Morgunblaðið - 16.06.2002, Side 25

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. JÚNÍ 2002 25
um um fornleifarannsóknir sem Þjóðminjasafn
hefur komið að. T.d. á Bessastöðum og Stóru-
Borg undir Eyjafjöllum.
„Þessi verkefni eru enn í úrvinnslu. Um
Bessastaði liggja fyrir bráðabirgðaskýrslur
frá ákveðnum stigum uppgraftrarins. Þetta
var gríðarstórt verkefni. Það tekur langan
tíma að vinna úr þessum gögnum, en við ger-
um ráð fyrir að niðurstöður liggi fyrir á næstu
tveimur árum. Auk úrvinnslu Bessastaðarann-
sóknar hefur Þjóðminjasafnið sinnt samhliða
stóraukinni áherslu á framkvæmdaeftirlit og
umsögnum um mat á umhverfisáhrifum frá
gildistöku þeirra laga 1995.
Það má líka geta þess að rannsóknin á
Bessastöðum fer fram þegar eftirlit með forn-
leifum á framkvæmdastað er að mótast. Þar
var því unnið ákveðið brautryðjendastarf líkt
og í Viðey á sínum tíma. Framkvæmdaaðilinn
greiddi fyrir uppgröftinn en það þurfti að ná
samkomulagi við alla aðila um að úrvinnslan
væri jafn mikilvæg og kostaði líka sitt. Ég tel
að þarna hafi náðst góður árangur miðað við
aðstæður. Nú þykir sjálfsagt að fornleifum sé
ekki raskað þegar framkvæmt er á minjastað.
Dæmi um það er framkvæmdin í Aðalstræti í
Reykjavík nýlega.
Sama er að segja um rannsóknirnar á Stóru-
Borg. Það hafa komið nú í nokkur ár fjárveit-
ingar til úrvinnslu þessara rannsókna til Þjóð-
minjasafnsins. Unnið er að því á vegum Forn-
leifastofnunar Íslands, með styrk frá
Þjóðminjasafninu, að ganga frá þeim niður-
stöðum. Gert er ráð fyrir að úrvinnslu rann-
sóknanna á Stóru-Borg ljúki á næsta ári, fáist
fjárveiting til síðasta áfanga.“
Margrét segir að rannsóknin á Stóru-Borg
hafi verið björgunaraðgerð og einnig braut-
ryðjandastarf á sviði fornleifafræði. Þar var
gamall bæjarhóll að fara út í sjó og Þjóðminja-
safnið ákvað að bjarga honum þótt ekki væri
fjárveiting til verksins. Þórður Tómasson safn-
vörður í Skógum var þá búinn að bjarga allt að
sex þúsund gripum. Þessi rannsókn stóð í 13
sumur undir stjórn Mjallar Snæsdóttur.
„Reykholtsrannsóknin er í fullum gangi á
vegum Þjóðminjasafnsins og hafa niðurstöður
hennar birst í skýrsluröð Þjóðminjasafnsins
árlega. Einnig er von á niðurstöðum Adolfs
Friðrikssonar, sem unnið hefur að rannsókn-
um á heiðnum greftrunarsið á Íslandi í rann-
sóknarstöðu Kristjáns Eldjárns. Skýrslurnar
sem Þjóðminjasafnið hefur gefið út síðustu tíu
árin skipta orðið hundruðum. Þessar rann-
sóknarniðurstöður eru öllum aðgengilegar hjá
Þjóðminjasafninu.“
Þegar Þjóðminjasafnið opnar á ný er stefnt
að því að gera grein fyrir helstu niðurstöðum
stærstu rannsókna fornleifafræðinga hér á
landi með nýjum sýningum um sögu Íslands.
Margrét segir að Þjóðminjasafnið sinni að
sjálfsögðu miklu fleiri verkefnum en þessum.
„Við vinnum eins og fjárveitingar leyfa, á
ábyrgan hátt samkvæmt lögbundnu hlutverki
og árangursstjórnunarsamningi. Það er því
fráleitt að væna safnið um óráðsíu. Ef fjárveit-
ing leyfir ekki úrvinnslu þá verður hún að taka
lengri tíma. Þjóðminjasafnið hefur lengi verið
undirmannað með hliðsjón af þeim verkefnum
sem því er ætlað að sinna samkvæmt lögum. Í
uppbyggingu Þjóðminjasafnsins er unnið
markvisst að því að efla alla þætti starfsem-
innar.“
Margrét segir að lögin um umhverfismat frá
1995 hafi lagt Þjóðminjasafni miklar skyldur á
herðar, án þess að fjárveiting hafi fylgt til að
mæta þeim. „Undanfarin sex ár hefur Þjóð-
minjasafnið því verið að leggja grunninn að því
starfi sem Fornleifavernd ríkisins hefur nú að
hluta tekið við. Árangur af þessari vinnu má
meðal annars sjá í nýju þjóðminjalögunum.“
Gásir og Minjasafnið
Hvernig er háttað samstarfi Þjóðminjasafns
og Minjasafnsins á Akureyri um fornleifarann-
sóknir á Gásum í Eyjafirði?
