Alþýðublaðið - 17.06.1997, Blaðsíða 5

ÞRIÐJUDAGUR 17. JÚNÍ 1997
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
5
með því að hindra hjónaband vinnu-
fólks, sem ekki átti aðgang að jarð-
næði, og koma í veg fyrir búferla-
flutninga úr sveitum að sjávarsíð-
unni. Tilgangurinn var að hindra
þéttbýlismyndun og þar með fram-
farir í efnahags- og menningarmál-
um. Þessi þrælalög héldust í stórum
dráttum fram á seinasta áratug 19.
aldar.
Það er ljóst af rituðum heimildum
og bréfaskiptum Jóns við samtíma-
menn að ríkjandi ástand var honum
ekki að skapi. En hvers vegna beitti
Jón sér ekki fyrir afnámi þrælalag-
anna, sem heftu alla framfarasókn,
hvað svo sem leið samstöðu um kröf-
una um aukið sjálfsforræði Islend-
inga sjálfra? Sannleikurinn er sá að á
ýmsum sviðum hindruðu aukin áhrif
Alþingis á þróun innanlandsmála,
framþróun í landinu. „Afstaða Al-
þingis til þess að losa um hönilur og
höft vinnulöggjafarinnar eða endur-
bæta ábúðarlöggjöfina var jafnan
neikvæð á meðan danska stjómin
var oft frjálslyndari í þeim málum. “
Var Jón Sigurðsson ekki stjórn-
málamaður þeirrar gerðar sem ræðst
ódeigur gegn valdastofnunum for-
réttindastéttanna? Treysti hann sér
ekki tii baráttu fyrir því að leysa
fjötra vistarbandsins af hinum ánauð-
ugu vinnuþrælum bændasamfélags-
ins, vegna þess að við ofurefli væri
að etja? Lýsir aðgerðaleysi hans
stjómmálaskilningi hans, það er
þeim hyggindum sem í hag- koma:
Að það yrði að fara krókaleiðir að
settu marki, til dæmis þannig að auk-
ið verslunarfrelsi væri forsenda fyrir
myndun þéttbýlisstaða, sem smám
saman myndi draga úr ofurvaldi
hinna íhaldssömu sveiíarhöfðingja,
hvað svo sem liði boðum og bönnum
stjómvalda. Eða taldi hann að nauð-
synlegar þjóðfélagsumbætur yrðu að
bíða stjómarfarslegs sjálfstæðis? Og
þá myndi allt annað veitast að auki.
Spumingar af þessu tagi leiða hug-
ann að því sem kalla má þversögnina
í pólitískum ferli Jóns Sigurðssonar.
Hann var óumdeilanlega frjálslyndur
umbótamaður ef starf hans og stefna
er sett í samhengi samtímastjórnmála
í Evrópu. En hið pólitíska umhverfi
hans var staðnað bændaþjóðfélag,
sem stóð ógn af hugmyndum leiðtog-
ans um róttækar þjóðfélagsumbætur.
Þakkarskuld við Dani?
Ungur fræðimaður sem fjallar um
líf og starf forsetans á nýlegri bók: Af
blöðum Jónsforseta, Sverrir Jakobs-
son sagnfræðingur, leysir þessa þver-
sögn með eftirfarandi hætti:
,Jón Sigurðsson var leiðtogi sjálf-
stæðisbaráttunnar, en hann var ekki
foringi á sviði innanlandsmála.
* Hvemig væri annars unnt að skýra
j framgangsleysi hinna framsýnu til-
lagna hans á sviði skólamála, að mik-
ið erfiði þurfti til að fá Alþingi til að
stofna einn bamaskóla í Reykjavík,
að hvorki skyldu komast á búnaðar-
skólar, sjómannaskólar né kaup-
mannaskólar á meðan Jón lifði?
Meira að segja fyrsti gagnfræðaskól-
inn, sjálfur „realskólinn", sem Jón
batt svo miklar vonir við, komst ekki
á fyrr en 1880.“
Og hann bætir við:
„Aðeins á sviði verslunarfrelsis
var almennur stuðningur í landinu
við stefnu Jóns, en hann náði raunar
aðeins til verslunar við útlönd. ...ekki
þarf að minnast á vinnulöggjöfina
eða ábúðarlöggjöfina. Þar reyndi Jón
ekki einu sinni að berjast fyrir þeim
frjálslyndu sjónarmiðum, sem hann
hlaut þó að aðhyllast. Jón Sigurðsson
var leiðtogi hinnar íslensku þjóðar
þegar hún barðist fyrir sjálfstæði frá
Dönum, en þegar kom að innri mál-
efnum sjálfrar þjóðarinnar var for-
ystu hans hafnað. ...í innanlandsmál-
pm var hann aftur á móti nœr ávallt í
minnihluta og þar sem sjónarmið
hans nutu mikils stuðnings til dæmis
um stofnun búnaðarskóla, lögðust fé-
leysi og almenn vanmáttarkennd á
eitt til að tefja allar framfarir. Enginn
áhugi var á þeim kerfisbreytingum
um? Samtímamenn okkar sem eru
andvígir aðild eða á báðum áttum í
afstöðu sinni, orða þessa hugsun
stundum svo, að stórþjóðimar muni
svelgja hinar smærri. Hvaða skoðun
ætli Jón forseti hefði haft á því? Eft-
irfarandi ummæli hans frá 1866 gefa
okkur vísbendingu um það:
“Þú heldur að einhver svelgi okk-
ur. Látum þá alla svelgja okkur í
þeim skilningi, að þeir eigi við okkur
kaup og viðskipti. Frelsið er ekki í
þvt að lifa einn sér, og eiga ekki við-
skipti við neinn. Frelsið kemur að
vísu mest frá manni sjálfum, en ekk-
ert frelsi, sem snertir mannfélagið,
kemur fram nema í viðskiptum, og
þau em því nauðsynleg til frelsis."
