Alþýðublaðið - 10.09.1996, Blaðsíða 5

ÞRIÐJUDAGUR 10. SEPTEMBER 1996
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
5
s a g a
Mynd Þórarins B. Þorlákssonar listmálara af Bólu- Hjálmari.
Hjálmars í Bólu verður minnst fyrir vísur og kvæði meðan íslensk tunga
er til, en ekki síður fyrir þann andlega styrk sem gerði honum kleift að
hef ja sig yfir örlög sín og gera líf sitt að skáldskap.
hinsvegar miður, hefur trúlega verið trúuð líkt
og móðir hennar. Að sögn Hjálmars kom faðir
hans honum í skóla til Odds gamla á Dagverð-
areyri einhveija mánuði á æskudögum hans.
Oddur var gáfaður karl, fombýll og ffóður,
meðal annars um gamalt skáldamál og orti
sjálfur. Segir Hjálmar að Oddur hafi kennt sér
að yrkja skammavísur í anda séra Jóns á Bæg-
isá og hlegið mikið að tilburðunum. Fór vel á
með þeim Oddi og hélst vinskapur milli þeirra
meðan lifðu og einnig milli Hjálmars og af-
komenda Odds eftir hans dag. Hjálmar átti
jafnan góðu að mæta við Eyjafjörð, en þangað
fór hann nokkuð oft á sínum efri ámm. Átti
hann þá athvarf hjá Unu systur sinni á Akur-
eyri. Una var dóttir Jóns og Valgerðar á
Blómsturvöllum, hún var fátæk verkamanns-
kona á Akureyri, en mikils metin, tók meðal
annars þátt í félagsmálum með Friðbimi
Steinssyni bóksala. Afkomendur átti hún,
meðal annar Bjöm Jónsson verkalýðsforingja,
þingmann og ráðherra.
Afreks- og hreystisögur
Oft var hart í ári norðanlands á æskuámm
Hjálmars, þrálátur norðankuldi, snjóalög og
léleg spretta þjakaði bændur og fiskileysi þá er
sjóinn stunduðu og svarf að mönnum víða.
Áhaldaskorturinn sagði fíka til sín, en Þorlák-
ur í Skriðu enn ekki farinn að smíða sfna tin-
húðuðu öngla. Enginn auður hefur því verið í
garði á Dálksstöðum eða á Blómsturvöllum,
en þama bjó dugandi fólk svo margur hefúr
eflaust búið við fakara atlæti en Hjálmar Jóns-
son. Jafnvel má segja að Hjálmar hafi verið
lánsamur í æsku. Hann ólst upp hjá góðu
fólki, fékk þá tilsögn í bókmenntum og mynd-
skurði sem dugði honum tilað verða einn
fremsti listamaður þjóðarinnar á 19. öld. Hann
var líka vel á sig kominn líkamlega, var með
stærri mönnum og svo hraustur að til era af-
rekssögur af honum einnig á því sviðið. Hann
var því eftirsóttur í vinnu og reri til dæmis eitt
sumar með Þorsteini á Skipalóni og annað
með Jóni á Syðribakka. Báðir þóttu þeir
vinnuharðir og gerðu miklar kröfur, enda gátu
þeir valið úr mönnum. En þeir gerðu vel við
þá sem þeim líkaði við. Þorsteinn lærði smíðar
í Kaupmannaliöfn og gerðist síðan brautryðj-
andi á mörgum sviðum og varð einn helsti
ffamfaramaður norðanlands um sína daga.
Þeir sem verið höfðu á Skipalóni létu þess
gjaman getið með nokkra stolti, líktog þeir
hefðu forframast erlendis. Jón var líka kraft-
mikill og harðskeyttur og meðal annars vora
skráða af honum hreystisögur. Hann var dótt-
ursonur Jóns Flóventssonar í Dunhaga, sem
hófst úr því að vera lausaleiksbam fátækrar
vinnukonu til þess að verða einn nk;asti bóndi
héraðsins, hreppstjóri um áratuga skeið og svo
voldugur talinn að hann hefði sagt amtmönn-
unum á Möðravöllum fyrir verkum. Að
Hjálmar skuli hafa róið með þessum mönnum
báðum, sýnir best hvers álits hann naut sem
ungur maður og vinfengi þessara manna hafði
hann meðan þeir lifðu, en þeir vora allir á líku
reki. Amma mín sem var sonardóttir Jóns á
Syðribakka sá Hjálmar þegar hún var 8-9 ára
gömul, en þá kom hann í heimsókn að Syðri-
bakka og rómaði rnjög viðtökumar hjá sínum
gamla skipsfélaga. Henni varð starsýnt á
Jafnvel má segja að Hjálmar hafi
verið lánsamur í æsku. Hann ólst
upp hjá góðu fólki, fékk þá tilsögn
í bókmenntum og myndskurði sem
dugði honum tilað verða einn
fremsti listamaður þjóðarinnar á
19. öld.