„Fjárveitingu til Gásarannsókna var veitt
beint til Minjasafnsins á Akureyri. Um það var
ekki deilt. Það er auðvitað gagn í þeirri vinnu
sem Margrét Hermanns Auðardóttir innti af
hendi, en það þýðir ekki að hún eigi ein rétt á
rannsóknum á þessum friðlýstu minjum. Mik-
ilsvert er að einstaklingar hefti ekki rannsókn-
ir þar sem aðstæður eru til að sinna þeim.
Minjasafnið á Akureyri er sá aðili á Norður-
landi sem rökrétt er að beri ábyrgð á rannsókn
og þá í samstarfi við fleiri. Hlutverk byggða-
safna, samkvæmt lögum, er meðal annars að
rannsaka sögu og minjar viðkomandi svæðis.
En hvað um framsal rannsóknarinnar á Gás-
um til Fornleifastofnunar Íslands?
„Minjasafnið á Akureyri fór í það 1995 að
skrá allar fornminjar á Eyjafjarðarsvæðinu og
fékk Fornleifastofnun til verksins. Fornleifa-
stofnun var beðin að gera tillögur að því hvaða
minjar ætti að friðlýsa sérstaklega og minjar
sem ætti að leggja áherslu á vegna ferðamanna
og íbúa á svæðinu. Þá gerði Fornleifastofnun
skýrslu um Gásasvæðið. Það var einnig stofnað
áhugamannafélag, Gásafélagið, sem vill halda
þessum stað á lofti. Minjasafnið gerði síðan
samning við Fornleifastofnun um að annast
uppgröftinn, en ber hins vegar ábyrgð á verk-
efninu eftir sem áður.“
Er verið að hnupla rannsóknaráætlun Mar-
grétar fyrir Gásasvæðið?
„Það er misskilningur. Þær rannsóknar-
áætlanir sem unnið er eftir eru ekki frá henni.
Minjasafnið fékk fjárveitingu til að hefja Gása-
rannsóknir. Eftir það var reynt að fá Margréti
til þátttöku. Þjóðminjasafnið vann m.a. að því,
en þær tilraunir báru ekki árangur.“
Skapar það ekki einhvern rétt þegar tiltek-
inn aðili hefur fornleifarannsókn. Á hann ekk-
ert tilkall til að halda því starfi áfram?
„Miðað við siðareglur sem Félag íslenskra
fornleifafræðinga styðst við hefur fornleifa-
fræðingur slíkan rétt í 5 ár eftir að rannsókn
lýkur. Nú eru liðin meira en 15 ár frá því Mar-
grét gerði fornleifakannanir á Gásum. Það var
mat Minjasafnsins og Gásafélagsins að aðrir
væru hæfari til að stjórna rannsókninni á Gás-
um. Kristnihátíðarsjóður og Fjárlaganefnd
sýndu Minjasafninu traust og Fornleifanefnd
og Fornleifavernd veittu Fornleifastofnun,
sem ber ábyrgð á uppgreftrinum, leyfi til rann-
sóknanna. Það var fullur vilji fyrir því að fá
Margréti til liðs í Gásarannsóknum, en það
tókst ekki.“
Hvað um þá gagnrýni að til standi að moka
merkum fornleifum burt á Gásum?
„Maður vísar svona dylgjum einfaldlega á
bug. Þeir fornleifafræðingar sem fá leyfi til
rannsókna á Íslandi eru auðvitað hæfir til þess.
Það býr vönduð vinna að baki leyfisveitingu.
Eins er vandað til uppgraftrar og teknar yf-
irvegaðar ákvarðanir um hvar eigi að grafa og
hvað eigi að varðveita. Það verður gert að Gás-
um og mörkuð stefna um hvað við viljum eiga
stóran hlut af Gásasvæði óraskaðan. Ég held
að það sé samstaða um að raska ekki stórum
hluta svæðisins. Að mínu mati er Fornleifa-
stofnun traustsins verð enda býr stofnunin yfir
mikilli reynslu á sviði fornleifarannsókna
Skil fornmuna eru mikilvæg
Í lögum eru ákvæði um skilaskyldu á forn-
munum til Þjóðminjasafnsins. Hvernig er
henni fylgt eftir?
