Tíminn - 03.12.1968, Blaðsíða 3

1 nWBMGUR 3. desember 1968.
TÍMINN
15
Forsetahjónin ganga inn í salinn í fylgd Háskólarektorsv Ármanni Snævar og formanns hátíðanefnd ar, Friðriks Soplmssonar stud. jur
ÞEIR ÁTIU SÉR DRAUM
BSnamfhald af bls. 13.
Það er flestra manna mál, að þessi
' nesfind Ihafi unnið verk sitt vel,
sasnntogamean íslendinga hafi þar
sýná Ibæði vit og lipurð, en við-
semjendur jþeirra sanngirni og
manndóm. Þjóðin lagði blessun
séna ytQr gerðir þessarar nefndar,
jog í dag hugsum vér með virð
-ingn til þessara manna, seim sum-
aiið 1918 sátu á langdregnum
fondi hér í Reykjavík og stóðu
að lokium upp sammála um þá
ftdlveldisskrá fslendinga, sem þeir
höfðu tekið saman. Þeim sé heið-
ur og þökk. Og heiður sé hinni
gömlu samibandsþjóð vorri, Dön-
rnn, sem érið 1918 mættu kröfum
varum með þeim skilningi og sann
gimi, að vinarhugur gagntók ís-
lenzku þjóðina, vinarhiugur, sem
grædrii marga gamla meinsemd
og enn endist og mun vonandi
lengi endast. Á þessum degi sond
um vér þnóðurlegar kveðjur til
dönsku þjóðarinnar.
Frá því er sagt, að hinn 1.
desember 1918 hafi verið dumb-
ungsveður um morguninn og
drungalegt yfir að lita í h'öfuðstað
landsins. En þegar á daginn leið
breyttist veður, og er því lýst
svo, að það hafi orðið eins fagurt
og fremst má verða um þetta
leyti árs, skýlaus himinn, frost-
laust og kyrrt, svo að það merkt
ist aðeins é reykjunum upp frá
húsunum, að sunnanblær var í
lofti og ýtti hann móðunni, sem
yfir bæinn leggst í logni, hægt og
hægt norður á flóann. Sveitirnar
voru auðar og mjög dökkar yfir
að líta, en hrim á hæstu fjöllum,
og sló á það roða við sólarupp
komuna.
í slíku veðri fóru fram full-
veldishátíðahöldin framan við
Stjórnarráðshúsið, og liggur við
að þótt hafi spá góðu, að snögg
veðrabrigði urðu til hins betra
rétt í sama mund. En anriars er
að sjá að fögnuður manna við
fullveldistökuna hafi þótt við hóf,
menn voru naumast búnir að átta
sig, og hugirnir voru öðrum
þræði bundnir við ömurlega hluti,
illt árferði, vandræði af stríðs-
völdum,blóðferil spönsku veik-
innar. En vitaskuld fögnuðu menn
þó, aðeins á hinn tómlátlega ís-
íenzka hátt, og fundu um leið til
vandans, sem þjóðin tókst nú á
herðar. f einu blaði segir:
„í dag stöndum vér augliti til
auglitis við heiminn á eigdn ábyrgð
en ekki annarra. f dag fá íslend
ingar það hlutverk, að halda uppi
sæmd yngsta ríkis í heiminum.
Og vonandi finnur öll þjóðin til
vandans, sem þeirri vegsemd fylg
ir. Það er eigi minna um vert að
gæta fengins fjár en afla þess.“
1 þessum orðum felst stolt og
von og um leið vottur af kvíða.
Hvað skyldi framtíðin bera í
skauti sér fyrir þessa örlitlu fá-
tæku þjóð, sem nú hafði öðlazt
fullveldi? Mundu draumarnir ræt-
ast, draumarnir, sem bundnir
voru við þetta langþráða mark,
sem niú var náð? Veröldin var
étrygg, heimsstyjöldin fyrri var
mikið reiðarslag fyrir þá bjart-
sýnu trú á batnandi heim, sem
gagntók hugi manna í upphafi
þessarar aldar. Hvað var fram
undan? Það var von að menn
spyrðu. Menn störðu fram, en
störðu forgefins, eins og skáldið
kvað, þá eins og ætíð skyggði
Skuld fyrir. En vér sem nú höld
um hátíðlegt hálfrar aldar afmæli
fullveldisins spyirjum líka, spyrj
um á annan veg, og til þess er
þessi dagur öllu öðru fremur.
