Morgunblaðið - 21.09.2001, Blaðsíða 5

Morgunblaðið - 21.09.2001, Blaðsíða 5
DAGLEGT LÍF MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 21. SEPTEMBER 2001 B 5 TITILL bókarinnar The ManWho Tasted Shapes eftir dr.Richard E. Cyptowic skír- skotar til manns, sem var trúlega haldinn samskynjun eins og hún get- ur undarlegust orðið. Þótt fjar- stæðukennt sé og raunar næsta ómögulegt að lýsa með orðum fann hann mismunandi bragð af kúlu, súlu og oddum svo dæmi séu tekin. Í einum kaflanum segir Cyptowic frá fyrstu kynnum sínum af söguhetj- unni: Ég sat þarna á meðan Michael hrærði í sósunni, sem hann hafði lagað á kjúklinginn. „Hjálpi, mér,“ sagði hann skyndilega „það eru ekki nógu margir oddar á kjúklingnum.“ „Ekki nógu margir hvað.......?,“ hváði ég. Hann stirnaði upp og roðnaði. „Þú heldur náttúrlega að ég sé brjál- aður,“ stamaði hann og setti skeið- ina frá sér. „Ég vona að enginn hafi heyrt í mér,“ sagði hann svo og leit snöggt á gestina, sem sátu álengdar. „Af hverju ekki?, spurði ég. „Stundum tala ég af mér,“ hvísl- aði hann. „En þú ert tauga- sjúkdómafræðingur, kannski færð þú einhvern botn í þetta. Ég veit þetta hljómar klikkað, en þannig er mál með vexti að ég finn bragð af lögun.“ Michael leit undan. „Hvern- ig get ég útskýrt þetta?“ sagði hann eins og við sjálfan sig. „Bragð hefur lögun,“ hóf hann aftur máls og gretti sig ofan í steik- arpönnuna. „Ég vildi hafa bragðið af kjúklingnum oddhvasst í laginu, en það varð kúlulaga.“ Hann leit upp, ennþá rjóður í andliti. „Ég meina .... það er næstum því hnöttótt,“ reyndi hann að útskýra. „Ég get bara ekki borið þetta fram svona oddlaust.“ „Það skilur áreiðanlega enginn hvað þú ert að tala um,“ sagði ég eft- ir stundarþögn. „Sá er vandinn,“ andvarpaði Michael. „Enginn hefur heyrt um svonalagað. Fólk heldur að ég sé á lyfjum eða að skálda. Þess vegna segi ég engum frá þessu, þótt einstaka sinnum missi ég eitthvað óvart út úr mér. Fyrir mér er þetta svo eðlilegt að ég hélt að allir fyndu lögun þegar þeir borðuðu. Engin lögun, ekkert bragð.“ Ég reyndi að láta á engu bera. „Hvar hefur þú tilfinningu fyrir þessum lögunum? spurði ég. „Alls staðar,“ svaraði hann, „í höndunum og sem nudd í andlitið.“ Trúlega hefur sjálfsánægja mín verið augljós þegar ég greindi þarna eitt af sjaldgæfustu og forvitnileg- ustu fyrirbærum læknavísindanna. Michael gaf mér illt auga og reif mig upp úr draumórunum. „Af hverju ertu að glotta? Ég hélt að þú myndir sýna einhverja samúð!“ „Ég er ekkert að gera grín að þér,“ sagði ég hlæjandi. „Það gleður mig bara að kynnast í fyrsta skipti einhverjum með samskynjun.“ Ekki nógu margir oddar á kjúklingnum A-IÐ ER GULT, S-ið líka, E-ið rautt, L-ið hvítt, Í-iðhálfglært og N-ið blátt.Hver stafur hefur sinn lit, en flestir eru þó stafirnir hennar í alls konar grænum tónum og mismun- andi gulum og brúnum. Sumir eru svo óvenjulegir á litinn að þeir eiga sér hvorki hliðstæðu úti í náttúrunni né annars staðar svo henni sé kunn- ugt um. Til dæmis M-ið og Þ-ið. Lit- ina þeirra hefur hún hvergi séð nema innra með sér, ef svo má að orði kom- ast, því hún skynjar stafi, orð og tölu- stafi í ótal litablæbrigðum. Elín Klara Grétarsdóttir Bender, 28 ára, ættfræðingur hjá Íslenskri erfðagreiningu, er ekki eins og fólk er flest. „Ég hef ekkert verið að flíka þessu,“ segir hún, „ef ég missi eitt- hvað út úr mér sem gefur til kynna að veröld mín sé að þessu leyti öðruvísi en annarra, heldur fólk einfaldlega að ég sé galin,“ bætir hún við og kveðst svo sem ekki undrast viðbrögðin. Ekki með augunum „Sjálf á ég bágt með að gera mér í hugarlund hvernig er að sjá stafi og orð eins og aðrir. Skynjun mín teng- ist þó ekkert sjóninni eða augunum að mati augnlæknisins míns, Árna B. Stefánssonar, sem skoðaði mig og greindi þegar ég var 18 ára. Þess vegna eru litir stafanna sem ég sé, ekki endilega þeir sem ég hef séð með augunum ... .