Morgunblaðið - 07.03.2001, Blaðsíða 36

UMRÆÐAN
36 MIÐVIKUDAGUR 7. MARS 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Sigursælir jafnaðarmanna-flokkar á Vesturlöndumeru í nokkur ár búnir aðganga lengra í átt til
markaðshyggju en hægrimenn af
hefðbundna taginu hafa yfirleitt
þorað.
Í Bretlandi, Þýskalandi og
Frakklandi keppast jafnaðarmenn
nú við að einkavæða af slíku offorsi
að járnfrúnni Margaret Thatcher
hefði aldrei liðist annað eins. Auð-
vitað er haldið áfram að veifa öðru
hverju gömlum slagorðum vinstri-
mennsku. Nýju valdhafarnir vita
að ekki má ofbjóða gömlu og
tryggu fastafylgi þótt hlutur þess
fari minnkandi.
Hampað er hugtökum eins og
„nýjungum“
og „framtíð-
arhugsun“ en
ekki fornum
syndum eins
og sósíalisma.
Ímyndarfræð-
ingar nýju vinstrileiðtoganna vita
að pólitík snýst ekki eingöngu um
stefnu og árangur heldur skiptir
miklu meira máli fyrir flesta kjós-
endur að þeim finnist að þeirra
málstaður, þeirra lið, hafi sigrað.
Stjórnmál eru ekki einfaldlega
reikningsdæmi heldur snúast þau
ekki síður um að við skynjum
hvort þeir sem við kusum séu í
stórum dráttum að gera það sem
við báðum þá um. Þótt pyngjan
ráði miklu og þeir sem við tengjum
í huganum við góðæri fremur en
kreppu eigi oft auðveldan leik
gagnvart andstæðingum sínum er
varasamt fyrir þá að gera of mikið
af því að segja eitt en gera annað.
Þetta benda margir á að geti
orðið akkilesarhæll vinstrileiðtoga
sem ganga hratt fram þegar þeir
knýja í gegn umskipti í mik-
ilvægum grundvallarmálum eins
og umsvifum ríkisvalds í rekstri á
alls konar þjónustu. Þeir geti orðið
viðskila við kjósendur sem eru
með hjartað vinstra megin í póli-
tískum skilningi sem öðrum og
heimta að munurinn á þeim og
hægrimönnum verði áfram aug-
ljós. Hvernig hægt er að finna
málamiðlun sem sættir þessi
sjónarmið, tryggð við gömlu við-
horf en um leið stefnu í anda
markaðshyggju virðist oft óleys-
anlegur vandi.
Leiðtogarnir Blair, Jospin og
Schröder, sem nú virðast svo
traustir í sessi geta orðið fórn-
arlömb firringar þeirra sem eru of
öruggir með sig á valdastólunum.
Kannski er nóg að tímabundinn
afturkippur verði í efnahagnum.
Íslenskir vinstrimenn eru sumir
að læra af reynslunni erlendis og
vita að einkaframtakið getur vel
tekið að sér rekstur á ýmiss konar
félagslegri þjónustu án þess að
sjálf velferðin hrynji. En þeim
gengur erfiðlega að fylkja liðinu,
það gengur mun hægar en í áð-
urnefndum löndum. Og þá geta
menn að sjálfsögðu velt því fyrir
sér hvort ástæðan sé að á Íslandi
séu vinstrimenn tryggari gömlum
hugsjónum og útlendingarnir séu
bara hentistefnumenn.
Borgarstjórnarmeirihlutinn nú-
verandi hikar sennilega ekki við að
einkavæða að fullu strætisvagn-
ana, félagslega íbúðakerfið og
fleira til að auka skilvirkni í rekstr-
inum. Skilyrðið virðist vera að
hægt sé að finna aðgerðinni önnur
heiti en hugtakið einkavæðing,
nota einhvers konar feluliti. Haldi
meirihlutinn völdum og klofni ekki
verður hann ef til vill djarfari.
Hann lærir ef til vill af reynsl-
unni í Hafnarfirði og reynir að
„stela“ ef svo má segja málefni
sem gæti að vísu valdið miklum
innbyrðis deilum en um leið gæti
meirhlutinn sýnt ákveðna og
markvissa viðleitni til að hrista af
sér orðspor gamallar hug-
myndafræði. Orðspor tryggðar við
opinberan rekstur sem ávallt skuli
hafa forgang fram yfir einkarekst-
ur sé þess kostur.
Í Hafnarfirði hafa flokkssystkin
R-listarmanna gert sig að athlægi
með ofstækinu gegn einkarekst-
urstilraun bæjarins í grunn-
skólakerfinu.