Hver er reynsla vor af fimmtíu
ára sjálfstæði íslenzku þjóðarinn
ar? Hvernig heifur þessari litlu
þjóð vegnað þessi fimmtíu ár, og
hafa draumar feðra vorra rætzt
um heill og hamingju henni til
handa, þegar hún var orðin sjálfri
sér ráðandi?
Slíkum spurningum er ætið
vandsvarað nema með almennum
hugleiðingum. Fortakslaust er þó
hægt að segja, að íslendinga hef-
ur aldrei iðrað þess, að þeir stigu
það spor sem þeir stigu árið 1918.
Engum kemur til hugar, að vér
vætum betur á vegi staddir nú,
þótt vér hefðum hætt við hálfnað
verk í réttindabaráttu vorri og
verið áfram í einhvers konar sam
bandi við Danmerkurríki eða
Danmerkurkonung. Þvert á móti
munu allir viðurkenna, að full-
veldi þjóðarinnar og síðar algjört
sjálfstæði hafi orðið henni til
hinnar mestu gæfu. Það er í vor
um augum og hefur lengi verið
svo sem sjálfsagður hlutur, að
við þetta hlutskipti eitt gætum
vér unað, og ávextirnir eru auð-
sæir. Þjóðinni hefur. vaxið kjark
ur og sjálfsvirðing, hún finnur
til þess, þótt smá sé, að hún er
fullgild og þegnar hennar full-
færir á borð við hvaða þjóð sem
er, hún hugsar nú eins og sjálf-
stæð fullveðja þjóð, sem stefnir
að því sama í félagslegum og
menningarlegum efnum og þær
þjóðir, sem hæst stefna. Þessi
vitund og hugsunarháttur er vafa
laust beinn árangur af stofnun
fullvalda rikis, af þeirri ábyrgð,
sem því fylgir, og þeim þroska-
möguleikum, sem slílkt býr þjóð
og einstaklingi. Þessi fimmtíu ár
hafa verið mikill umbrotatími í
veröldinni og engan gat. órað fyrir
því árið 1918 hvað yfir kynni að
dynja og hve yrði staða íslands í
heiminum, en þegar á allt er litið
hafa þó draumarnir um fellveld
ið og blessun þess ekki orðið sér
til minnkunnar.
Hitt er annað mál, að oft hefur
verið vandsiglt síðastliðna hálfa
öld, og um það má endalaust,
deila hvort hægt hefði verið að
sigla betur og meira á stundum.
Um hið liðna dæmir sagan, en
engum getur dulizt, að undravert
er, hversu áfram hefur miðað,
undraverð eru þau stakkaskipti
sem þjóðin hefur tekið. Það eitt
er nógu furðulegt umhugsunar-
! efni, að þjóðin hefur meira en
i tvöfaldazt og almenn lífskjör stór
'lega breytzt til hins betra. Slíkt
er rétt að nefna á fullveldisaf-
mæli, þótt engum komi til hugar
að þakka það allt fullveldinu.
