Morgunblaðið - 16.06.2002, Qupperneq 24

24 SUNNUDAGUR 16. JÚNÍ 2002 MORGUNBLAÐIÐ
ÞJÓÐMINJAVARSLAN var töluvertgagnrýnd í viðtali sem Morgunblað-ið átti við dr. Margréti HermannsAuðardóttur fornleifafræðing ogbirtist sl. sunnudag. M.a. að Þjóð-
minjasafnið hefði ekki leiðbeint framkvæmda-
aðilum um hvernig forðast mætti röskun forn-
leifa og að skil á niðurstöðum úr forn-
leifarannsóknum sem safnið hafi komið að hafi
verið slæleg síðustu árin. Eins að Þjóðminja-
safn og þjóðminjavörður hafi átt þátt í að Mar-
gréti hafi ekki verið veitt leyfi til að halda
áfram fornleifarannsóknum að Gásum.
Margrét Hallgrímsdóttir, þjóðminjavörður,
segir að af hálfu Þjóðminjasafns hafi ekki verið
brotið á dr. Margréti Hermanns Auðardóttur.
„Þjóðminjasafnið hefur lagt sig fram við að
eiga samstarf við hana í gegnum tíðina. Til
dæmis sat hún í stöðu Kristjáns Eldjárns í þrjú
ár og var þann tíma sem hún kaus með vinnu-
aðstöðu á Þjóðminjasafni. Eins hefur hún verið
í rannsóknaverkefnum í tengslum við Þjóð-
minjasafn.“
En hvað um þá gagnrýni að fornleifaverndin
hafi verið hornreka hér á landi?
Margrét segir að vissulega megi ýmislegt að
vörslu fornminja finna í gegnum tíðina. Með
lagabreytingu árið 1989 hafi minjavarslan tek-
ið stakkaskiptum. Enn hafi orðið bót með lög-
um um mat á umhverfisáhrifum árið 1995. Síð-
an hafi allar stærri framkvæmdir verið undir
eftirliti þjóðminjavörslunnar.
„Það er misskilningur að fornleifar hafi ekki
verið friðlýstar síðustu áratugi. Samkvæmt
þjóðminjalögum frá 1989 eru allar fornleifar
100 ára og eldri friðaðar,“ segir Margrét. „Í
fyrra var gert sérstakt átak í að fara yfir frið-
lýstar minjar og fór Þjóðminjasafnið yfir þriðj-
ung þeirra og kannaði ástand. Niðurstöður
könnunarinnar voru kynntar á menningar-
minjadegi Evrópu þann 21. september sl.
Átakið var unnið með tilstyrk Landsvirkjunar.
Þessir staðir voru allir merktir og sett upp
vegleg fræðsluskilti á völdum stöðum. Jafn-
framt var gert átak í friðlýsingu kirkjugripa í
kirkjum landsins. “
Mikil áhersla á fornleifavernd
Margrét segir að Þjóðminjasafn hafi lagt
mjög mikla áherslu á fornleifaverndina und-
anfarin ár og sérstaklega frá árinu 1995. Forn-
leifadeild safnsins hafi haft það sem aðalverk-
efni síðan þá að leiðbeina framkvæmdaaðilum
og gert það samhliða rannsóknum og öðrum
verkum. „Þjóðminjasafn er opinber stofnun
sem sinnir mjög fjölþættu lögbundnu hlut-
verki. Þar má nefna rannsóknir, framkvæmda-
eftirlit, leiðbeiningar til framkvæmdaaðila og
umsagnir um mat á umhverfisáhrifum. Þar á
meðal er fornleifavernd sem safnið sinnti þar
til Fornleifavernd ríkisins kom til sögunnar
nýlega.“
Varðandi staðlaða skráningu fornminja seg-
ir Margrét að árin 1995-96 hafi Þjóðminjasafn-
ið unnið að gerð skráningarstaðals. Langflestir
fornleifafræðingar hér á landi hafi síðan skráð
eftir þeim staðli.
