Tíminn - 03.12.1968, Blaðsíða 1

1. desember ræða forseta Sslands dr. Siristjáns Eldjárn
ÞEIR ÁnU SÉR DRAUM
©63ir áíheyrendur!
Hinn fyrsta desember ár hvert,
þegar skammdegið er um það bil
að leggjast með þunga á þá sem
norðrið byggja, höldum við ís-
lendingar hátíð til þess að minn-
ast hins mesta sigurs, sem vér
unnum í sjálfstæðisbaráttu vorri.
í dag eru þessi hátíðahöld með
veglegri hætti en verið hefur
um sinn, þar sem nú er liðin hálf
öld síðan í gildi gengu þau lög,
sem gerðu fsland að fullvalda
ríki og opnuðu oss leiðina að
fullu sjálfstæði þjóðarinnar. í
dag eru fimmtíu ár síðan þjóð-
fáninn var dreginn að hún yfir
fullvalda þjóð, hið sýnilega tákn
um hinn nýja veg hennar heima
fyrir og meðal þjóða heims.
Fyrsti desember er ekki þjóð-
hátíðardagur íslendinga. Það er
17. júní, fæðingardagur Jóns Sig-
urðssonar forseta, og sá dagur,
þegar lýðveldi var stofnað á ís-
landi. En fyrsti desember er þjóð
minningardagur, sem ekki má og
ekki mun niður falla. Svo er að
sjá sem þessum degi hafi þó fyrst
framan af ekki verið neinn sér-
stakur sómi sýndur. Sagt er frá
því í blöðum 2. desember 1921
í fáorðri frétt, að í gær hafi verið
þriggja ára afmæli fullveldisins,
fánar hafi verið dregnir að hún
víða í Reykjavíkurbæ og kennslu
hlé gert í skólum, hátíðarbragur
annars enginn. Minna gat það
varla verið, en þó má sjá þarna
nokkurn vísi að þvi, að menn
gerðu sér dagamun, og 1922 komu
svo stúdentar til sögunnar og
tóku daginn upp á arma sér ,fæð-
ingardag Eggerts Ólafssonar, full
veldisdaginn frá 1918, og gerðu
hann að minningardegi íslenzku
þjóðarinnar og um leið að stúd-
entadegi. í vitund þjóðarinnar
varð fyrsti desember eins konar
þjóðhátíðardagur, þótt ólöggiltur
væri. En eftir að lýðveldið var
stöfnað 1944, hefur dagurinn um
fram allt verið dagur stúdenta,
og allar líkur eru á að það muni
Forseti Islands, dr. Kristján Eldjárn, flytur ræðu sína á samkomu Stúdentafélagsins.
(Tímamynd:—GE).
hann verða framvegis. Og það er
að ósk og vilja stúdenta, að ég j
stend hér í dag, til þess að mæla, i
á þeirra samkomu, nokkur orð
fyrir minni dagsins og fullveldis-
ins.
Hálf öld er ekki langur tími
í lífi þjóðar. Enn er á lífi einn
þeirra þingmanna. sem sæti átti
af íslands hálfu í dansk-islenzku
sambandslaganefndinni, enn eru
þeir allmargir meðal vor, sem
glöggt muna atburðina frá 1918
sem fulltíða menn, enn öðrum eru
þeir fyrir barnsminni. Engu að
síður er það önnur og ný kynslóð,
sem nú byggir landið, og fyrir
oss flestum eru þessir atburðir
saga, sem vér lærum um í skól-
um og lesum um í minningabók-
um. Hratt líður tíminn, finnst
oss, þegar horft er um öxl, og
reyndar mætti svo virðast sem
hann liði æ hraðar _ frá ári til
árs á vorum dögum. Á fyrri skeið
um mannkyns finnst oss eins og
allt hafi staðið svo sem í stað,
tíminn hafi silazt áfram eins og
óendanleg hægstreym elfur, en
vér nútímans börn erum því vön
að sjá allt á himni og jörðu
steypa stömpum hvað eftir annað.