iÞjóðin var þegar á framfarabraut
áður en hún varð fullvalda, og
vitanlega hlaut nútíminn að koma
til íslendinga eins og annarra. En
á fleira er að líta. Sumir telja, að
velgengni vor á síðustu áratugum
eigi að töluverðu leyti rætur sín
ar að rekja til hagstæðs tíðarfars,
og satt er það, að þessi fimmtíu
ár eru ef til vill lengsti hlýviðris-
kafli, sem verið hefuir hér á norð
urhveli síðan land byggðist. Slíkt
hefur vitanlega sínar afleiðingar,
sem vandasamt er að meta til
hlítar, en misjöfn hafa árin verið
eftir sem áður, og enn sem fyrri
er ísland á sömu norðlægu slóðun
um. Enda ligguir það í augum
uppi, að hin mikla framvinda síð-
ustu áratuga er fyrst og fremst
afleiðing þess, að einmitt þetta
tímabil hefur verið tími hinna
miklu sigurvinninga mannsandans
yfir náttúruöflunum, sem vér
höfum notið góðs af eins
og allir aðrir. Velgengni vor á
að verulegu leyti rót sína að
rekja til hinna miklu vísinda nú-
tímans, sem vér getum ekki þakk
að oss, þó að vonandi megi
| segja að vér höfum verið nám-
j fúsir og næmir lærisvednar. Tækni
þróunin, vélvæðingin, læknavísind
in, félagsmenningin og allt annað
sem vér höfum og teljum nútím-
ans einkenni, hefði komið til vor,
hversu sem verið hefði um full-
veldi vort og sjálfstæði, en allt
j hefði það komið niður í annan
jarðveg ófrjórri og borið annars
konar ávexti og ósætari í þjóð-
lífi voru og menningu. Vér höfum
getað þegið allar þessar gjafir
hins nýja tíma fagnandi vegna
þess a'ð vér gátum tekið á móti
þeim sem frjálsir menn, sem frjáls
þjóð. Annars mundu oss finnast
þær sem galli blandnar, sem betur
fer segi ég, því að vonandi verðum
vér aldrei slíkir efnishyggjumenn,
að munnur og magi verði einir um
að segja fyrir um kröfur vorar til
lífsins.
Á hálfrar aldar afmæli íslenzks
fullveldis er eðlilegt að horft sé
um öxl og svipazt yfir farinn veg.
Þetta er minningarhátíð eins og öli
afmæli. En jafnframt er spurt:
Hvað er framundan, er vér Íeggj
um á næsta hálfrar aldar áfanga?
Vér höfðum mikið að verja árið
1918, en þó höfðum vér að því
skapi meira að verja nú sem vér
hljótum að gera meiri kröfur til
lífsins og til sjálfra vor nú en
þá, hvort sem er líf smárrar þjóð-
ar í hættulegum heimi eða líf ein
staklings á villugjarnri öld. En
þegar spurt er, hvað nú sé fram
undan fyrir ísl. þjóð, komumst
vér ekki undan að minnast þess,
hversu nú er ástatt í íslenzku þjóð
lífí á þessari stundu, hveru sigi'ð
hefur á ógæfuhlið í efnahagslífi
voru á síðustu tímum og hvernig
vér nú stöndum andspænis örðug
leikum sem enginn sér enn hvern
ig úr rætist. Það væri hræsnin
einber að reyna að dyljast þess. að
einmitt nú líta margir. eða þó öllu
heldur allir, með nokkrum kvíða
til framtíðarinnar vér höldum
þessa hátíð í skugga þess
vanda, sem vér erum í Hann set
ur sinn blæ á bjóðlífið allt og
hann setur að einhverju leyti
sinn blæ á þessi hátíðahöld þjóð
arinnar og dag stúdenta. En það er
líka stundum stórhríð á sumardag
inn fyrsta, og fögnum vér þó
sumri. Erfiðleikarnir eru miklir,
og þarf ég sízt að útmála þa'ð, en
volið og vílið er meira en góðu
hófi gegnir. Slíkt bætir lítið úr
skák, enda mun aftur rofa til,
ef til vill áður en varir og þarf
engan spámann eða óraunsæjan
skýjaborgamann til að fara nærri
um það. Svo hefur ætíð orðið þeg
ar að hefur syrt, og eins mun
verða nú. Til framtíðarinnar hljót
um vér að hugsa í því ljósi, en
ekki drunga þessara skammdegis
daga. En reyndar minna þeir oss
hastarlega á, að það á sjálfu hálfr
ar aldar afmæli fullveldisdns, hve
höllum fæti vér stöndum me'ð
atvinnuvegi vora sem eru grund-
völlur tilveru vorrar í landinu, for
sendan fyrir lífi, frelsi og menn-
ingu landsins. í baráttunni fyrir að
viðhalda því sjálfstæði þjóðarinnar,
sem til var stofnað árið 1918, mun
það án efa verða einn veigamesti
þátturinn á næstu árum og áratug
um að leitast af öllu afli við a'ð
treysta þessar undirstöður, gera
oss óháðari duttlungum náttúru-
farsins og markaðskenjum að svo
miklu leyti sem í mannlegu valdi
stendur. Á því veltur hvort hér
tekst að láta gróa það góða, ham-
ingjusama og réttláta mannlíf, sem
feður vorir trúðu a'ð hér mundi
gróa, þegar stundir liðu fram, og
sem vér einnig vonum og trúum
staðfastlega að hér muni þrífast.