„Fornleifar sem finnast við uppgröft eru
sameign þjóðarinnar og þær ber að varðveita
við bestu skilyrði. Reglan er sú að rannsókn-
araðilar skili gripum og gögnum ekki síðar en
fimm árum eftir að rannsókn lýkur. Að sjálf-
sögðu veitir Þjóðminjasafnið aðstöðu til að
skoða muni í vörslu safnsins eftir því sem
fræðimenn þurfa. Til að fá framhaldsleyfi til
rannsókna verður að sýna fram á að gripirnir
hafi verið forvarðir á milli ára. Margrét Her-
manns Auðardóttir skilaði árið 2001 gripunum
sem grafnir voru upp á Gásum 1986-7. Það
sama á við um gripi frá Herjólfsdal. Bestu
geymsluskilyrðin fyrir forngripi er að finna á
Þjóðminjasafninu. Þar er búið að koma upp
mjög góðum geymslum þar sem er fyrirmynd-
ar aðstaða til varðveislu, forvörslu og rann-
sókna fornminja. Nýjar geymslur Þjóðminja-
safnsins eru eins og best gerist í Evrópu. Að
geyma fornleifar í heimahúsum eða skrifstofu-
húsnæði við óstöðugt raka- og hitastig er óá-
byrgt.“
Margrét segir að nú sé verið að byggja upp
öfluga forvörslu við Þjóðminjasafnið. Þar er
m.a. sinnt forvörslu fyrir fornleifafræðinga
sem vinna að rannsóknum um allt land með til-
styrk Kristnihátíðarsjóðs. „Safnið leggur
áherslu á góða þjónustu við alla þessa aðila um
forvörsluna. Þjóðminjasafnið á m.a. aðild að
rannsóknunum á Hólum, í Skálholti og á Þing-
völlum.“
Kennsla í fornleifafræði
Það hefur spunnist töluverð umræða um
kennarastöðu í fornleifafræði við Háskóla Ís-
lands. Hefur Þjóðminjasafnið eitthvað haft um
það mál að segja?
„Við viljum vekja athygli á mikilvægi þjóð-
minjavörslunnar, fornleifaverndar og forn-
leifarannsókna og viljum gjarnan sjá kennslu í
fornleifafræði við Háskóla Íslands sem allra
fyrst. Ég sat í undirbúningsnefnd kennara-
stöðu í fornleifafræði sem þjóðminjavörður en
ég hef líka sinnt stundakennslu í fornleifafræði
við sagnfræðiskor á liðnum árum. Annar
starfsmaður Þjóðminjasafns, Ragnheiður
Traustadóttir fornleifafræðingur, kom einnig
þarna að sem stundakennari og fulltrúi Félags
íslenskra fornleifafræðinga. Það var leitað álits
víða, meðal annars frá Margréti Hermanns.
Ég sem þjóðminjavörður vil gjarnan sjá
fornleifafræðinám fara af stað við háskólann.
Ég held að það sé grundvallaratriði fyrir frek-
ari framfarir innan þjóðminjavörslunnar,
rannsóknir í þessari grein og almennt fyrir hið
faglega umhverfi fornleifafræðinnar á Íslandi.
Í því sambandi hefur verið rætt um samstarf
Þjóðminjasafnsins og Háskólans. Hlutverk
safnsins væri m.a. að veita nemendum aðgang
að gögnum og aðstöðu til náms og rannsókna.
Ég sé fyrir mér að fornleifafræðin og þjóð-
minjavarslan muni vaxa til muna þegar farið
verður að bjóða upp á þetta nám. Það væri leitt
að sjá ágreining tefja fyrir þeim áætlunum. “
Ísland á heimsminjaskrá
Þjóðminjasafnið og Náttúruvernd ríkisins
vinna nú að því að koma Þingvöllum og Skafta-
felli á heimsminjaskrá UNESCO. „Takist það
mun það skipta sköpum við að koma Íslandi á
kort menningartengdar ferðaþjónustu á al-
þjóðavísu. Það mun einnig koma minjavernd-
inni til góða.“
TENGLAR
...................................................................
