Alþýðublaðið - 10.09.1996, Blaðsíða 4

4
S
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
a
ÞRIÐJUDAGUR 10. SEPTEMBER 1996
a
Jón Kjartansson frá Pálmholti skrifar
Upphaf og æska
Bólu-Hjálmars
Aþessu ári teljast 200 ár liðin frá fæð-
ingu Bólu-Hjálmars og veit þó enginn
fyrir víst hvenær þetta „hjábam ver-
aldar“ kom í þennan synduga heim. í kirkju-
bók Svalbarðssóknar var Hjálmar innfærður í
febrúar 1797 en framanvið nafn hans stendur
ártalið 1796. Fæðingardagur og skímardagur
útmáðir, hafi þeir verið skráðir. Hjálmar
fermdist vorið 1809, en ekki var venja að
ferma böm yngri en 14 ára. Þetta hefur fræði-
mönnum þótt benda til þess að Hjálmar hafi
fæðst snemma árs, en þá hefur færsla prestsins
dregist óvenju lengi. Trúlega hefur prestur þó
ekki búist við rekistefnu útaf því og síst eftir
200 ár.
Þarsem Svalbarðsströnd endar til norðurs er
Víkurskarðið sem þjóðvegur liggur nú um til
austurs frá Akureyri. Fremst í skarðinu stend-
ur bærinn Miðvík, en þar bjuggu árið 1795
hjónin Hallgrímur Ámason og Ragnhildur
Jónsdóttir. Bóndi var ættaður af Svalbarðs-
strönd en húsfreyja frá Austurlandi. Þau höfðu
búið að Rauðuskriðu í Aðaldal en fluttu að
Miðvík 1792. Með þeim kom vinnumaðurinn
Jón Benediktsson, fæddur 31. ágúst 1763 að
Fagranesi í Aðaldal. Var Jón 6 ár samfleytt
vinnumaður hjá Hallgrími sem þykir benda til
þess að hann hafi komið sér vel og þótt góður
verkmaður. Jón Benediktsson fékk reyndar
alla tíð góðan vitnisburð hjá prestum sínum
sem öðmm, til dæmis skráir séra Stefán Hall-
dórsson í Laufási eitt sinn um Jón meðal ann-
ars, „skarpur, skáld“. Aldrei hef ég þó heyrt
honum eignaðan skáldskap. í ársbyrjun 1795
er samkvæmt manntali vistráðin í Miðvík
vinnukonan Marsibil Semingsdóttir frá Hólk-
oti í Reykjadal, fædd 1769. Ekki er víst hve-
nær hún réðst þangað, en trúlega þó árið á
undan því vinnuhjú vom oftast ráðin frá vori
til vors. Marsibil hafði þá verið vinnukona á
ýmsum bæjum í Reykjadal og Aðaldal og
sjaldan lengi á sama stað. Hún fékk oftast
fremur slakan vitnisburð einkum fyrir geðslag
og siðferði og heldur þótti prestum hún fá-
kunnandi um kristindóm. Bæði höfðu þau
eignast bam í lausaleik er hér var komið. Jón
með konu að nafni Amþrúður Jónsdóttir, en
Marsibil soninn Illuga með Kjartani Jónssyni
á Selalæk.
Vorið 1796 flutti Hallgrímur bóndi frá Mið-
vík og óljóst um feril hans næstu ár, en árið
1800 var hann sestur að á Öngulstöðum í
Eyjafirði og kemur ekki meir við þessa sögu,
en geta má þess að Ámi sonur hans varð síðar
bóndi í Blönduhlíð og var einn leitarmanna er
gerð var þjófaleit í Bólu haustið 1838. Vist
þeirra Jóns og Marsibilar í Miðvík hefúr af
þessum sökum lokið vorið 1796 og ekki víst
hvert leið þeirra hefur legið. Síðan gerðist það
sem frægt er að Marsibil ól bam sitt á bænum
Hallanda sunnarlega á Svalbarðsströnd gegnt
Akureyri. Sem fyrr segir er ekki vitað hvenær
á árinu sá atburður varð. Hafi Marsibil alið
bamið á fyrrihluta árs 1796 sem ferming
Hjálmars þykir gefa vísbendingar um, hefur
henni verið vísað burt frá Miðvík áður en vist-
unartíma lauk, nema bamið hafi fæðst nálægt
vinnuhjúaskildaga. Hjálmar taldi sig fæddan
29. september, hvað sem hæft er í því, en vera
má að honum hafi verið sagt það í æsku. Þá
verður líka bókun prestsins skiljanlegri. En
hvaða erindi átti þá Marsibil um Svalbarðs-
strönd á þeim tíma, löngu eftir að vist hennar í
Miðvík lauk? Hví leitaði hún ekki til ættingja
Hjálmar var mikill útskurðarmeistari. Þessi kistill er varðveittur á Þjóðminjasafninu.
sinna austur í Reykjadal við þessar aðstæður?
