Alþýðublaðið - 12.04.1996, Blaðsíða 5

FÖSTUDAGUR 12. APRÍL 1996
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
5
t ö I v u r
H«§|§|BlrfjPsr
Tyrkinn hlaut nafn sitt af brúðunni sem sat við stjórnvölinn og þótti
tyrknesk að yfirbragði. Myndin sýnir hvernig skápurinn var opnaður
upþá gátt til að sanna að maður leyndist ekki inni í skákvélinni.
mjög naumt skammtaðir. Ekki bætti
úr skák að Napóleon var framúr hóft
tapsár, og sagan segir að keisarinn
hafi reynt að svindla á Tyrkjanum
þegar tók að halla undan fætiá skák,-1
borðinu.
En við vitum að sá sem leyndist
inni í Tyrkjanum þegar hann mætti
Napóleoni var þýskur skákmeistari
að nafni Allgaier: og má hafa það til
marks um hversu vel heppnaður
búnaður Kempelens var, að Allgai-
er var sannarlega engin smásmíði.
Sumir héldu því fram að innan í
Tyrkjanum hlyti að leynast
skákóður dvergur; þvert á móti
var Allgaier frægur fyrir það
hversu stór hann var og mikill
um sig, en eigi að síður komst
' hann vel fyrir innan í kassanum
og enginn kom auga á hann þó
gr kertaljós væri látið skína í gegn-
um kassann.
Reynt að afhjúpa hið
mikla leyndarmál
Enginn hörgull var á mönnum sem
reyndu að opinbera leyndarmál
Tyrkjans, og árið 1790 höfðu þegar
verið gefnar út meira en tíu bækur
sem fjölluðu um það eitt hvemig
Tyrkjanum væri stjómað. Menn
komust mismunandi nærri leyndar-
málinu. Einn höfundurinn, barón að
nafni Rachnitz, hafði gengið svo
langt að smíða sjálfur eftirmynd
Tyrkjans - og taldi sig hafa komist
að öllum leyndardómum hans. Rac-
hnitz hafði reyndar getið sér rétt til
um hvemig handleggir og hendur
Tyrkjans vom hreyfð; það byggðist á
fyrirbæri sém Heitir á erlendum mál-
um pantógrafía og felur í sér að þegar
maðurinn innaii í borði Tyrkjans
hreyfði sveifar á vissan hátt, þá
hreyfðist hönd Tyrkjans á sama hátt
uppá borðinu. Rachnitz komst líka
nærri lausnum hinna tveggja leyndar-
málanna - sem sé því hvemig skák-
meistarinn inní Tyrkjanum vissi
hveiju andstæðingurinn lék, og því
hvemig hann komst yfirleitt fyrir þar
inni; en þó skorti svolítið á að Rac-
hnitz hefði alveg rétt fyrir sér. Hann
hélt til dæmis að innan í kassanum
kæmist alls ekki fyrir fullorðinn mað-
ur, heldur hlyti stjómandinn að vera
annaðhvort avergur eða smádrengur
- og þarf ekki að taka fram að tæpum
200 ámm lyrir daga Juditar Polgar
datt engum í hug smástúlka.
En árið 1820, þegar Maelzel hafði
flakkað um með Tyrkjann í fimmtán
ár, gaf ungur maður að nafni Robert
Willis út enn eina bókina um Tyrkj-
ann og sýndi hann á hárréttan hátt
með því að beita hreinni rökvísi
hvemig maður gat komist fyrir inni í
vélinni án þess að sjást þótt allar
hurðii væru'eða'virtust öpnar.
Skömmu áður hafði annar maður gef-
ið út bók þarsem hann leiddi líkur á
því að stjómandinn inní kassanum
gæti fylgst með gangi skákarinnar á
borðinu með hjálp segulmagnaðra
pinna sem stæðu niður úr borðinu, og
þar eð þetta var alltsaman rétt, þá
mátti nú heita að ljóstrað hefði verið
upp um öll leyndarmál Tyrkjans. Að
vísu gátu menn ekki vitað nákvæm-
lega hvort þessar skýringar væm rétt-
ar, og þarsem blöð og bækur bámst
ekki eins víða þá og nú, þá fóm upp-
götvanir þremenninganna líka fram-
hjá mörgum - og á meðan héldu Ma-
elzel og Tyrkinn uppteknum hætti og
tefldu víða.
Sigrar og mótlæti Tyrkjans
í Ameríku
Árið 1826 fór Maelzel með Tyrkja
sinn til Ameríku, enda var þar
óplægður akur skákáhugamanna sem
fúsir vildu etja kappi við vélina. Ari
seinna lá við að ferill Tyrkjans væri á
enda, því þá einbeitm tveir piltar sér
að því að komast að leyndarmálum
hans. Þeir lágu á gægjum uppi á hús-
þaki og tókst þaðan að sjá þegar Ma-
elzel leysti stjómanda Tyrkjans úr
prísundinni eftir sýningu. Piltamir
fóm með uppgötvun sína í blöðin, en
svo undarlega brá við að flestir túlk-
uðu frásögn þeirra aðeins sem tilraun
Maelzels sjálfs til að auglýsa vélina
sína og vekja á henni áhuga. Því hélt
Tyrkinn áfram að tefla sem ekkert
væri.
