Alþýðublaðið - 17.06.1997, Blaðsíða 4

4
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 17. JÚNÍ1997
■ Jón Baldvin Hannibalsson skrifar um Jón Sigurðsson forseta og spyr hvað samtíðin geti sótt að
gagni í hugmyndabanka þjóðarleiðtogans?
f'oringi
Sumir sjá fortíðina í hillingum;
finna samtíðinni flest til foráttu
og líta á framtíðina sem ógnun
við óbreytt ástand. Sumir eru svo
ákaftr þjóðemissinnar að þeir leiðast
út í að fegra fátæktarbasl fortíðarinn-
ar, þennan sjálfsþurftarbúskap eymd-
arinnar, sem nærri hafði gengið af
þjóðinni dauðri. Sumir hugsa
ósjálfrátt um íslenska menningu sem
eins konar þjóðminjasafn, sem þurfi
að loka af fyrir ágengni útlendinga.
Aðrir hafa staðnað í hugtakanotk-
un og þrætubókarlist sjálfstæðisbar-
áttunnar á 19. öld við Dani og vilja
kenna Dönum (útlendingum) um allt
sem aflaga fór í móðuharðindum
miðaldasögunnar og æ síðan. Það er
oft stutt bilið milli einlægrar ættjarð-
arástar og illkynja þjóðrembu og trú-
arofstækis, eins og morðöldin á
Balkanskaga við bæjardyr Vestur-
Evrópu er nýjasta dæmið um.
En til em líka þeir sem leggja allt
annan skilning í lærdóma þjóðarsög-
unnar. Þeir leggja áherslu á að Is-
lendingum virðist ævinlega hafa
famast best, þegar þeir vom í sem
nánustum tengslum við umheiminn;
en verst þegar þeir forpokuðust í ein-
angmn. Þeir leggja áherslu á að ís-
lensk menning er eins og sú jurt sem
þrífst best innan um annan gróður.
Hún stendur djúpum rótum í íslensk-
um jarðvegi, en þarf líka að fá .áburð
og Ijós og aðra virkt, af erlendum
toga.
Við skulum ekki gleyma því að
flestir landar okkar sem fram úr
skara í vísindum, listum og fræði-
mennsku hafa leitað sér menntunar
og starfsreynslu erlendis. Það er
beirúínis sérkenni íslensks nútíma-
samfélags og íslenskrar menningar
að ræktunarmenn hennar leita sér
fanga, örvunar, lífsreynslu og nýrra
hugmynda, vítt og breytt um jarðar-
kringluna. Það er hins vegar styrkur
íslenskrar menningar, að hingað til
að minnsta kosti, hafa þessir farand-
verkamenn í víngarði menningarinn-
ar snúið aftur heim og auðgað þannig
íslenskt þjóðlíf með verkum sínum.
Niðurstaða mín er sú að það sé
háskalegur misskilningur að alþjóða-
hyggja sé í andstöðu við ættjarðarást
og þjóðrækni. Svart- hvít heims-
mynd af því tagi er enn í dag versti
ljóðurinn á ráði þeirra sem hæst
hreykja sér á kostnað annarra sem
þjóðemissinnar og ættjarðarvinir í
umræðu dagsins um samskipti Is-
lendinga við aðrar þjóðir. Minnumst
þess að fegurstu ættjarðarljóðin voru
ekki ort af forstandsbændum til
sveita, heldur útlægum mennta-
mönnum í Kaupmannahöfn, sem
sóttu sér lífsmagn og fyrirmynd í er-
lenda menningarstrauma. Það væri
lítill amsúgur í flugi Nóbeiskáldsins
hefði hann hokrað alla ævi í Mos-
fellsdalnum.
Framúrstefnumaður
Órækasta sönnunin fyrir sann-
leiksgildi þessara orða er líf og starf
Jón Baldvin Hannnibalsson
prestssonarins frá Hrafnseyri, Jóns
Sigurðssonar. Tuttugu og tveggja ára
að aldri hleypti hann heimdraganum
til náms við Kaupmannahafnarhá-
skóla. Heimili hans og helsti starfs-
vettvangur var eftir það í Kaup-
mannahöfn allt til æviloka. Það er
umhugsunarefni fyrir okkur fslend-
inga að dönsk stjómvöld tryggðu
Jóni Sigurðssyni störf og styrki til
fræðistarfa, án nokkurra pólitískra
skilyrða. Það var fjárhagslegur
stuðningur Dana og annarra erlendra
vildarmanna, sem gerði Jóni Sig-
urðssyni kleift að rækja leiðtogahlut-
verk sitt í sjálfstæðisbaráttunni. I
þeim efnum naut hann óverulegs
stuðnings að heiman.