Hvílík kaldhæðni örlaganna ef
R-listinn en ekki D-listinn yrði
frumkvöðullinn sem hristi upp í
menntakerfi borgarinnar með því
að efla einkarekstur grunnskóla!
Vinstrimeirihlutinn í borginni
myndi þá feta í fótspor Blair-
stjórnarinnar í Bretlandi sem
lamdi í gegn skilvirkni og aðrar
umbætur í stöðnuðu og metn-
aðarlausu grunnskólakerfinu þrátt
fyrir mótspyrnu samtaka kennara.
Samtök kennara hafa um áratuga
skeið verið dygg í stuðningi sínum
við Verkamannaflokkinn og flestir
ráðamenn þeirra skildu ekki hvað
var að gerast. Heimurinn var far-
inn á hvolf.
En eitt getur auðveldlega valdið
því að R-listinn missi fótfestuna og
tapi meirihlutanum í borginni.
Vinstri-grænir eru búnir að efl-
ast svo í skoðanakönnunum að þeir
gætu metið stöðuna þannig að best
sé að bjóða fram eigin lista.
Hugsanlegt atkvæðatap meðal
tortrygginna opinberra starfs-
manna og ótti þeirra við einkavæð-
ingu og aðrar raskanir sé mik-
ilvægari en svo að hægt sé að
fórna þeim fyrir nokkur sæti á
sameiginlega framboðslistanum.
Rök þeirra flokksmanna vinstri-
grænna sem vilja að hann bjóði
fram eigin lista í Reykjavík verða
erfið viðureignar fyrir flokksfor-
ystuna sem er varkár og vill ekki
taka áhættuna núna. En sumir
munu þá spyrja hvers vegna
vinstri-grænir séu þá yfirleitt að
kljúfa vinstrifylkinguna í lands-
málunum og grafa þannig undan
hópeflinu fræga gegn hægrimönn-
um með því að vera til.
Gjáin á milli hugmyndafræði op-
inberra afskipta og mark-
aðshyggju hefur ekki verið brúuð,
hún verður það í raun aldrei. Hér á
landi munu menn eins og annars
staðar halda áfram að deila um það
hve langt eigi að ganga í að skatt-
leggja fólk, hvenær við séum kom-
in yfir brúnina og yfirbyggingin
sligi undirstöðuna. Sumir hefð-
bundnir vinstriflokkar draga úr
andstöðu sinni við markaðinn og
vilja huga að hættunni sem of-
þensla útgjalda geti skapað. En
hugsunarháttur þeirra sem mynda
grundvöll kjörfylgisins verður
áfram hlynntari gömlu gildunum.
Íhaldssemi
kjósenda
Og þá geta menn að sjálfsögðu velt því
fyrir sér hvort ástæðan sé að á Íslandi
séu vinstrimenn tryggari gömlum hug-
sjónum og útlendingarnir séu bara
hentistefnumenn.
VIÐHORF
Eftir Kristján
Jónsson
kjon@mbl.is
Í SVARGREIN Ing-
ólfs Guðbrandssonar
hinn 18. febrúar sl. við
grein minni um S-Afr-
íku sýnist mér að við
séum ekki alveg á sömu
blaðsíðu í umfjöllun
okkar um S-Afríku. Í
grein sinni fjallaði Ing-
ólfur að mestu leyti um
hversu ferðamanna-
vænt land Suður-Afríka
væri en ég fjallaði aftur
á móti um ástandið í
stjórnmálum og sam-
félagi landsins. Stend ég
fast og fullkomlega við
það sem í grein minni
kom fram, enda byggð á
traustum heimildum sem Ingólfur
getur sjálfur rýnt í. Ég hef hins vegar
aldrei efast um að Suður-Afríka sé
mjög skemmtilegt og þægilegt ferða-
mannaland enda flest fólk sem að ég
hef talað við sem þangað hefur farið í
ferðalag yfirleitt verið mjög jákvætt
og lætur vel af ferð sinni. Mér þótti
hins vegar engin ástæða til að vera að
minnast á gæði hótelanna í Höfða-
borg eða fallegra stranda í Durban í
umfjöllun minni, enda ekki efni
greinar minnar viðkomandi. Auk
þess er það varla nauðsynlegt þar
sem pistlum um fegurð og ágæti Suð-
ur-Afríku sem ferðamannalands
rignir nú inn til Morgunblaðsins af
einhverjum undarlegum ástæðum.