En árið 1834 var aftur illa að hon-
um vegið. Maður hét Jean- Francois
Mouret, fjarskyldur frændi Philidors
og hafði á ámm áður ekki aðeins ver-
ið skákkennari Loðvíks Filipusar, til-
vonandi Frakkakóngs, heldur líka
stjómað taflmennsku Tyrkjans. Mo-
uret var reyndar einn af fæmstu
stjómendum vélarinnar, og af 300
skákum sem hann tefldi innanúr
Tyrkjanum, tapaði hann ekki nema
sex og gaf þó andstæðingum sínum
peð og leik í forgjöf. Mouret þótti
fjörugur og skemmtilegur maður en
ansi drykkfelldur, og árið 1834 var
svo komið að hann vantaði peninga
fyrir brennivíni. Hann seldi þá blaði
einu leyndarmál Tyrkjans, og var sá
eini af fjölmörgum stjómendum hans
sem sveik hátíðleg loforð um að
segja aldrei eitt einasta orð um hvem-
ig í pottinn væri búið. En jafnvel
þetta lifði orðstír Tyrkjans í Ameríku
af, enda munu uppljóstranir Mourets
aðeins hafa birst í evrópskum blöðum
sem ekki bárust vestur um haf.
Edgar Allan Poe kemur
til skjalanna
Arið 1836, tveimur ámm seinna,
var hinsvegar gengið endanlega frá
Tyrkjanum, ef svo má að orði kom-
ast, og var það enginn smákall sem
það gerði - heldur rithöfundurinn
Edgar Allan Poe, sem skrifaði blaða-
grein þarsem hann lýsti því hvemig
Edgar Allan Poe. Hryllingshöfund-
urinn beitti rökvísi til að sigrast á
leyndarmálum Tyrkjans.
Tyrkinn væri samansettur.
Grein Poes varð ffæg og flaug
undir eins um öll Bandaríkin og eftir
að hún birtist átti Tyrkinn sér ekki
viðreisnar von. Poe sagðist í grein
sinni hafa uppgötvað leyndarmál
Tyrkjans með rökhugsunina eina að
vopni, en í raun og vem var ekkert
nýtt í grein hans - þareð þessi leynd-
armál höfðu öll verið gerð opinber
áður. Poe dró meira að segja að
mörgu leyti mun rangari ályktanir um
Tyrkjann en áður hafði verið gert -
en hvað sem því líður, þá þóttust nú
allir vita hvemig í málum lægi og
Maelzel varð að setja Tyrkjann á eft-
irlaun öðm sinni, og nú endanlega.
Sjálfur andaðist Maelzel tveimur ár-
um eftir að Poe gerði út af við Tyrkj-
ann hans, og þá var skákvélin sett á
safn í Fíladelfíu. Þar eyðilagðist hún í
eldi árið 1854. ■
■ Jón Thoroddsen (1898-1924)
Hatturinn
Ég fylgdi stúlkunni heim, og hún bjó bakdyramegin. Annað meira
eða merkilegra var það nú ekki.
Verið þér sælir, og þakka yður kærlega fyrir fylgdina, sagði hún.
Sælar, sagði ég.
Hatturinn yðar!
Hann hefur gott af því, sagði ég, og hélt áfram að kveðja stúlkuna.
Á næstunni er von á nýrri útgáfu á Flugum Jóns Thoroddsens, fyrstu fsiensku prósaljóðabókinni.
Guðmundur Andri Thorsson rithöfundur skrifar aðfararorð og Jón Óskar myndlistarmaður hann-
ar kápu og útlit bókarinnar.
I I
Húsbréf I Innlausnarverð
húsbréfa í
1. flokki 1991
3. flokki 1991
1. flokki 1992
2. flokki 1992
1. flokki 1993
3. flokki 1993
1. flokki 1994
1. flokki 1995
Innlausnardagur 15. apríl 1996.
I.flokkur 1991: Nafnverð: Innlausnarverð:
1.000.000 kr. 1.584.706 kr.
100.000 kr. 158.471 kr.
10.000 kr. 15.847 kr.
3. flokkur 1991: Nafnverð: Innlausnarverð:
1.000.000 kr. 1.410.083 kr.
500.000 kr. 705.042 kr.
100.000 kr. 141.008 kr.
10.000 kr. 14.101 kr.
1. flokkur 1992: Nafnverð: Innlausnarverð:
5.000.000 kr. 6.944.107 kr.
1.000.000 kr. 1.388.821 kr.
100.000 kr. 138.882 kr.
10.000 kr. 13.888 kr.
2. flokkur 1992: Nafnverð: Innlausnarverð:
5.000.000 kr. 6.835.129 kr.
1.000.000 kr. 1.367.026 kr.
100.000 kr. 136.703 kr.
10.000 kr. 13.670 kr.
s 1. flokkur 1993: Nafnverð: Innlausnarverð:
1 5.000.000 kr. 6.294.799 kr.
i 1.000.000 kr. 1.258.960 kr.
100.000 kr. 125.896 kr.
10.000 kr. 12.590 kr.
3. flokkur 1993: Nafnverð: Innlausnarverð:
5.000.000 kr. 5.861.788 kr.
1.000.000 kr. 1.172.358 kr.
100.000 kr. 117.236 kr.
10.000 kr. 11.724 kr.
1. flokkur 1994: Nafnverð: Innlausnarverð:
5.000.000 kr. 5.752.855 kr.
1.000.000 kr. 1.150.571 kr.
100.000 kr. 115.057 kr.
10.000 kr. 11.506 kr.
1. flokkur 1995: Nafnverð: innlausnarverð:
5.000.000 kr. 5.423.843 kr.
1.000.000 kr. 1.084.769 kr.
100.000 kr. 108.477 kr.
10.000 kr. 10.848 kr.
Innlausnarstaður: Veðdeild Landsbanka íslands
^ Suðurlandsbraut 24.
Cxh HÚSNÆÐISSTOFNUN RÍKISINS
Lj húsbréfadeild • SUÐURLANDSBRAUT 24 • 108 REYKJAVÍK • S<MI 569 6900