“ Elín Klara þagnar í miðjum klíð- um. „Þú botnar líklega ekkert, frem- ur en aðrir, í því sem ég er að reyna að segja,“ segir hún svo í uppgjaf- artóni. Enda svipur blaðamanns ekki beinlínis greindarlegur þegar hér er komið sögu. „Sérðu virkilega alls konar liti á stöfunum og orðunum hér á blaðinu?“ spyr hann í óðagoti, „hvernig sérðu stafina sem þú lýsir hvítum eða hálfglærum, til dæmis L- in eða Í-in?“ Elín Klara lítur hlæjandi á bláa kúlupennapárið – minn- ispunktana fyrir þetta viðtal. „Dæmi- gerð spurning, sem lýsir vel hug- myndum manna um hvernig stafir, orð og tölustafir birtast mér,“ segir hún og gerir aðra tilraun til útskýr- ingar: „Ég sé bláa stafi á þessu hvíta blaði, líka L-in og Í-in, rétt eins og aðrir myndu sjá þá. Sama máli gegnir um allt letur. Þegar ég hins vegar hugsa um eða les úr stöfum, orðum og setningum skynja ég alveg ósjálf- rátt liti þeirra.“ Fyrir Elínu Klöru hefur hvert ein- asta orð lit. Fyrsti stafurinn í orðinu slær tóninn þannig að fyrra nafnið hennar, svo dæmi sé tekið, er afger- andi rautt en með blæbrigði yfir í blátt (E = rautt, L = hvítt, Í = hálf- glært, N = blátt). Seinna nafnið, Klara, hefur aftur á móti afar hvítt yfirbragð (K-ið og L-ið er mismun- andi hvítt, A-ið gult og R-ljósgrænt) „Þegar ég var lítil voru rautt og hvítt uppáhaldslitirnir mínir og E og K uppáhaldsstafirnir. Sumir halda því fram að samskynjun þróist í frum- bernsku áður en minnið tekur til starfa og yfirfærist síðan á stafi, orð eða eitthvað annað.“ Ein kenningin er að samskyn sé arfgengt í kvenlegg. Önnur að meiri- hluti samskynjandisé örvhentur. Elín Klara, sem er rétthent, upplýsir að Helga, móðuramma hennar, sem er 85 ára, sjái liti í stöfum og orðum. Ný- lega frétti hún líka að eins væri farið um systurdóttur ömmu hennar. „Við amma höfum oft borið saman bækur okkar. Nánast undantekningarlaust eru stafirnir hennar öðruvísi á litinn en mínir, auk þess sem hún segir sína hafa dofnað svolítið með aldrinum. Mínir hafa hins vegar ekkert breyst frá því ég fyrst man eftir mér.“ Brúna vísan Elín Klara man glöggt þegar hún, tveggja ára, bað mömmu sína að fara með brúnu vísuna. „Mamma hafði auðvitað ekki hugmynd um hvað ég átti við. Fyrir mér var Ó Jesú bróðir besti einfaldlega „brúna vísan“ rétt eins og aðrar vísur og ljóð höfðu hver sinn litinn.“ Um litaveröld Elínar Klöru var annars lítið rætt og telur hún næsta víst að enginn sér nákominn hafi vit- að að til væri fræðiheiti um skynjun af þessu tagi. „Einhverju sinni í líf- fræðitíma í Menntó álpaðist ég svo til að segja eitthvað sem vakti grun líf- fræðikennarans míns um hvers kyns væri. Ég man ekkert hvað það var, en hann dró mig afsíðis og spurði hvort ég vildi fara til kunningja síns, sem væri augnlæknir og mjög áhuga- samur um svona „tilfelli“. Þannig æxlaðist til að ég fór til Árna, sem spurði mig í þaula og lét mig meðal annars lýsa litunum í öllu stafrófinu og tölustöfunum.“ Elín Klara segir samskynjunina hvorki hafa hamlað sér á nokkurn hátt né orðið sér til framdráttar. „Nema kannski í stafsetningu og tungumálanámi,“ segir hún hugsi, „og líka ef ég gleymi hvað fólk heitir, því þótt ég komi nafninu ekki strax fyrir mig kemur litur þess ósjálfrátt fram í huganum og síðan nafnið.