Það sem stakk mig hins vegar við
grein ofangreinds ferðamálafrömuð-
ar var viðhorf hans og þekkingarleysi
varðandi samskipti hvítra og blökku-
manna í Suður-Afríku sl. 100 ár. Þar
segir orðrétt að „hefðu afskipti hvíta
mannsins, landnám hans, menntun
og verkvit ekki komið til, væri öðru-
vísi um að litast í Suður-Afríku nú-
tímans. Um það eru ‘svörtu svæðin’ í
landinu órækur vitnisburður, þar
sem úrræðaleysið og
vonleysið er mest, og
verður hvorki hvítum
einum né ‘apartheid’-
stefnunni um kennt“.
Vissulega væri öðruvísi
um að litast í landinu ef
hvíta mannsins hefði
ekki notið við; t.a.m.
væru þar engin „svört
svæði“ til að tala um en
það var einmitt hvíti
minnihlutinn sem með
valdi neyddi blökku-
menn til að búa á þess-
um svæðum, í nógu
mikilli fjarlægð frá hí-
býlum sínum til að vera
ekki til óþæginda en þó
nógu nálægt iðnaðarsvæðunum til að
geta gefið sitt ,,ódýra“ vinnuafl í
námum og verksmiðjum landsins.
Þetta viðhorf Ingólfs er eins og tekið
beint úr munni nýlenduherranna á
öldum áður – að íbúar Afríku hafi ráf-
að um í villu síns vegar áður en upp-
lýstrar leiðsagnar hvíta mannsins
naut við. Vissulega er öllum frjálst að
hafa sínar skoðanir en vona ég nú að
heilsu sinnar vegna setjist háttvirtur
ferðamálafrömuður ekki inn á knæpu
í einu af hinum ,,svörtu svæðum“ og
fari að viðra þessar skoðanir sínar
þar. Ingólfur skrifar einnig að um-
heimurinn hafi í „fádæma offorsi“
brugðist við aðskilnaðarstefnunni
með viðskiptabanni sínu á landið sem
einungis gerði illt verra með því að
gera þá fátækustu ennþá fátækari.
Þetta er að hluta til rétt en á sama
tíma kom viðskiptabannið sér afar
illa fyrir stjórn hvíta minnihlutans og
fyrirtækin í eigu þeirra. Svo áhrifa-
mikið var viðskiptabannið að „apart-
heid“ stjórnin stóð frammi fyrir efna-
hagslegu hruni og sáu þeir sig því
tilneydda til að komast að samkomu-
lagi við blökkumenn sem sífellt gerð-
ust órólegri. Sameinuðu þjóðirnar
samþykktu þó ekki allsherjar við-
skiptabann á Suður-Afríku fyrr en
1986 eftir að aðskilnaðarstefnan hafði
verið í lögum í næstum 40 ár, sem
varla er hægt að skilgreina sem „fá-
dæma offors“.
Að lokum þá minntist ferðamála-
frömuður á í grein sinni að líklega
hefði ég ekki til Suður-Afríku komið –
sem reyndar er rétt – og þ.a.l. væri ég
ekki til þess fallinn að skrifa um land
og þjóð. Er Ingólfur þá með því að
segja að ekki ætti fólk að mynda sér
skoðanir á t.d. Rómaveldi eða helför
gyðinga vegna þess að það var hvorki
á stað né stund? Eitthvað held ég nú
að lítið væri um fréttaflutning og
fræðistörf í heiminum ef viðkomandi
aðilar þyrftu að gera sér ferð á alla þá
staði sem þeir fjalla um þá stundina,
þótt vissulega geti það gefið aukna
innsýn í málið. Ef Ingólfur vill hins
vegar auka innsýn mína í nautnir
ferðamanna í Suður-Afríku með því
að bjóða mér þangað eins og hann
skrifaði í grein sinni, þá þigg ég það
með þökkum.
Nýju föt
nýlenduherrans
Kári Þór
Samúelsson
Höfundur er stjórnmálafræðingur.
Suður-Afríka
Vissulega er öllum
frjálst að hafa sínar
skoðanir, segir Kári Þór
Samúelsson, en ég vona
að ferðamálafrömuður-
inn fari ekki að viðra
þessar skoðanir á hinum
„svörtu svæðum“.
VOND tíðindi berast
austan frá Afganistan.
Herflokkar stjórnar-
valda brjóta niður og
eyðileggja Búddastytt-
ur frá fornmenningu
þjóðarinnar. Trúar-
brögðin að baki þeim,
víst fjarlæg nú, eru
meira en valdhafar
þola. Heimurinn
hneykslast, heimssam-
tök um menningarminj-
ar mótmæla, sendiherr-
ar mótmæla, en ekki
dugir. Trúarbrögðun-
um er beitt. Styttunum
skal eytt, þær eru tákn
um villutrú, valdhafar
vilja halda fólki sínu við hina réttu
trú, annars verður það hvorki ham-
ingjusamt né hólpið. Erfitt er þó að
vita hvað landsfólkið vill, líklegast er
það að fáu spurt frekar en annars
staðar þar sem kúgunarvaldið ræður.