„Í liðinni viku kynntum við alhliða menning-
arsögulegan gagnagrunn þjóðminjavörslunn-
ar, Sarp, sem þróaður hefur verið á vegum
Þjóðminjasafns í samvinnu við hugbúnaðarfyr-
irtækið Hugvit og með tilstyrk Rannís. Þetta
verkfæri er þegar mikið notað í fornleifaskrán-
ingu og þjóðminjavörslu almennt. Gagna-
grunnurinn er einstakur, sé litið til nágranna-
landanna. Það er hvergi til svona alhliða
gagnasafn með jafn víðtækar upplýsingar á
sviði þjóðminjavörslu. Í Sarpi eru m.a. skráðar
fornleifar, forngripir, munir, myndir, hús, list-
gripir, þjóðhættir, kirkjur, örnefni og fleira.
Það eiga margir aðild að gagnagrunninum auk
Þjóðminjasafns, meðal annars Húsafriðunar-
nefnd, Landmælingar, Fornleifavernd og Ör-
nefnastofnun. Með tengingu þessara gagna
fæst góð yfirsýn yfir þjóðminjar á Íslandi.“
Þann 21. júní nk. verður stofnað rekstrarfélag
notenda Sarps. Undanfarin misseri hafa ýmsir
skráð um 450 þúsund færslur í gagnagrunninn.
Margrét segir að síðustu áratugi hafi mikið
verið unnið í þjóðminjavörslu og verndun forn-
leifa. „Við erum ekki búin að ná nágrannalönd-
um okkar en það er unnið markvisst að því með
uppbyggingu og stefnumótun.“ Margrét segir
að fagmennska hafi verið aukin hér á landi,
lagaumhverfi bætt, aðstaða Þjóðminjasafnsins
bætt og svo mætti lengi telja. Menntuðum að-
ilum á sviði þjóðminjavörslu fjölgi einnig og
reynslan aukist.
Skil á rannsóknarniðurstöðum
Dr. Margrét Hermanns Auðardóttir gagn-
rýndi að hægt gengi að skila heildarniðurstöð-
Þjóðminjavarslan mun vaxa
Morgunblaðið/Arnaldur
Margrét Hallgrímsdóttir þjóð-
minjavörður segir í samtali við
Guðna Einarsson að þjóðminja-
varsla hafi gengið í gegnum mikla
endurnýjun undanfarin ár. Hún
segir að af hálfu Þjóðminjasafns
hafi ekki verið brotið á dr. Margréti
Hermanns Auðardóttur.
Margrét Hallgrímsdóttir þjóðminja-
vörður lauk fil. kand.-prófi í fornleifafræði
frá Stokkhólmsháskóla 1987. Hún stundaði
framhaldsnám í fornleifafræði við Stokk-
hólmsháskóla 1987–89. Cand. mag. í sagn-
fræði frá Háskóla Íslands 1993.
Margrét var aðstoðarkennari í forn-
leifafræði við Stokkhólmsháskóla 1987.
Safnvörður á Árbæjarsafni 1987–89 og
stjórnaði m.a. fornleifarannsóknum við Að-
alstræti 8 og í Viðey. Borgarminjavörður frá
1. nóvember 1989. Í fornleifanefnd ríkisins
frá 1990 og formaður frá 1999. Stundakenn-
ari í fornleifafræði og minjavörslu við Há-
skóla Íslands; 1993, 1995, 1998 og 2000. Þjóð-
minjavörður frá 12. apríl 2000.
FORNLEIFAVERND ríkisins varstofnuð samkvæmt þjóðminjalögum,sem sett voru í fyrra, og tók til starfa íoktóber á liðnu hausti. Samkvæmtlögunum fjallar Fornleifavernd ríkis-
ins um og veitir leyfi til allra staðbundinna og
tímabundinna fornleifarannsókna. Hún er söfn-
um og öðrum hlutaðeigandi aðilum til ráðgjafar
um varðveislu og kynningu menningarsögu-
legra minja er heyra undir starfssvið hennar. Þá
hefur hún eftirlit með öllum fornleifarannsókn-
um og veitir ráðgjöf um skráningu, rannsóknir
og varðveislu fornleifa, þeirra á meðal minning-
armarka í kirkjugörðum.
Dr. Kristín Huld Sigurðardóttir var ráðin for-
stöðumaður Fornleifaverndar. Höfuðstöðvar
Fornleifaverndar eru í Garðabæ, með þremur
fastráðnum starfsmönnum, en fjórir minjaverð-
ir starfa í Stykkishólmi, Glaumbæ í Skagafirði,
Akureyri og á Egilsstöðum.