“ Málið verður æ flóknara. Elín Klara er að gefast upp, enda eflaust enginn leikur fyrir hvern þann sem í hlut ætti að út- skýra með orðum hvernig hugurinn starfar. Hún læt- ur samt tilleiðast og heldur áfram: „Ég hef mjög gott sjónminni og fékk alltaf háa einkunn í stafsetningu. Ypsílonin vöfðust aldrei fyrir mér, þau eru ljósglær í kremuðum tóni og frá þeim stafar mikil birta. Manna- nöfn eru í mörgum og ólík- um litum og einu gildir þótt þau hljómi líkt. Fyrri lið- urinn í nöfnunum Bergljót og Bergþóra er grænn, en þeir seinni annars vegar í hvítum tóni og hins vegar í mosagrænum.“ Elín Klara viðurkennir að í hvert skipti sem hún hugsar um Helgu, ömmu sína, eða aðrar Helgur ef því er að skipta, komi litur nafnsins, sem er fagurblár, upp í hugann „Ekki þó eins og blá ára eða þannig ... en blár engu að síður. Ef til er eitthvað sem heitir sál þá myndi ég lýsa upplifuninni þannig að ég sæi með sálinni. Öðruvísi get ég ekki útskýrt þetta eða annað þessu tengt.“ Himinninn í bláu og gulu Sólin er gul, himinninn blár. Orðin líka. Grasið er grænt en orðið er brúnt. Elín Klara er ekki litblind og veit og sér með augunum að grasið er grænt. En samt er orðið brúnt og það truflar hana pínulítið. Um orð í er- lendum tungumálum virðist gegna öðru máli. Til dæmis er orðið himinn sky á ensku og þar af leiðandi skynj- ar hún það gulleitt, enda S-ið gult og fyrsti stafurinn er alltaf áhrifavald- urinn. „Mér finnst erlend mál yf- irleitt vera litsterkari en íslenskan, sérstaklega franskan. Þetta kann að helgast af því að þegar ég les frönsku þarf ég að einbeita mér miklu meira að hverju einstaka orð.“ Tölur í tíma og rými Þótt tölustafir Elínar Klöru séu í lit, líkt og stafirnir hennar, skynjar hún þá í tíma og rými allt um kring. Mínus tölur eru á bak við hana, en plús tölur fyrir framan. „Sjálfri finnst mér ég vera inn í eða innan um töl- urnar. Milljarður er í ótal hlykkjum og langt, langt í burtu,“ útskýrir hún og kveðst sjá árið í hring, eins og klukku þar sem janúar er efst. Fyrir allmörgum árum las Elín Klara smásöguna Litur orða eftir Þórarin Eldjárn og hafði svolítið gaman af að skynjun sögumanns svipaði til hennar eigin: „Ég man að þegar ég var lítill höfðu orðin lit,“ segir hann á einum stað. Og síðar: „Eins og svo margt annað gott hvarf mér þessi hæfileiki.“ Ekkert bendir til að Elínu Klöru sé að förlast hæfileikinn til að sjá heim- inn í öðru ljósi en samferðamenn- irnir. Hún segist varla geta ímyndað sér svo dapurlega tilveru, því þegar öllu sé á botninn hvolft sé tilvera hennar litríkari en annarra. Séð með sálinni Morgunblaðið/Billi Elín Klara Grétarsdóttir Bender: Sólin er gul, himinninn blár, grasið er grænt – en orðið er brúnt ... Elín Klara Grétarsdóttir Bender ur ld- m eik kki ns v- hún ns a ynj- og mað- t- kki - að nn á úar m. na . í wic var k- rir æm- gl- sjá andi?“ „Fólk sem heldur að fimm séu gulir,“ svaraði hann. „Nei, fimm eru grænir,“ svaraði Crane og var ráðin. Samskynjun í listum Verk ýmissa tónskálda, listmálara og rithöfunda þykja bera vott um samskynjun skapara þeirra. Sumir listamenn hafa jafnvel lýst samskynj- un sinni opinberlega. Einn þeirra er rússneski rithöfundurinn Vladimir Nabokov (1899-1977), sem í viðtali við The Listener árið 1962 gerði grein fyrir hæfileikum sínum til að sjá stafi í lit og sagði sama máli gegna um eig- inkonu sína og son, sem auk þess heyrðu liti. Litirnir í stöfum sonarins sagði Nabokov vera nokkurs konar blöndu litanna í