Alþýðublaðið - 13.11.1996, Blaðsíða 4

4
-----------------------------------------------E!
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
æ k u
MIÐVIKUDAGUR 13. NÓVEMBER 1996
9
■ Tfáðin til frelsis nefnist sjálfsævisaga
Nelson Mandela sem Fjölvi gefur út. Al-
þýðublaðið fékk leyfi útgefanda til að
birta brot úr bókinni. í þeim köflum sem
urðu fyrir valinu segir Mandela frá fang-
elsisvist sinni á Robbeneyju, en hann sat
í tuttugu og sjö ár í fangelsi.
Efdr nokkra mánuði var Kf okkar
fallið í ákveðnar skorður. Líf í
fangelsi er skipulegt, hver dagur
öðrum líkur, hver vika annarri lík og
mánuðir og ár hvert öðru líkt. Allt sem
truflar þetta skipulag er yfirvöldum
þymir í augum, því skipulag er aðals-
merki vel rekins fangelsis.
Skipulagið er einnig þægilegt fyrir
fangana og einmitt þess vegna er það
gildra. Skipulag getur verið góður
förunautur sem erfitt er að standast,
því það lætur tímann líða. Það var
bannað að hafa armbandsúr og klukk-
ur á Robbeneyju svo við vissum aldrei
nákvæmlega hvað tímanum leið. Við
þurftum að reiða okkur á bjölluhring-
ingar, flautur og hróp fangavarðanna.
Þar sem hver vika var annarri lík var
erfitt að henda reiður á hvaða dagur
var og hvaða mánuður. Eitt af mínum
fyrstu verkum var að útbúa dagatal á
vegginn í klefanum. Þegar tímaskynið
er farið er auðvelt að missa tökin og
hönnuð til að beygja fólk andlega og
eyðileggja staðfestu þess. Til að ná
þessu fram reyna yfirvöld að nýta sér
alla veikleika, drepa niður allt frum-
kvæði og öll merki um sjálfstæði - allt
miðar þetta að því að slökkva neistann,
sem gerir okkur að mennskum mönn-
um og mismunandi einstaklingum.
Að lifa af krafðist skilnings á því,
sem yfirvöld voru að reyna að gera og
þess að deila honum með öðmm. Það
væri erfitt ef ekki ómögulegt fyrir ein-
samlan mann að beijast á móti. Ég veit
ekki hvort mér hefði tekist það ef ég
hefði verið einn. En stærstu mistök
yfirvalda vom að hafa okkur saman,
því samveran styrkti okkur. Við studd-
um hver annan og fengum styrk hver
af öðmm. Við deildum öllu sem við
vissum og lærðum og með því marg-
faldaðist það hugrekki sem hver og
einn hafði til að bera. Með þessu er ég
ekki að segja að viðbrögð okkar allra
við erfiðleikunum hafi verið eins. Fólk
Mandela og de Klerk viö afhendingu Friðarverðlauna Nóbels í Osló árið
1993.
jafhvel ganga af vitinu.
Tíminn líður hægt í fangelsi; dag-
amir virðast óendanlega langir. Orð-
takið að tíminn líði hægt er venjulega
notað um aðgerðaleysi og leti. En ekki
á Robbeneyju. Við vorum næstum
alltaf önnum kafnir við vinnu, nám og
að leysa þrætur. Samt leið tíminn
hægt. Að hluta til stafaði það af því, að
það sem tók nokkra daga utan fangels-
is tók mánuði eða ár innan þess. Það
gat tekið frá hálfu ári upp í eitt ár að fá
afgreidda beiðni um nýjan tannbursta.
Ahmed Kathrada sagði eitt sinn, að í
fangelsi væri mínúta eins og ár, en árin
eins og mínútur. Dagur, sem eytt er í
að mylna steina í fangelsisportinu
virðist óralangur, en allt í einu er árið
liðið og maður veit ekki hvert allir
mánuðimir fóru.
Það verkefni sem ögrar öllum fóng-
um, einkum pólitískum föngum, er
hvemig á að halda sönsum í fangelsi,
hvemig á að koma úr fangelsi óskadd-
aður, hvemig á að viðhalda og jaíhvel
endurnæra það sem maður trúir á.