Sá sem hpr stendur þarf alla vega
ekki að velkjast í vafa um, hver hefði
verið afstaða þess frumkvöðuls
frjálsra milliríkjaviðskipta, sem Jón
Sigurðsson var, til EES-samningsins.
Segja má að sá samningur sé stærsta
skrefið sem við höfum stigið á þeirri
leið, sem Jón Sigurðsson markaði í
upphafi stjórnmálaferils síns með
veigamestu dagskrárrritgerð sinni í
Nýjum fe'lagsritum: Um verslun á Is-
landi.
Fólk og foringi
Þegar við lítum yfir sögu sjálf-
stæðisbaráttunnar á 19. öld og lífs-
kjarabyltinguna sem orðið hefur á
20. öld getum við með sanni sagt, að
hlutur Vestfirðinga í þeirri sögu er
stór. Jón Sigurðsson forseti leiddi
baráttu þjóðarinnar fyrir stjómarfars-
legu sjálfstæði og viðskiptafrelsi.
Segja má með nokkmm rökum að
þegar forverar okkar á ísafirði urðu
fyrstir manna á íslandi til þess að
setja niður vél í bát, í upphafi þessar-
ar aldar, hafi það táknað upphaf efna-
hagslegs sjálfstæðis þjóðarinnar á
20. öld. Að þar með hafi seinni
áfangi sjálfstæðisbaráttunnar hafist
fyrir alvöm.
Framrás þessarar sögu var ekki
stöðvuð með neinum byggðastofnun-
um eða atvinnutryggingarsjóðum. En
þessi vélvæðing veiðimannasamfé-
lagsins var upphaf þeirrar þjóðfé-
lagsbyltingar, sem lyfti íslendingum
upp úr eymd sjálfsþurftarbúskaparins
til lífskjara, sem þola enn samanburð
við það besta sem þekkist í heimin-
um. Upp frá því var útflutnings- og
innflutningsverslun aðalatvinnuveg-
ur fslendinga. Útflutningurinn stóð
undir lífskjömm okkar, sem em að
mestu leyti innflutt. Það er til marks
um það hversu skjótt þjóðflutningana
úr baðstofu í blokk bar að, að enn í
dag finnst mörgum landanum inn-
flutningur, sem byggir á útflutningi,
allt að því óþjóðleg iðja.
En spumingin er: Hefur lífskjara-
byltingin breytt okkur sjálfum til
dæmis á þann veg, að við séum síður
hæf til að byggja og nema þetta hrað-
býla land en þær kynslóðir sem á
undan okkur gengu og minna bám úr
býtum? Verður það hlutskipti okkar,
sem nú erum rúmlega á miðjum
aldri, að horfa á eftir atgerfisfólki af
yngri kynslóð, sem sótt hefur sér al-
þjóðlega menntun, til útlanda?
Tíminn einn mun leiða það í ljós.
Stytta Jóns Sigurðssonar á Austur-
velli sem við alþingismenn eigum
leið framhjá á daglegri göngu okkar,
er glæsilegt minnismerki. “Hún horf-
ir vökulum augum á Alþingishúsið til
merkis um að vemdardýrlingur þjóð-
arinnar vakir yfir sjálfstæði hennar.
En hún getur verið minnismerki um
fleira. Ef til vill minnir hún einnig á
að það er ekki nóg fyrir þjóð að eiga
framsýna leiðtoga. Hún verður líka
að hlusta á þá“.
Heimildir:
Jón Sigurösson: Ný Félagsrit, 3. árg.:
Um verzlun á Islandi. Khöfn 1843.
Jón Sigurösson: Blaöagreinar. Menning-
arsjóöur & Þjóövinafélag 1962.
Jón Sigurðsson: Hugvekja til íslendinga:
Úrval úr ritum og ræöum J.S. M & M
1951.
Sverrir Jakobsson: Af blööum Jóns for-
seta. AB 1994.
Þorvaldur Gylfason: Brautryöjandinn.