Það er líka athyglisvert að nafn
Jóns Sigurðssonar var hvergi að
finna á boðsbréfum embættismanna-
aðalsins, sem stóð fyrir þjóðhátíðinni
1874 í tilefni þúsund ára afmælis ís-
landsbyggðar. Því var borið við að
hann gegndi engu því tignarembætti,
sem gerði hann veisluhæfan. Hlut-
skipti hans var að þessu leyti hið
sama og Einars Benediktssonar,
helsta öndvegisskálds þjóðarinnar og
einhvers stórbrotnasta persónuleika
íslandssögunnar, sem þótti ekki
veisluhæíúr við háborð fyrirfólksins
á Þingvöllum, þegar minnst var þús-
und ára afmælis Alþingis.
Þótt Jón Sigurðsson lyki ekki
hefðbundnu embættismannaprófi var
hann lærður maður. Hann bjó yfir
víðtækri þekkingu, ekki aðeins í
þeim fræðum sem hann stundaði við
háskóla, sögu og málvísindum, held-
ur líka í þjóðfélagsfræðum og þá sér-
staklega hagfræði. Reyndar hafa ný-
lega verið færð fyrir því trúverðug
rök að hann hafi verið fyrsti íslenski
hagfræðingurinn, enda er hann af-
kastamikill rithöfundur á því sviði.
Af ritverkum hans má ráða að hann
hefur tileinkað sér kenningar Adams
Smiths (1723-1794) um handleiðslu
hinnar ósýnilegu handar markáðar-
ins. Hann hefur eirníig kynnt sér
kenningar Ricardos (Í772-1822) um
hagkvæmni alþjóðlegrar verkaskipt-
ingar og yfirburði frjálsra milliríkja-
viðskipta umfram ríkisforsjá, einok-
un og vemdarstefnu, sem mótaði
hugsun ríkjandi valdastétta um efna-
hagsmál.
Að þessu leyti var Jón Sigurðsson
á undan sinni samtíð; framúrstefnu-
maður í hugsun og róttækur umbóta-
maður. Almennt má segja að Jón Sig-
urðsson hafi fyllt flokk frjálslyndra
umbótamanna í hugsun um þjóðfé-
lagsmál, eins og ljóst má vera af hug-
myndum hans og tillögum í mennta-
og skólamálum. Þessar hugmyndir
sótti hann til frjálslyndra heimspek-
inga og hugsuða í Evrópu samtím-
ans. Hætt er við að hugmyndir af
þessum toga hafi verið flestum sam-
tímamanna hans á endurreistu Al-
þingi íslendinga ýmist lokuð bók eða
dæmi um varasama róttækni.
Sögulegur misskilning-
ur
Jón Sigurðsson heimtaði alfrjálsa
verslun og engar refjar. A því máli
hafði hann enga fyrirvara og féllst á
engar undantekningar. Jóni var ljóst
að fríverslun var ekki aðeins tæki til
að bæta lífskjör þjóðarinnar heldur
einnig tæki til að efla þéttbýlismynd-
un í landi þar sem íhaldssamir land-
eigendur réðu lögum og lofum. Við-
skiptamálin voru ekkert aukaatriði á
dagskrá Jóns forseta; þau voru mál
málanna í huga hans ásamt skólamál-
um, en þau voru í ólestri þá eins og
nú. Hugmyndir Jóns Sigurðssonar
um verslunarmálefni íslands birtast í
fyrstu stjómmálaritgerðum hans. Þar
em þau sá meginás, sem allt snýst
um frá upphafi til enda. Enda hafa
verið leiddar að því líkur, að hug-
myndin um frjáls milliríkjaviðskipti
hafi verið það, sem fyrst vakti áhuga
Jóns á stjórnmálum.
Eftirfarandi saga bregður birtu á
þann almenna misskilning, sem verið
hefur uppi um Jón Sigurðsson og
kjamann í pólitískri hugmyndafræði
hans. Ég nefni hana hér af því að hún
snýst um málefni Vestfirðinga og
hefur almenna skírskotun til álita-
mála, sem uppi eru á okkar samtíð.