Fyrsta skrefið er að læra hvað á að
gera til að lifa af. Maður þarf að
þekkja tilgang óvinarins til að geta gert
áætlun um að ónýta hann. Fangelsi eru
er ólíkt og bregst á mismunandi hátt
við streitu. En þeir sterku styrkja hina
veikari og með því eykst báðum styrk-
ur. Við urðum að skapa okkur líf í
fangelsinu. Þegar allt kom til alls var
skipulagið frá okkur komið, en ekki
fangavörðunum og jafnvel yfirvöld
gerðu sér það ljóst.
Leiðtogar þurfa stundum að taka
ákvarðanir sem em óvinsælar og oft
koma afleiðingamar ekki í ljós svo ár-
um skiptir. Til em þeir sigrar sem eng-
inn veit hvað mikilvægir em nema sá
sem vann þá. Þetta á einkum við í
fangelsi, þar sem menn verða að
hugga sig við að vera trúir sannfær-
ingu sinni, jafnvel þótt enginn annar
viti það.
Nú stóð ég á hliðarlínunni, en ég
vissi að ég gæfi baráttuna ekki upp á
bátinn. Ég var á öðmm, minni baráttu-
velli, velli þar sem einu áhorfendumir
vomm við og kúgaramir. Við litum á
baráttuna í fangelsinu sem smækkaða
mynd af baráttunni í heild. Við börð-
umst í fangelsinu eins og við höfðum
barist utan þess. Kynþáttafordómamir
og kúgunin var sú sama; ég þurfti að-
eins að beijast á annan hátt.
Fangelsi og fangelsisyfirvöld vilja
Hver sá maður eða stofnun sem reynir að svifta mig sjálfsvirðingu mun tapa,
þvf hana læt ég ekki af hendi fyrir nokkurn mun og ekki fyrir nokkurn þrýsting,
segir Mandela sem 27 ára fangavist fékk ekki bugað.
svifta menn sjálfsvirðingu. Sú stað-
reynd varð til þess að ég ætlaði að
sigra, því hver sá maður eða stofnun
sem reynir að svifta mig sjálfsvirðingu
mun tapa, því hana læt ég ekki af
hendi fyrir nokkum mun og ekki fyrir
nokkum þrýsting. Ég hugleiddi aldrei í
alvöru að ég ætti ekki eftir að sleppa úr
fangelsi. Ég hef aldrei talið að lífstíð-
arfangelsi þýddi í reynd lífstíðarfang-
elsi og að ég ætti eftir að deyja á bak
við lás og slá. Ef til vill afneitaði ég
þeirri hugmynd vegna þess að hún var
of dapurleg. En ég vissi alltaf að einn
góðan veðurdag ætti ég eftir að ganga
á grasi úti í sólskini sem fijáls maður.
Ég er bjartsýnn að eðlisfari. Hvort
það er meðfætt eða áunnið veit ég
ekki. Hluli af því að vera bjartsýnn er
að horfa í sólarátt og halda áfram. Ég
lifði margar myrkar stundir þegar
vemlega reyndi á trú mína á maimkyn-
ið, en ég vildi ekki og ætlaði ekki að
leggjast í volæði. Það var leiðin til
uppgjafar og dauða.
Einangrunarklefamir vom í okkar
byggingu en í annarri álmu. Okkur
fannst þeir langt í burtu þó að þeir
væm aðeins hinum megin við portið. í
einangrun fær maður engan félags-
skap, enga hreyfingu og engan mat:
aðeins hrísseyði (soð af hrísgijónum)
þrisvar á dag í þijá daga. Okkar venju-
lega mauk er herramannsmatur saman-
borið við þetta.
Fyrsti dagurinn í einangrun er alltaf
verstur. Maður er vanur að borða
reglulega og líkaminn er ekki vanur
fóstum. Annan daginn hafði ég aðlag-
að mig matarleysi og þann þriðja lang-
aði mig lítið í mat. Afríkumenn em
ekki óvanir matarskorti, sjálfúr var ég
matarlaus dögum saman íyrst eftir að
ég kom til Jóhannesarborgar.
Ég hef þegar minnst á það, að ég tel
einangrun vera erfiðasta hlutann af
fangalífinu. Þar er ekkert upphaf og
engin endalok, maður er bara einn
með hugsunum sínum sem geta orðið
býsna skrýtnar. Var þetta draumur eða
raunvemleiki? Maður fer að efast um
allt. Gerði ég rétt, var fómin einhvers
virði? I einangmn bægir ekkert þess-
um áleitnu hugsunum frá.
En mannslíkaminn getur ótrúlega
aðlagast erfiðum aðstæðum. Ég hef
reynt það að maður getur borið hið
óbærilega ef hugurinn er sterkur þegar
reynir á líkamann. Sterk sannfæring er
leyndardómurinn við að þola skort,
andinn getur verið mettur þótt maginn
sé tómur.