Móðir hennar var á lífi og bjó hjá syni sínum
Jóni Semingssyni bónda að Bergsstöðum í
Reykjadal. Jón Benediktsson viðurkenndi fað-
emið fúslega og hann var vel gerður maður og
öðmm líklegri í sinni stétt tilað hafa hönd í
bagga varðandi framfærslu bamsins enda varð
svo. Varla hefur konan farið austur í Reykja-
dal og síðan aftur vesturyfir til þess að biðjast
gistingar á Hallanda einsog hún var á sig kom-
in. Allt sýnist þetta með nokkmm ólíkindablæ.
Hjálmar átti til að mikla
fyrir sér örlög sín
Af þessu hafa sem kunnugt er sprottið ýms-
ar sögusagnir og býsna þjóðsagnakenndar.
Vinsælust hefur orðið sú saga og trúlega þótt
ríma best við ævihlaup Hjálmars einsog menn
hafa séð það fyrir sér, er á þá leið að móðir
Hjálmars hafi verið fömkona sem baðst af til-
viljun gistingar á Hallanda og ól þar þjóðskáld
um nóttina. Húsráðendur hafi hið snarasta, lík-
lega strax daginn eftir, sent vinnukonu sína
með bamið til hreppstjóra svo hann gæti ráð-
stafað óskilafé þessu en óttast að sitja uppi
með ómagann að öðmm kosti. Sumir hafa get-
ið þess til að hún muni hafa ætlað til systur
sinnar sem var vinnukona í „góðu húsi“ á Ak-
ureyri. Ólíklegt er þó að vinnukona hefði haft
þar mikil úrræði, hversu gott sem húsið hefur
verið. Og hversvegna hélt hún þá ekki áfram
ferð sinni með bamið eftir að hafa jafnað sig
af fæðingunni, var það ekki einfaldasta leiðin
tilað losna við ómagann? Reyndar þjakaði
ómegðin ekki þau Hallandshjón því þau vom
bamlaus.
Hvort sem mönnum líkar betur eða verr, er
ýmislegt við þessa sögu að athuga. Það er
fyrst að foreldrar Hjálmars vom ekki reikunar-
fólk, heldur vistráðin hjú og faðir hans sjálf-
stæður bóndi frá árinu 1803. Þá fær sagan um
ferð Margrétar vinnukonu með Hjálmar ný-
fæddan á fund hreppstjóra varla staðist, því
leiðin frá Hallanda að Dálksstöðum lá næstum
um hlaðið á Svalbarði þarsem hreppstjórinn
bjó. Hún hefur því varla beðist gistingar á
Dálksstöðum á þeirri leið. Hefði hún ætlað
lengra út ströndina, til dæmis útí Laufássókn
og þaríhast aðhlynningar á leiðinni, hefði hún
eflaust knúið dyra á Efri Dálksstöðum sem
fyrir siðferðisbrotin sem sýnast honum fyrir-
gefin í meira mæli en þá gerðist.
Hjálmar var lánsamur í æsku
Því var öðmvísi háttað um Marsibil og
staða hennar ekki öfundsverð vorið 1796,
hvort sem henni var vísað úr vistinni eða
henni lokið á umsömdum tíma. Varla hefur
verið auðvelt fyrir ólétta vinnukonu að ráða
sig í vist, ekki síst þarsem hún var aðkomin og
ókunnug í sveitinni. Við athugun kemur þó í
ljós að einn bóndinn á ströndinni var uppmnn-
inn í Reykjadal einsog hún. Trúlega hafa þau
vitað deili hvort á öðm eða jafnvel þekkst og
þessi bóndi var Jón Bárðarson á Hallanda.
Hvert hefði Marsibil átt að leita annað í vand-
ræðum sínum en til eina mannsins í sveitinni
sem hún þekkti eða vissi deili á? Og þegar við
bætist að húsfreyjan á Hallanda var systir Jón
sáluga á Neðri Dálksstöðum lætur að minnsta
kosti nærri að hringurinn lokist. Hallandshjón
hafa í tímans rás sætt ámæli fyrir harðýðgi við
nýfætt bamið og móður þess. Það skyldi þó
ekki vera að sá dómur hafi verið reistur á
röngum forsendum? Konur í þeirri stöðu sem
Marsibil var í þetta vor, gripu stundum til
neyðarúrræða svosem að fyrirgera bami sínu
og jafnvel sjálfúm sér líka. Vom það kannski
alltsaman hjónin á Hallanda sem björguðu
Hjálmari og móður hans ffá slíkum örlögum?