Auk þess bregður hún Ijósi á skilning
Jóns á eðli stjómmála sem list hins
mögulega.
Nokkm fyrir 1860 báðu franskir
menn um leyfi til að reisa fisk-
vinnslustöð við Dýrafjörð. Vitað var
að Jón Sigurðsson var hlynntur þess-
ari málaleitan Frakka, enda var það
mjög í anda hans að grípa þau tæki-
færi sem gáfust, til að opna landið
fyrir erlendum viðskiptum og fjár-
festingum. I þessu tilviki var honum
sérstaklega annt um, að Islendingar
lærðu að byggja slíkar stöðvar af
Frökkum og lærðu að verka fisk eins
og þeir. En til að styggja ekki stuðn-
ingsmenn sína í kjördæminu og ann-
ars staðar lét hann málið ekki til sín
taka opinberlega, enda logaði landið
í eldheitum umræðum um beiðni
Frakka. Bændur fyrir vestan og í öðr-
um sveitum landsins létu sitt ekki
eftir liggja, heldur fordæmdu þeir
ásælni Frakka á fundum og töldu
sumir, að menningu og sjálfsforræði
þjóðarinnar stafaði bráður háski af
fyrirhugaðri fiskvinnslustöð. Leyfið
var ekki veitt.
Bjöm Þorsteinsson sagnfræðingur
rekur þessa sögu í bók sinni Tíu
þorskastríð 1415-1976. Hann grein-
ir réttilega frá andstöðu bænda við
ósk Frakka en telur Jón forseta hafa
verið í hópi þeirra sem veittu Frökk-
um harða andspymu. Og hælir hon-
um óbeint fyrir staðfestu. En Bjöm
fer mannavillt; hann raglast á Jóni
Sigurðssyni alþingismanni frá
Tandraseli og Jóni forseta. Og eignar
hinum síðamefnda þingræðu hins
fyrrnefnda um málið, eins og athug-
un á Alþingistíðindum á þessum tíma
leiðir í ljós.
Þversögnin í ferli for-
ingjans
En hvemig má það vera að stjóm-
málamaður sem aðhylltist svo róttæk
sjónarmið og var jafnlangt á undan
samtíð sinni og raun ber vitni í hin-
um þýðingarmestu málum, náði
þeim sess að verða óumdeildur leið-
togi þjóðarinnar í baráttu hennar fyr-
ir auknum stjómarfarslegum réttind-
um - baráttu sem beint var út á við og
gegn forræði dönsku valdastéttarinn-
ar?
Hvemig vora innviðir þessa örfá-
menna eysamfélags, sem Jón Sig-
urðsson vildi leiða til stjómarfarslegs
sjálfsforræðis og efnahagslegra
framfara, í takt við tímann í Evrópu á
19. öld? Lýsingarorðin sem hæfa því
best era fjarska einhæf. Það var örs-
nautt, staðnað, einangrað, þröngsýnt
og íhaldssamt. Ráðandi stéttir vora
íhaldssamir landeigendur og embætt-
isaðall, í þjónustu Dana, sem einatt
vora kaþólskari en páfinn í stjórn-
sýslu og réttarfari.
Landeigendur voru um 17% bú-
andmanna; hinir vora leiguliðar.
Þjóðfélagið var bundið í viðjar hafta,
sem hindruðu allar efnahagsframfar-
ir. Ríkjandi löggjöf um ábúð jarða og
vistarband vinnuhjúa hafði þann yfir-
lýsta tilgang að hefta fólksfjölgun
Stefnumótun í ferðaþjónustu
í Reukjauík
^ ^ Arleg rábstefna Atvinnu- og ferbamálanefndar
Reykjavíkurborgar veröur haldin í Rábhúsi Reykjavíkur nk. míbvikudag þann 18.
júní kl. 15:00. Ráðstefnan ber að þessu sinni yfirskriftina Stefnumót 2002. Borgarstjórinn í Reykjavík,
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir, mun ásamt fulltrúum úr verkefnisstjórn kynna niðurstöður stefnumótunar í
ferðaþjónustu í Reykjavík. Að kynningu lokinni verða opnar umræður.
Ráðstefiian er opin aSilum íferðaþjónustu og öðrum sem áhuga hafa á ferðamálum
Atvinnu- og ferðamálanefnd Reykjavíkurborgar