Og á því byggist einnig hvort hér
fær þrifizt íslenzkt menningarþjóð
félag, sem hlýtur að vera markmið
vort og keppikefli og oss ber sér
staklega að leggja oss á hjarta á
hverjum þjóðlegum minningardegi
og ekki sízt stúdentatdegi.
Og er þá komið að því, sem
oss má aldrei gleymast í arga-
þrasi og brauðstriti líðandi stund
ar. Menningararfur vor og þjóð
erni hefur meira en nokkuð ann-
að hvatt íslendinga fram á síð-
ustu tímum og sett þeim mark
að keppa að. Vér værum ekki sú
þjóð, sem vér erum nú, ef for-
feður vorir hefðu ekki skrifað
bækur þar sem þjóðarsálin lifir.
Þeir glopruðu reyndar sjálfsitæði
þjóðarinnar úr hendi sér, en þeir
höfðu áður sýnt, hvers íslenzk
menning er megnug og þeir skil
uðu þeirri arfleið sem fól í sér
fyrirheitið um að fyrr eða síðar
mundi þjóðin vinna sig upp aft-
ur. Nú er það vort að skila
hvoru tveggja áleiðis, sjálfstæð-
inu og menningararfleifðinni.
j Minningin um gullöld íslendinga
'og afrek þjóðarinnar fyrr á tíð
| var sífelldur aflgjafi í frelsls-
baráttunni á 19. öld, það var hún
sem var undirrót hinnar von-
glöðu bjartsýni aldamótakynslóð-
arinnar og ungmennafélagsskapar
ins, sem sumum finnst nú hafa
verið barnalegur í aðra röndina,
en vissulega táknaði hann á sín-
um tíma heilsteyptan og hrein-
hjartaðan vilja til góðs fyrir hönd
lands og þjóðar. Hinn forni tími,
jsem um er skrifað á bókfelli mið-
alda, á, þegar öll kurl koma til
grafar, drýgstan þátt í að hér var
að lokum stofnað sjálfstætt lýð-
veldi. Enginn getur skilið hið
mikla kapp íslendinga að vilja
vera algjörlega sjálfstæðir og
öðrum óháðir, nema sá sem ber
skyn á sögu bjóðarinnar, upphaf
hennar, vist í landinu, menning-
i una sem hún hefur skapað og
! búið við. Efnaleg hagsæld er í
j rauninni eins og hver annar sjálf-
jsagður hlutur og óhjákvæmileg
forsenda, sem allar þjóðir krefj-
ast sér til handa, hvort sem þær
teljast sjálfstæðar eða ekki. ís-
lendingar hafa keppt að sínu
marki af því að þeir vildu fá að
halda áfram ævintýrinu, eða til-
j rauninni, sem landnámstnenn
stofnuðu til hér í öndverðu, af
því að þeir hafa sérstöku hlut-
verki að gegna, sem enginn ann-
ar getur leyst af hendi. Það er
að rækta íslenzkt mannlíf og
menningu, í miðju samfélagi þjóð
anna, þetta safn lífsþátta, sem
allt í einu lagi ber þetta nafn og
er ekki ómerkur dráttur í ásýnd
heimsins. Allt ber þetta að þeim
brunni, að viðurkennt sjálfstæði
Framhald á bls. 22