Þegar Hjálmar kom að Neðri Dálksstöðum
bjó þar ekkjan Sigríður Jónsdóttir 65 ára með
uppkomnum bömum sínum, Elínu, Valgerði
og Jóhanni. Guðmundur elsti sonur Sigríðar
var þá látinn, en hann hafði siglt til Kaup-
mannahafnar að nema myndskurð sem hann
svo stundaði á Dálksstöðum eftir heimkom-
Hallandshjón hafa í tfmans rás sætt ámæli fyrir harðýðgi við nýfætt
barnið og móður þess. Það skyldi þó ekki vera að sá dómur hafi verið
reistur á röngum forsendum?
Ctyba.M\ faefr Doft jeufati
(hó Bh/tctn' Xtýtu
'tunn.
Rithönd Hjálmars. Þetta er vísan alkunna
sem hefst á orðunum „Víða til þess vott ég
fann..."
vom við þjóðbrautina. Neðri Dálksstaðir em
frammi á sjávarkambinum og úr leið, enda
djúpt gil sunnan við bæinn. Af þessu sýnist
mér að ekki verði dregin önnur ályktun en sú
að ferð Margrétar hafi frá upphafi verið ráðin
að Neðri Dálksstöðum og faðir Hjálmars verið
búinn að semja við Dálksstaðafólk um að taka
að sér bamið. Hreppstjóraþátturinn er þá þjóð-
sagan ein, eða síðari tíma skáldskapur Hjálm-
ars sjálfs sem r basli sínu á efri ámm átti til að
mikla fyrir sér örlög sín, samanber vísuna
frægu um Hallands Möngu. Margrét var 23
ára er hún fór þessa ferð og skilaði verki sínu
með sóma.
Leiðin á milli bæjanna er þama ekki svo
löng að vel gæti vinnumaðurinn í Miðvík ver-
ið kunnugur orðinn Dálksstaðafólki og víst er
að hann var þar viðloðandi eftir að vinnu-
mannsferlinum lauk, en honum sýnist hafa
lokið er hann hvarf frá Miðvík. Hann er skráð-
ur lausamaður næstu ár og hefur þá ef til vill
stundað sjó sem trtt var við Eyjafjörð á þess-
um tíma. Árið eftir fæðingu Hjálmars er faðir
hans orðinn lausamaður á Neðri Dálksstöðum
og kvæntist næsta ár heimasætunni þar, Val-
gerði Jónsdóttur. Hvort samdráttur þeirra í
milli hefur þegar verið orðinn er Hjálmar
fæddist veit víst enginn, en Jón Benediktsson
þótti myndarlegur maður og vinsæll, ekki síst
hjá kvenfólki einsog dæmin sýna. Jón hlaut
góðan vitnisburð hvar sem hann var og þrátt
una, uns hann lést. Guðmundur kenndi Jó-
hanni bróður sínum myndskurð, sem hann
síðan fékkst við og var gjaman nefndur Jó-
hann myndskeri. Ljóst er þvr hvar Hjálmar
lærði þá list sína. Sigríður á Dálksstöðum þótti
mikilhæf kona og heimili hennar var með
menningarbrag, sem sést meðal annars af því
að hún studdi son sinn til náms erlendis. Þar
vom kvöldvökur og húslestrar og kristindóm-
ur hafður í hávegum. Hjálmar minntist fóstm
sinnar með miklum hlýhug alla tíð og elsta
dóttir hans bar nafn hennar. Hjálmar var vita-
skuld á Dálksstöðum í skjóli föður srns og
gjaman skráður til heimilis hjá honum, þótt
hann dveldi á Dálksstöðum. Sjálfur sagði
hann seinna á ævinni að heimili hans hefði
verið þar til 14 ára aldurs, en þá lést Sigríður
fóstra hans.
Faðir Hjálmars og stjúpa fluttust vesturyfir
Ijörð árið 1802 og hófu búskap að Blómstur-
völlum í Kræklingahlíð árið eftir. Þar bjuggu
þau til ársins 1818 að þau fluttu að Ytra
Krossanesi í sömu sveit. Hjálmar flutti til
þeirra er fóstra hans dó, en víst er að hann hef-
ur dvalið hjá þeim við og við fyrir þann tíma.
Samband þeirra feðga sýnist hafa verið gott
og faðirinn kunnað að meta þennan baldna
son sinn. Kom það ekki síst í ljós er sóknar-
presturinn í Glæsibæ kærði Hjálmar fyrir að
yrkja um sig níðvísur. Það féll stjúpu hans