Erfitt að bjóða út vísindarannsóknir
Í þjóðminjalögum segir að Fornleifavernd
ríkisins skuli „leitast við að bjóða út þær forn-
leifarannsóknir sem hún telur nauðsynlegar á
hverjum tíma“. Eru fornleifarannsóknir boðnar
út?
„Eins og við túlkum lögin teljum við að á
þessu stigi málsins höfum við enga getu til að
bjóða út fornleifarannsóknir,“ segir Kristín
Huld. „Þeir sem stunda rannsóknir í sumar
sóttu allir um styrki áður eða um það leyti sem
Fornleifavernd ríkisins var að verða til. Nú ríkir
millibilsástand. Ég tel ekki að ég geti tekið fram
fyrir hendurnar á fólki sem vill stunda rann-
sóknir eða sagt því hvað á að rannsaka. En ef
einhver framkvæmdaaðili biður okkur að ann-
ast útboð fyrir sig tel ég það falla undir hlutverk
stofnunarinnar.“
Kristín telur að sé þess krafist að bjóða út
fornleifarannsóknir, vegna þess að þær séu
styrktar af ríkinu, þurfi hið sama að gilda um
rannsóknir á öðrum sviðum vísinda. Hún segist
ekki sjá fyrir sér að t.d. Rannís fari að bjóða út
allar sínar rannsóknir, í læknisfræði, líffræði
eða guðfræði svo nokkuð sé nefnt. Það sé
einfaldlega erfitt að bjóða út vísindarannsóknir.
Öðru máli gegndi ef Fornleifavernd fengi
nægilegt fjármagn til rannsókna, þá væri vel
mögulegt að ákveða tilteknar fornleifarann-
sóknir og bjóða þær út. „En ég fæ ekki séð á
þessu stigi málsins að ég geti með beinum hætti
stjórnað fjármagni frá öðrum aðilum, sjóðum
eða þess háttar.“
Dr. Margrét Hermanns Auðardóttir gagn-
rýndi í samtali við Morgunblaðið um síðustu
helgi að hér á landi væri þess krafist að fé til
rannsókna væri tryggt áður en gefið væri út
rannsóknarleyfi. Í öðrum löndum væri þessu öf-
ugt farið.
„Hvað varðar þetta atriði þá byggja reglur
um veitingu leyfa til fornleifarannsókna á eldri
íslenskum reglum, en þær voru lagaðar að er-
lendum reglum sem finna má t.d. í riti P.J.O-
’Keefe & L.V. Prout; Law and the Cultural Her-
itage. Þar er umfjöllun um flest lög og reglur
varðandi menningarminjar sem í gildi eru í
heiminum,“ segir Kristín Huld.
Í þjóðminjalögum og reglum um veitingu
leyfa til fornleifarannsókna er þess krafist að
stjórnandi fornleifarannsóknar hafi „tilskilda
menntun í fornleifafræði“. Er nánar skilgreint
einhvers staðar hvað það er?
„Tilskilin menntun í fornleifafræði er mennt-
un sem talin er gild við þann háskóla sem ein-
staklingurinn hefur menntunina frá,“ segir
Kristín.
En hvað þarf mikla menntun í fornleifafræði
til að stjórna rannsókn?
„Þar sem ég þekki til nægði lengi vel mennt-
un sem samsvaraði BA-prófi til þess að stunda
fornleifarannsóknir. Við erum mjög fá á Íslandi
og þess vegna hefur það verið talin nægileg
menntun. Sum okkar, sem erum á miðjum aldri
nú, vorum farin að stjórna fornleifarannsóknum
áður en lokið var fil.kand.-prófi. Þannig var
þetta fyrir þrjátíu árum. Mér finnst einnig
skipta máli í sambandi við hver stjórnar forn-
leifarannsóknum að einstaklingarnir geti lesið
íslensku, að þeir þekki og geti túlkað jarðlögin
rétt og hafi þekkingu á norrænni fornleifafræði
– það er fornleifafræði Norður-Atlantshafs-
svæðisins – og viti á hverju má eiga von.“
Eftirlit með fornleifarannsóknum
Hvernig er eftirliti með fornleifarannsóknum
háttað hér á landi?