Á þessum fyrstu árum komst það
upp í vana að vera í einangrun. Við
vomm iðulega kærðir fýrr smæstu sak-
ir og settir í einangrun. Stundum
misstum við máltíðir fyrir augnatillit
og við gátum hafnað í einangmn fýrir
að standa ekki á fætur þegar fanga-
vörður kom inn í herbergi. Sumir PAC
fangamir bmtu reglumar bara til þess
að brjóta þær og eyddu því löngum
stundum í einangrun. Fangelsisyfir-
völdin töldu að einangrun læknaði
okkur af því að sýna andstöðu og upp-
reisnargimi.
Annað skiptið sem ég lenti í ein-
angrun var skömmu eftir hið fyrra.
Eins og ég hef sagt, gekk okkur illa að
fá kvartanir okkar teknar til greina.
Yfirvöld töldu, að vegna þess hve eyj-
an var afskekkt, gætu þau að meina-
lausu hundsað okkur. Þau töldu að ef
við töluðum íýrir daufum eyrum, gæf-
umst við upp og að fólk utan fangelsis-
ins myndi fljótt gleyma okkur.
Einn daginn þegar við vorum að
vinna í kalknáminu kom fangelsis-
stjórinn ásamt herramanni, sem við
þekktum ekki í fyrstu, til að fýlgjast
með okkur. Einn af félögum mínum
hvíslaði því að mér að þetta væri Au-
camp liðsforingi ffá aðalskrifstofunni,
yfirmaður fangelsisstjórans (Ekki má
rugla honum saman við nafna hans
sem stjórnaði Pretóríufangelsinu).
Mennirnir tveir stóðu álengdar og
horfðu á okkur.
Aucamp var lágvaxinn og þrekinn,
klæddur jakkafötum. Hann var vanur
að koma í eftirlitsferð til eyjarinnar
annað hvert ár, og þá var okkur skipað
að standa í viðbragðsstöðu við rimlana
í klefunum og halda á fangakortunum
meðan hann gekk hjá.
Ég sá strax að óvænt heimsókn Au-
camps var einstakt tækifæri til að
koma kvöitunum á framfæri við mann,
sem hefði vald til að bregðast við
þeim. Ég lét hakann frá mér og gekk
til þeirra. Verðimir brugðust við og
komu í áttina að mér. Ég vissi að ég
var að bijóta reglumar, en ég vonaði
að verðimir yrðu svo hissa á nýstár-
legri hegðun minni að þeir stöðvuðu
mig ekki. Það reyndist vera rétt.
Þegar ég kom til mannanna tveggja
sagði fangelsisstjórinn hvasst, „Man-
dela, farðu á þinn stað. Það hefur eng-
inn kallað í þig.“ Ég skipti mér ekki af
honum og ávarpaði Aucamp og sagði
að ég hefði tekið þetta óvenjulega
frumkvæði vegna þess að ekki væri
bmgðist við kvörtunum okkar. Fang-
elsisstjórinn greip fram í: „Mandela,
ég skipa þér að fara á þinn stað.“ Ég
sneri mér að honum og sagði rólega:
„Ég er hér og fer ekki til baka.“ Ég var
að vona að Aucamp vildi hlusta á mig,
en hann virti mig kuldalega fyrir sér,
sneri sér að vörðunum og sagði rólega:
„Kærið hann.“
Ég hélt áfram að tala á meðan verð-
imir drógu mig í burtu. „Farið með
hann í klefann," sagði fangelsisstjór-
inn. Ég var kærður og enn hafði ég
ekkert mér til vamar. I þetta sinn var
refsingin fjórir dagar í einangrun. Ég
gat dregið lærdóm af þessu, lærdóm
sem ég kunni en hafði í örvæntingu
minni gleymt. Enginn, síst af öllu
embættismaður í fangelsi, h'ður það að
vald hans sé dregið í efa. Aucamp
hefði þurft að lítillækka undirmann
sinn til þess að svara mér.
Embættismenn fangelsismála bregðast
betur við tveggja manna tali. Besta
leiðin til að bæta aðstæður á Rob-
beneyju var að reyna að hafa áhrif á
yfirmennina í einkaviðræðum. Ég var
stundum sakaður um að vera of hallur
undir embættismenn fangelsisins, og
var fús að sitja undir því til að ná fram
umbótum. ■