fer ófögmm orðum um af-
urðir íslensk landbúnaðar og hæðist að
þeim sem gera sér í hugarlund að hægt
sé að gera íslenskt kindakjöt sam-
keppnishæft á erlendum mörkuðum.
Til þess séu engar forsendur og komi
hvorttveggja til, kjötið sé alltof dýrt í
framleiðslu og standist engan gæða-
samanburð við erlent kjöt. Hann segir:
„íslenzkt kindakjöt er, jafhvel þótt
sleppt sé allskonar óverkun þess, yfir-
leitt heldur slæm vara. Tiltölulega lítill
hluti þess er markaðshæft erlendis á
venjulegum tímum, að minnsta kosti
til átu. Orsökin er sú, að íslenzkt fé er
yfirleitt ekki alið til holda, heldur látið
horast nokkum hluta ársins og safna
fitu á öðmm tímum. Fitulögin, sem af
þessu myndast í kjötinu, telja útlend-
ingar óþverra. En jafnvel þótt kinda-
kjöt okkar gæti á venjulegum tímum
keppt við annað kindakjöt að gæðum,
til dæmis á Bretlandi, mundi fram-
leiðsla þess verða of dýr til þess að við
gætum orðið samkeppnishæfir um
verð á þessari vöru.“
Þessu til sönnunar segir Halldór að
líklega sé hvergi á byggðu bóli jafn
miklu vinnuafli sólundað til að ala litl-
ar hjarðir og á fslandi: „Hjá okkar bis-
ar bóndi og skyldulið hans við, allan
ársins hring, stundum ásamt aðkeypt-
um vinnukrafti, að framfleyta nokkr-
um tugum kinda, og ársframleiðsla
búsins er síðan kannski innan við tonn
- af ósamkeppnishæfri vöru.“
Halldór telur að væru heimsvið-
skipti nokkumveginn skapleg - þetta
var í miðju heimsstríði - mundi ef-
laust vera ódýrara að flytja inn í landið
útlent kjöt til neyslu. í þessu sambandi
benti hann á, að veturinn á undan
hafði verið flutt til landsins smjör frá
Bandaríkjunum. Það reyndist hingað
komið með tollum allt að því 40%
ódýrara en íslenskt smjör - þótt út-
söluverð þess hefði síðan verið ákveð-
ið hið sama og innlends smjörs „og
verðmuninum sjálfsagt úthlutað í ein-
hvers konar styrki eða verðjöfnunar-
gjöld handa ölmusufyrirtækjum hér
innan lands.“ Lýsingin gæti sem best
átt við útfærslu núverandi ríkisstjómar
á GATT-samningnum.
Halldór færir mörg og veigamikil
rök fyrir því að búskapur á íslandi sé
þjóðhagslega óhagkvæmur, enda var
honum þá einsog nú að verulegu leyti
haldið uppi á ríkisstyrkjum. Bændur
vom þá einsog nú hnepptir í fjötra rík-
isafskipta og miðstýringar. Vandinn í
hnotskum var þessi, að mati Halldórs:
„Mein íslenzka sveitabúskaparins er
það, að hann er almennt rekinn á
gmndvelli, sem lítið á skylt við land-
búnað og enn minna við iðjurekstur í
nútímaskilningi og getur í rauninni
varla kallazt atvinnuvegur í sannri
merkingu þess orðs. Ef ætti að flokka
hann, heyrir hann ef til vill helzt undir .
sport eins og þolhiaup eða í bezta falli
stangaveiði."
Bændur gerðir
að ölmusumönnum
Og hver skyldi nú einkum hafa bor-
ið ábyrgð á þeirri niðurlægingu land-
búnaðarins fyrir 53 ámm að hann var
orðinn einsog hvert annað sport?
Svarið vefst ekki fyrir Halldóri - eftir-
farandi orð em enn í fullu gildi:
„Landbúnaðarstefna þess stjórn-
málaflokks, sem haft hefur tögl og
hagldir í sveitunum undanfama ára-
tugi, Framsóknarflokksins, hefur ofur
einfaldlega verið sú, að gera sveitabú-
skap á Islandi að atvinnuvegi fyrir
ölmusumenn. Viðleitni þessa flokks
hefur miðað öll í þá átt að reyna að
skapa sér sem mest kjósendalið í
strjálbýlinu á gmndvelli kjördæma-
skipunar, sem á sér hvergi stoð lengur,
nema ef vera skyldi í landafræði. í
þessum tilgangi hefur flokkurinn
kappkostað að eyða sem mestu opin-
bem fjármagni til smáframleiðenda í
sveitum, hvetja sem flesta einyrkja til
bolloka sem víðast og dreifðast á út-
skæklum og óræktarlöndum, án tillits
fil þess, hvort viðleitni þeirra uppfyllti
þær kröfúr, sem þjóðarhagur hlýtur að
gera til nytsamlegs atvinnuvegar; og
án tillits fil þess, hvort nokkur vemleg
lífsvon væri í þessari starfsemi fyrir
mennina sjálfa. Endalausum „lánum“
og ríkisstyrkjum hefur verið úthlutað í
þessu skyni. Að vísu er látið svo heita,
sem styrkimir séu til þess ætlaðir að
hjálpa mönnum að standa undir ýms-
um kostnaðarliðum rekstursins á víxl,
sínu sinnið hvað, - jarðræktarstyrkir,
húsabyggingastyrkir, verkfærakaupa-
styrkir, safnþrórstyrkir, iðnaðaráhalda-
styrkir (prjónavélar og því um líkt),
fjársjúkdómastyrkir, allskonar verð-