„Minjaverðirnir hafa eftirlit með fornleifa-
rannsóknum. Þeir eru allir fornleifafræði-
menntaðir utan einn, en sá hefur stundað forn-
leifarannsóknir. Minjaverðirnir vinna náið
saman og aðstoða hver annan ef einhver vafa-
atriði koma upp.“
Það er gagnrýnt að skil á rannsóknaniður-
stöðum hafi verið slæleg. Hvernig er gengið eft-
ir skilum á niðurstöðum?
„Í framtíðinni verður það okkar hlutverk að
ganga eftir heildarniðurstöðum. Nú höfum við
veitt leyfi til níu fornleifarannsókna. Þau sem
hafa sótt um og eru að sækja um framhalds-
rannsóknir hafa öll sent inn bráðabirgða-
skýrslur og staðið við skýrsluskrif.“
Margrét Hermanns Auðardóttir segir að
Minjasafnið á Akureyri hafi tekið sér vald sem
það hefur ekki gagnvart Gásaminjum og hvorki
Fornleifavernd né aðrir geri neitt í því.
„Minjasafnið á Akureyri er aðilinn sem ákvað
að stunda rannsóknir þarna, en réð annan til
starfsins. Þjóðminjasafnið kemur að ýmsum
rannsóknum í sumar, reyndar í samvinnu við
aðra. Öll söfn landsins geta ákveðið að fara í
rannsóknir og sótt um fjármagn. Reyndar verð-
ur umsækjandinn að vera búinn að ákveða hver
á að framkvæma rannsóknina, því rannsókna-
leyfið er gefið út á stjórnanda rannsóknarinn-
ar.“
Margrét gagnrýnir einnig að á Gásum eigi að
moka burt mikilvægum minjum.
„Ég veit að þeir sem hafa leyfi til rannsókna á
Gásum munu vanda til verksins og markmið
þeirra er ekki að moka burt mikilvægum minj-
um. Rannsóknaráætlun Margrétar Hermanns
Auðardóttur um Gása var mjög vel unnin. Málið
var einfaldlega að það voru aðrir komnir með
rannsóknarleyfið. Það er lagaleg skylda okkar
að virða þá leyfisveitingu.“
Því hefur verið haldið fram að fornleifavernd í
landinu hafi verið hornreka. Er það svo?
„Hún var það á árum áður,“ segir Kristín.
„Fornleifaverndin á Íslandi byrjar í upphafi 19.
aldar. Þá var sett á laggirnar nefnd í Danmörku
sem beitti sér fyrir verndun fornleifa og safnaði
gripum fyrir það sem síðar varð þjóðminjasafn
Dana. Þjóðminjasafnið var stofnað 1863 og eftir
að Matthías Þórðarson varð þjóðminjavöröur
1908 fékk hann Brynjólf Jónsson frá Minna-
Núpi til að gera skrá yfir fornleifar sem síðar
voru friðlýstar. Við endurskoðun nú hefur kom-
ið í ljós að í sumum tilvikum var verið að vernda
eitthvað sem ekki var fornleifar, eða að fornleif-
arnar höfðu eyðst.“
Kristín Huld segir að á þriðja áratug 20. aldar
hafi verið þinglýst vernd á ógrynni af fornleifum
víða á Íslandi en síðan hafi lítið gerst þar til fór
að nálgast 10. áratuginn. Kristín segir að taka
verði tillit til þess að fáir hafi unnið við forn-
leifaverndina lungann úr síðustu öld. Upp úr
1970 fór hópur ungs fólks í nám í fornleifafræði
og síðan margir eftir það. Þetta hafi verið að
skila sér í stórauknum fornleifarannsóknum.
„Minjaverðirnir gegna mikilvægu hlutverki
við eftirlit með fornminjum. Ástand fornleif-
Vernd í sátt við þjóðina
Dr. Kristín Huld Sigurðardóttir, forstöðumaður Fornleifavernd-
ar ríkisins, segir í samtali við Guðna Einarsson að Fornleifa-
vernd eigi ekki hægt um vik að bjóða út fornleifarannsóknir.
Hún vísar á bug gagnrýni dr. Margrétar Hermanns Auðardóttur
á framkvæmd fornleifarannsókna hér á landi.