og tírninn, þetta torræða hugtak,
sem vér þykjumst þó öll vita
hvað táknar, brunar fram. Vér
erum svo önnum kafin við að lifa
daginn í dag, að vér gefum oss
naumast tóm til þess að hugleiða
minningar hins liðna eða reyna
að skilja þann straum tímans,
sem borið hefur oss í þann áfanga,
sem vér erum í hverju sinni. Það
er eðlilegt, að vér verðum fyrst
og fremst að beina kröftum vor
um að líðandi stund og íramtíð-
inni, en til þess er sagan að vér
megum skilja hvar vér stöndum
og sú gata, sem er gengin, skal
vera til leiðsögu á þeirri braut,
sem framundan er.
í dag er það fyrsti desember
1918 og allt, sem þeim degi er
tengt, sem vér beinum hug vor-
um að og reynum að skilja hvað
að baki lá og hver hafa orðið ör
lög vor á þeim nýja tíma, sem
hann boðaði. Svo mætti vírðast,
að sá mikli sigur sem vér unn-
um, þegar Danir viðurkenndu ís-
land sem fullvalda ríki í persónu
sambandi við Danmerkurkonung
hafi verið einkennilega auðunn-
inn. Lokaþáttur sjálfstæðisbarátt-
unnar, undir viturlegri og hag
sýnni stjórn Jóns Magnússonar,
forsætisráðherra, gerðist með
býsna skjótum og að því er virð
ast kann auðveldum hætti,
sérstaklega þegar haft er í huga
allt það þóf og stapp og seina-
gangur, sem verið hafði í átökun
um um stjórnarfarsleg réttindi
þjóðarinnar allar götur síðan
framherjarnir og síðar Jón Sig-
urðsson hófu sókn sína á önd-
verðri 19. öld. Vitanlega er það
rétt, að heimsástandið og aðstaða
Dana um þessar mundir voru o§s
hliðholl, kröfur vorar voru ein
mitt þess eðlis að þær voru í sam
hljóman við þá kenningu, sem á
loft var haldið viða, að þjóð-
irnar ættu sjálfar að kjósa sér
hlutskipti í þjóða'.Téttarlegu til-
liti, og Dönum kom það vel að
geta sýnt svart á hvítu, að þeir
aðhylltust þessa keníiingu og
breyttu í samræmi við hana. Hér
er þó fyrst og fremst um það að
ræða, að utanaðkomandi atvik
flýttu fyrir endanlegri lausn, sem
þó hlaut að koma fyrr eða síðar.
Hún hiaut að koma sem ávöxtur
af hinni löngu, torsóttu og þraut
seigju baráttu, sem íslendingar
höfðu háð fyrir þjóðfrelsi sínu
Hún var afleiðing baráttunnar,
hún var uppskerulaunin fyrir ævi
langt starf beztu manna þjóðar-
innar og þolgóðan stuðning allrar
alþýðu manna við þá og trú á
málstaðinn, hversu hægt sem mið
aði og hversu mörg, sem vonbrigð
ki urðu. Hver signr sem þeir
unnu, hvert fet sem áfram miðaði,
færði oss nær því marki sem náð
ist 1918, það liggur órofin at-
burðakeðja frá upphafi þjóðfrels
isbaráttu íslendinga til 1. desem-
ber 1918, þegar hinn mikli loka-
sigur vannst. Látum hann því
ekki, eða ljómann af honum, gera
oss þá glýju í augu, að vér mun
um ekki og metum allt sem á
undan var gengið. Vér skulum
í dag heiðra þá alla og hylla, for-
ustumennina, stúdentana í Kaup-
mannahöfn, sem merkið hófu
fyrstir, Jón Sigurðsson og sam-
herja hans, já, einnig þá sem
á eftir honum komu og létu sér
engan hálfan sigur nægja nema
sem áningarstað af því að ekki
j varð lengra komizt í bráð. Það
er heilsusamlegt að minnast þess
ara manna, sem af ævilöngum
trúnaði unnu fyrir þá hugsjón, að
ísland mætti irísa og islenzk þjóð
hefjast úr öskustó, frjáls þjóð
stjórnarfarslega, sjálfstæð þjóð
efnahagslega, fuligild þjóð meðal
þjóða menningarlega. Þessir
menn skulu þess sannmælis
njóta, að þeir áttu sér draum
og fyrir hann unnu þeir af því
þqlgæði, sem eitt gat árangur
borið. Hér mun ég enga sögu
rekja, og engin manndýrkun skal
í frammi höfð, en manndýrkun
er þ»ð ekki, þótt einn í allra stað
sé mefndur Jón Sigurðsson forseti.