Hjálmar þarsem hann sat í búrinu sköllóttur
með gráan hárlubba niðurá treyjukragann og
skegghýjung á vöngunum. Hún spurði afa
sinn; er þetta maður? Þá var Hjálmar sjötugur.
Það var því enginn aukvisi sem réðst í
vinnumennsku að Silfrastöðum í Skagafirði
vorið 1820, þá 24 ára að aldri, hjá Áma bónda
þar syni Hallgríms frá Miðvík. Sú vistráðning
varð honum örlagarík. Á næsta bæ Uppsölum
bjó móðursystir Hjálmars, Guðbjörg Semings-
dóttir ásamt bónda sínum Ólafi Jónssyni úr
Öxnadal. Þau áttu nokkur böm og var elst
þeirra Guðný, fædd 1801. Þama virðist
Hjálmar fyrst hafa kynnst móðurfólki sínu og
varð sá kunningsskapur til þess að hann giftist
Guðnýju frænku sinni vorið 1822. Uppúr því
hófst búskaparsaga Hjálmars, sem ekki verður
sögð hér, en þess má geta að vel fór á með
Hjálmari og Guðbjörgu frænku hans og
tengdamóður, þótt skapheit þætti einsog fleiri
í þeirri ætt. Búskap Hjálmars lauk vorið 1843
er hann flutti frá Bólu að Minni Ökrum. Hafði
hann legið veikur um veturinn og treysti sér
ekki til vinnu eftir það. Talið er að hann hafi
fengið lömunarveiki og borið menjar hennar
síðan. Árið eftir missti hann konu sína og stóð
þá einn uppi með bömin sem flest voru tekin í
fósmr. Við uppskrift á dánarbúi konunnar
kom í ljós að eignir þeirra við búskaparlok
námu 7 kýrverðum, er frá var dreginn kostn-
aður og skuldir. Bólu-hjón vora því engir ör-
eigar í búskap sínum.
Basl hins búlausa
Hjálmar var ekki fimmtugur er búskap hans
lauk og við tók basl hins búlausa. Honum
tókst þó að ffamfleyta sér að mestu með rit-
störfúm og myndskurði, auk smá búhokurs
sem Guðrún dóttir hans sá að mestu um. 2. ág-
úst 1874 varð sigurdagur Hjálmars, en þá riðu
þrír höfðingjar í hlað á Mælifelli á leið sinni á
þjóðfundinn; séra Amljótur Ólafsson á Bæg-
isá, séra Ámi Jóhannsson í Glæsibæ og Jón
Sigurðsson dannebrogsmaður á Gautlöndum.
Erindi þeirra var ekki við prestinn, þeir gerðu
boð fyrir Hjálmar Jónsson sem þá var á
Starrastöðum þama í grennd. Erindið við
Hjálmar var að kaupa af honum höfundarrétt-
inn að öllum ritverkum hans gegn árlegu
gjaldi meðan hann lifði. Var samningur þar
um undirritaður þann dag. Hjálmar naut þó
ekki gjaldsins lengi, því hann varð bráðkvadd-
ur 25. júlí árið eftir. Vera má að hann hafi ver-
ið saddur lífdaga, en óbugaður var hann and-
lega og með fullri reisn fór hann einsog hann
lifði. Hjálmar og Guðný áttu 6 böm og lifðu 5
þeirra. Af þeim eiga 4 afkomendur.
Þann 15. desember 1834 gerðist það að
Hólmfríður Einarsdóttir ógift stúlka á Kotum í
Norðurárdal í Skagafirði ól sveinbam sem
ekki var feðrað. Konan dó um nóttina, en ljós-
móðirin sagði að móðirin hefði sagt sér að
Hjálmar í Bólu væri faðir bamsins. Hjálmar
neitaði og var drengurinn nefndur Benjamín
Hansson, en oft vora föðurlaus böm skráð
þannig. Benjamín ólst að mestu upp hjá séra
Jóni Halldórssyni á Hjaltastöðum og fluttist
með honum að Saurbæ í Dölum. Þar óx hann
upp, giftist og gerðist bóndi á Stóra Múla og
Lambanesi. Hann lést hjá dóttur sinni og
tengdasyni í Stóra Múla 19. maí 1919. hann
mun stundum á efri áram hafa skrifað sig
Hjálmarsson, enda þekkti hann söguna um
upprana sinn. Benjamín var talinn skynsamur
maður og vel hagmæltur. Eftir hann er meðal
annars þessi vísa:
Klœði og fóður guð mér gaf
greitt nam lífið teygja.
Enföður og móður átti ég af
ekki neitt að segja.
Hjálmars í Bólu verður minnst fyrir vísur og
kvæði meðan íslensk tunga er til, en ekki síður
fyrir þann andlega styrk sem gerði honum
kleift að helja sig yfir örlög sín og gera h'f sitt
að skáldskap. ■