Þjóösaga 1997.
sem voru nauðsynleg forsenda þeirr-
ar þróunar, sem Jón Sigurðsson
æskti.“
Imyndum okkur sem snöggvast að
Jón Sigurðsson hefði lokið emb-
ættiprófi og sest að í fásinninu heima
sem sýslumaður í héraði bændahöfð-
ingja eða ef til vill rektor lærða skól-
ans (sem hann sótti um á sínum tíma
en var hafnað). Hefði hann þrifist í
nú emm uppi í hugmyndabanka
þjóðarleiðtoga vors? Við vitum að í
baráttu hans gegn útlendri einokun-
arverslun var hann eindreginn frí-
verslunarsinni. En vemdarstefnu-
postular og einokunarsinnar okkar
tíma kenna sig öðmm fremur við
þjóðlega erfð sjálfstæðisbaráttunnar
og hampa Jóni eins og ekkert væri.
Og komast upp með það af því að
kjaminn í boðskap hans hefur týnst í
innihaldslítilli mærð um þjóðfrelsis-
hetjuna, sem lyft hefur verið á stall
þar sem við leggjum blómsveiginn ár
hvert 17. júní. Og kennileiti þeirrar
handleiðslu, sem Jón Sigurðsson
veitti sjálfstæðishreyfingunni á 19.
öld, em einnig horfin í þoku þrætu-
bókarinnar um fyrirvara og fleyga
seinni tíma rifrildisseggja.
slíku umhverfi? Hefði hann náð því
að rísa yfir „dægurþras og ríg“ og
öðlast viðurkenningu sem lítt um-
deildur þjóðarleiðtogi, ef hann hefði
orðið að eyða dögum sínum í návígi
við þröngsýna bændaforkólfa eða
þjónustulundaða embættisbræður?
Jón var frá upphafi sá alþingis-
maður sem mest kvað að á þinginu.
En hann hafði þar algera sérstöðu þar
sem hann var búsettur erlendis. Þessi
fjarlægð gaf honum vissan ljóma í
augum íslendinga eins og hann gerði
sér grein fyrir sjálfur. Þegar til tals
kom að hann tæki við embætti á ís-
landi segir hann : „Fara mundi fljótt
af mér gyllingin þegar ég væri sestur
að sem rektor", en hann taldi sig geta
gert meira gagn ef hann væri ekki
“mengaður við daglegt slabb og
querelas þeirra Reykvíkinga.“
Stöndum við ekki í óbættri þakkar-
skuld við Dani, sem gerðu Jóni Sig-
urðssyni kleift að stunda fræði sín í
hæfilegri fjarlægð frá hversdagsleg-
um kritum smásálarskaparins í
Reykjavík? Danir gerðu honum
kleift að leita í smiðju helstu hugsuða
samtímans í Norðurálfu og Ijáðu
honum í leiðinni „gyllingu fjarlægð-
arinnar", auk þess sem hann varð
aldrei tunguheftur af því „samsæri
þagnarinnar", sem einkennir embætt-
ismenn í þjónustu valdastéttarinnar.
Kannski við skuldum Dönum þakkir
fyrir fleira en handritaheimt?
Jón Sigurösson og
samtíminn
Hvaða vegamesti sækjum við sem
Sá sem hér stendur
þarf alla vega ekki
að velkjast í vafa
um, hver hefði verið
afstaða þess frum-
kvöðuls frjálsra
milliríkjaviðskipta,
sem Jón Sigurðsson
var, til EES-samn-
ingsins. Segja má
að sá samningur sé
stœrsta skrefið sem
við höfum stigið á
þeirri leið, sem Jón
Sigurðsson markaði
í upphafi stjórn-
málaferils síns.
Um þjóðemissinnann og þjóðfrels-
ishetjuna em höfð mörg hástemmd
orð í lögboðnu námsefni handa böm-
um og unglingum, en um alþjóða-
sinnann og hagfrelsisforkólfinn er
lítið sem ekkert sagt. Þess vegna er
flestum núlifandi Islendingum
ókunnugt um afstöðu Jóns Sigurðs-
sonar til efnahagsmála og frjálsra
viðskipta. Hefðu þeir vitað betur,
segir Þorvaldur Gylfason prófessor, í
nýlegri grein, er óvíst hvort tekist
hefði til dæmis að leiða bann við inn-
flutningi landbúnaðarafurða í lög
skömmu eftir 1930, enda hafði fmm-
vörpum í þá vem verið hafnað á Al-
þingi skömmu fyrir 1890. Bannið við
innflutningi landbúnaðarafurða
stendur enn að mestu leyti til mikils
skaða fyrir neytendur og fyrir þjóðfé-
lagið í heild, þrátt fyrir nýlegt Gatt-
samkomulag. Innflutningsbannið er
að nokkm leyti táknrænt fyrir það
hugarfar, sem hefur mótað hagstjóm
á íslandi allar götur síðan á kreppuár-
unum.
Hvaða afstöðu ætli Jón Sigurðsson
hefði tekið til aðildar íslendinga að
Evrópusambandinu á okkar dögum?
Um það verður auðvitað ekkert full-
yrt, því að Jón forseti stóð ekki
frammi fyrir þeirri spumingu á hans
tíð. En hugðarefni hans voru um
margt býsna lík áhugamálum okkar
nútímamanna. Og enginn fær um það
efast að hann var eindregið fylgjandi
frelsi í viðskiptum.
En hvað með hættuna sem sumir
telja að smáríkjum sé búin í allsherj-
arbandalagi með íjölmennari þjóð-