stöfum foreldranna. Þannig sagði hann „sitt“ M vera bleikt, M eiginkonunnar blátt en M sonarins purpurarautt. Í ævisögu sinni Speak, Memory (1966) lýsir hann samskynjun sinni nánar og einn- ig móður sinnar, sem eins var ástatt um. „Fyrir henni var samskynjun ekkert óeðlileg. Dag einn þegar ég, á sjöunda ári, var að raða stafakubbum hafði ég orð á því við hana að stafirnir væru allir í röngum litum. Þá upp- götvuðum við að sumir stafirnir henn- ar voru eins á litinn og mínir og ég komst jafnframt að raun um að hún sá tónlist.“ Franska framúrstefnutónskáldið og orgelleikarinn Olivier Messiaen (1908-1992) gekk svo langt að eigna samskynjun hlut í velgengni sinni. „Ég sé liti í hvert skipti sem ég heyri tónlist eða les nótur. Verkið sem ég samdi um gljúfrin (hljómsveitarverk- ið Frá gljúfrunum til stjarnanna, 1976) er rautt og appelsínugult – litir klettanna,“ upplýsti hann í viðtali 1979. Sumir draga í efa að rússnesk/ þýski abstraktlistamaðurinn Wassily Kandinsky (1866-1944) hafi verið samskynjandi. Sagan segir að hann hafi verið afar hugfanginn af hugtak- inu og oft látið í það skína að hann þekkti það af eigin raun. Fleiri frægir listamenn sögunnar eru orðaðir við samskynjun. Rússneska tónskáldið og píanóleikarinn Alexander Scriabin (1872-1915) lýsti tóninum C# sem fjólubláum og E vakti upp „perluhvítt og mánaskin“. Hljóðfæraleikarar, sem ungverski píanósnillingurinn og tónskáldið Franz Liszt (1811-1886) stjórnaði þegar hann var hirðhljóm- sveitarstjóri í Weimar 1848-1859, héldu að meistarinn væri að grínast þegar hann sagði: „Herrar mínir, svo- lítið blárra, ef þið vilduð gjöra svo vel. Þessi tónn er þannig!“ Eða: „Þetta er djúpfjólublátt, treystið því! Ekki svona rósrautt! Þeir sem rannsakað hafa sam- skynjun eru yfirleitt á einu máli um að listamenn séu ekki öðrum fremur gæddir samskynjun. Enda verði frjótt ímyndunarafl og samskynjun ekki sett undir sama hatt. Þótt vís- indamönnum takist með hjálp nýrrar tækni og tóla að grafast fyrir um ástæður samskynjunar, reynist þeim efalítið þrautin þyngri að skyggnast inn í huga manna. Í raunveruleikan- um er enginn eins og hugur manns, enginn eins og fólk er flest og enginn sér eins og þú sérð. Heimildir m.a.: Psyche, tímarit samtaka um vitundarvísindarannsóknir, The New York Times, Smithsonian Magazine, CNN, Lingua Franca, Praxis Post, Monitor on Psychology og Discover. Slóðir um samskynjun með ýmsum tenglum: ncu.edu.tw/~daysa/synesthesia.htm og heimasíða ASA-samtakanna: multimedia- place.com/asa Mynd/Ómar ið vilduð gjöra svo vel.“ Þannig átti gar hann var hirðhljómsveitarstjóri í a nítjándu öldina. DR. Þuríður J. Jónsdóttir taugasál- fræðingur starfar á taugadeild Landspítalans - háskólasjúkrahúss við Hringbraut og auk þess á eigin stofu við ráðgjöf í kjölfar höf- uðáverka og sjúkdóma í mið- taugakerfi. Hún segist einungis þekkja hug- takið samskynjun sem afbrigðilegt ástand, til dæmis sem skynbrenglun í fyrirboðafasa flogakasts. Sjálf seg- ist hún ekki muna eftir að hafa haft fólk til meðferðar, sem þannig sé ástatt um. Sama segir hún upp á teningnum hjá nokkrum taugalæknum, sem hún spurði, en þeir könnuðust ekki við samskynjun hjá sjúklingum sín- um. „Skýringin kann að vera sú, segir Þuríður, „að á taugadeild kemur veikt fólk til greiningar og með- ferðar og þetta er sjaldgæft fyr- irbæri í sjúkdómum í miðtaugakerfi. Um tíðni fyrirbærisins meðal heil- brigðra er mér ekki kunnugt um.“ ÁLFRÆÐINGAR Tímabundin samskynjun í flogaköstum

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.