Það er bæði rétt og ljúft og
skyidugt að gera niú og við hvert
það tækiíæri, þar sera íslendingar
koma saman til að minnast þess
hvaða götu vér urðum að ganga,
frá hjálendu, næsbum því ný-
lendu, til fuilvalda rfkis, sem sit-
ur sinn bekk í eigin umboði
meðai þjóða heimsins. Jón Sig-
urðsson birtist á sviðinu í fyll-
imgu tímans. Með honum urðu
rómantískar draumsýnir um end-
urreisn íslands að vitsvitandi
sjálfstæðisbaráttu, raumhæft mark
var sett og stefnt að því með
kappi og fiorsjá. Enginn íslenzkur
foringi jafnast á við Jón Sigurðs-
son. Á unga aldri gerði hann sér
ljóst ihlutverk sitt og hann spar-
aði sér enga fyrirhöfn til að búa
sig undir það. Hann fann þann
grundvöll, sem sjálfstæðiskröfurn
ar gátu 'hvílt á, og hvikaði aldrei
frá honum, og á þeim grundvelli
vann þjóðin alla sína sigra. Megini
atriðið var þetta: fslendingar hafa
aldrei formlega gengizt undir
Noregs- eða Danmerkurríki eða
nokkurt annað ríki, heldur aðeins
konung þessara rikja. Það er rétt
ur fslendinga að vera í persónusam
bandi eimu við Danakonung, bæði
löndin lúti sama þjóðhöfðingja,
en séu annars óháð hvort öðru.
Langt var enn að þessu marki, þeg
ar Jón Sigurðsson féll frá, en
engu að síður voru það ávextirnir
af baráttu hans, er þessi réttindi
féllu oss í skaut árið 1918. Vér
heiðrum nú og jafnan minningu
Jóns Sigurðssonar. Hann er hinn
mikli foringi fslendinga, en hann
er einnig ein hin fegursta mann-
hugsjón íslenzk, dœmi um hæfi
leikamann, sem þroskaðist eðlilega
og varð það úr sér, sem efni stóðu •
til, en dæmi hans er þeim mun
skýrara sem saga vor þekkir fleira
af miklum mannsefnum, sem fóru
forgörðum, góðum gáfum, sem
kyrktust og köfnuðu eða máðu
varla hálfum þroska.
En þó að Jón væri mestur og
hans verk væri undirstaðan, má
það eigi henda, og allra sízt á þess
um degi, að látið sé í þagnargildi
liggja starf þeirra, sem við merki
hans tóku og þeirra sem að lokum
báru það fram til sigurs 1918.
Fyrir fiimmtíu árum gengu íslenzk
ir menn, þeir sem bezt var til
treyst, til samninga við göfuga
danska menn, sem hingað voru
sendir þeirra erinda. Það var þessi
nefnd, sem samdi dansk-íslenzku
sambandslögin, sem stundum voru
kölluð Nýi sáttmáli fullveldisskrá-
in og lykillinn að fullu sjálfstæði.
Framhald á bls. 15.