Þetta er ekki nýtt í heiminum.
Þangbrandur braut hof og hörga, að
sögur herma, af því að hann þoldi
ekki hinn forna sið. Eftir siðaskipti
létu lúterskir biskupar brjóta og
brenna krossa og dýrlingamyndir,
þeir þoldu ekki pápískar menjar. Þor-
láksskríni var með tímanum eytt, lík-
legast mesta listgrip sem gerður hef-
ur verið á Íslandi. Sjálfur Árni
Magnússon reif í sundur skinnhand-
rit frá miðöldum ef á þeim var efni,
sem honum fannst ómerkilegt, svo
sem sálmanótur og helgisögur, og
notaði síðan rifrildin sem umslög um
kver. ,,Þetta handrit er hið versta
grey“ á hann að hafa skrifað einhvers
staðar og reif síðan bókina í sundur
svo að hún skyldi ekki tefja menn frá
merkilegri sagnahandritum. Nótur
og helgisögur voru næsta fánýtt að
hans mati.
Svo seint sem 1866
bauð Ásmundur pró-
fastur í Odda að taka
skyldi letrið af patín-
unni í Háfskirkju, af því
að á hinni fornu mið-
aldapatínu var áletrun á
latínu um að þ́etta væri
sannur Kristí líkamı́, og
slíka pápísku þoldi pró-
fastur ekki. – Við Ís-
lendingar höfum á
stundum líka verið dug-
legir við að skemma
menningararfinn, og
ekki sízt beitt hinni
,,réttu“ trú til þess.
Vestur í Grjótaþorpi
stendur lítið stofuhús,
hluti Vaktarabæjarins gamla. Nú
vilja menn rífa það, væntanlega til að
byggja stórt í staðinn. Lóðin er senni-
legast það sem kallað er ,,of dýrmæt
til að láta standa þar kofaskrifli“, eins
og orðað var fyrr á árum í svipuðu til-
viki. – Sumum þykir landið okkar of
dýrmætt til að á því megi standa
menningarminjar.
Í þessu litla húsi voru bornir og
barnfæddir tveir þjóðsnillingar,
bræðurnir Sigvaldi Kaldalóns tón-
skáld og Eggert Stefánsson söngvari.
Sigvalda þekkir þjóðin enn vegna lag-
anna hans, einstök meðal íslenzkra
sönglaga og eiga eftir að bera hróður
hans lengi og ylja mönnum um hjarta
meðan hér búa enn Íslendingar. Egg-
ert þekkja færri nú, enda söngur
hans aðeins varðveittur í fornum og
sörguðum upptökum. Vart þykir fært
að láta þær koma fyrir eyru alþjóðar
lengur. Eggert var einstæður, og
hann bar hróður Íslands víðar en
flestir aðrir. Hann unni landinu og
unni Reykjavík. Eggert vann Reykja-
vík frægð en ekki skemmdarverk.
Eggerts ættu menn að minnast og
horfa að hans hætti niður fyrir fætur
sér, til fósturjarðarinnar. Vaktara-
bærinn á að vera á sínum stað. Hér á
að verða minningarreitur og svolítil
sýning um þessa tvo bræður, velgerð-
armenn og menningarbera meðal
þjóðarinnar. Við þyrftum að læra af
því sem við erum sífellt að núa for-
feðrum okkar og öðrum þjóðum um
nasir, hugsunarleysi og villimennsku
í garð menningarminja. Tökum hér til
hendi og geymum þetta litla hús múr-
arans, okkur og öðrum til ánægju.
Allar okkar gerðir eiga sér þann til-
gang að hafa af þeim ánægju.
Á elleftu stundu fékkst Reykholts-
kirkju gömlu bjargað. Hafi þeir heið-
ur og þökk sem breyttu þar ákvörð-
unum. Það verður enginn minni
maður af því að taka sinnaskiptum.
Þau orð voru prédikuð fyrir löngu og
eiga alltaf við.
Því er ólíku saman að jafna, fornum
risastyttum í Austurlöndum og einu
litlu timburhúsi í Vesturbænum. En
gildi þess fyrir okkur er í sjálfu sér
jafn mikið og styttnanna fyrir alheim-
inn. Reykjavík er þegar búin að missa
of margt.
Sagan endurtekur sig
Þór
Magnússon
Minjar
Því er ólíku saman að
jafna, segir Þór Magn-
ússon, fornum risastytt-
um í Austurlöndum og
einu litlu timburhúsi í
Vesturbænum.
Höfundur er fyrrverandi
þjóðminjavörður.