Þjóðminjasafn:
www.natmus.is
anna er kannað og hvort lagfæra þurfi þær. Í
sumum tilvikum þarf að ákvarða hvort minjar
séu í raun til staðar. Ef svo er ekki þarf að af-
létta friðlýsingu. Í tengslum við þessa vinnu hef-
ur starfsmaður á fornleifadeildinni verið í nor-
rænum samstarfshópi sem útbýr vöktunarblað
fyrir rústir. Útbúnir eru staðlar sem notaðir
verða alstaðar á Norðurlöndum. Þannig er hægt
að hafa samræmt eftirlitskerfi með fornleifum.“
Kristín Huld segir að Fornleifavernd hafi í
raun tekið við þverfaglegum samstarfshópi um
fornleifavernd og landnýtingu. „Við teljum
nauðsynlegt að vera í góðu sambandi við bænd-
ur og þá sem stunda skógrækt og landgræðslu,
vegna þess hvaða rústir á að verja. Okkur er
ljóst að það er ekki hægt að verja allt. Allar
minjar eða leifar af húsum sem eru 100 ára og
eldri eru fornleifar. En við verðum að vega þær
og meta. Eins erum við að fara af stað með
stefnumörkun í fornleifavernd.“
Gott samstarf við skipulagsyfirvöld
Agnes Stefánsdóttir fornleifafræðingur hefur
ásamt Kristni Magnússyni fornleifafræðingi
sinnt samskiptum Fornleifaverndar við Skipu-
lagsstofnun og Náttúruvernd ríkisins vegna
fornleifamála. „Skipulagsstofnun hefur auga
með því ef verið er að skipuleggja á jörðum þar
sem friðlýstar fornleifar eru og lætur okkur
vita,“ segir Agnes. „Eins fylgjumst við með aug-
lýsingum um skipulag og gerum athugasemdir
ef þurfa þykir, en oft hafa skipulagsyfirvöld
samband við okkur áður en kemur að auglýs-
ingu, til að fullvissa sig um að ekki sé verið að
skipuleggja á fornleifasvæði. Þá eru minjaverð-
irnir úti á landi í sambandi við byggingarfulltrúa
hver á sínu svæði. Við erum komin með ágætis
net, nánast um allt land. Í Reykjavík sér borg-
arminjavörður um þessi mál í samvinnu við
borgarskipulag og þeir veita okkur allar upplýs-
ingar sem við þurfum.“
Allar framkvæmdir sem fara í umhverfismat
eru sendar til umsagnar hjá Fornleifavernd.
Það sama á við þegar kannað er hvort fram-
kvæmdir eigi yfirleitt að fara í umhverfismat.
„Við erum að taka við af Þjóðminjasafni, en þar
var aðstaðan önnur. Þeir fornleifafræðingar
sem voru í þessu þar sinntu líka öðrum verk-
efnum, en við getum einbeitt okkur að þessum
stjórnsýsluþætti, sem er markvissara.“
Er nokkur leið að gera sér grein fyrir því hve
miklu af fornminjum hefur verið eytt á síðustu
áratugum?
Kristín Huld telur erfitt að áætla raunhæfar
tölur. Auk þess sem náttúruöflin eigi sinn þátt í
eyðingunni þá eyðileggist minjar oft vegna
framkvæmda.
Agnes segir að ef fólk hafi samband áður en
farið sé að byggja sé oft hægt að hliðra til svo
komist verði hjá því að skemma fornleifar.
Kristín Huld segir Fornleifavernd ekki líta á
það sem hlutverk sitt að refsa fólki, heldur að
leiðbeina því. „Við viljum vernda í sátt við fólkið
í landinu. Það er mikilvægt fyrir okkur öll að
eiga minjar um sögu okkar.“
Fornleifar og menningartengd
ferðaþjónusta
Kristín Huld segir að Fornleifavernd ríkisins
vilji einnig vekja athygli á mikilvægi fornleifa í
tengslum við menningartengda ferðaþjónustu.
„Við þyrftum að bæta merkingu fornleifa, bæði
friðlýstra og annarra og setja upp upplýsinga-
skilti á fornleifastöðum. En við höfum ákaflega
takmarkað fjármagn fyrir utan daglegan rekst-
ur og eiginlega ekkert rekstrarfé fyrir minja-
verðina. Ef við hefðum meira fjármagn fyrir þá
gætu þeir unnið meira sjálfstætt. Okkur er ljóst
að við erum að byrja og vonum að aðrir sýni því
skilning.“
Agnes segir að góð fornleifaskrá sé mikilvægt
tæki, til dæmis vegna samstarfsins við Skipu-
lagsstofnun. Töluvert hafi verið unnið í forn-
leifaskráningu, bæði af Þjóðminjasafni, Forn-
leifastofnun og Eldstáli ehf., en mikið sé óunnið.
Hún áætlar að búið sé að skrá um 20% af ætl-
uðum fjölda fornleifa í landinu. „Þessi vinna er
tímafrek og fornleifafræðingar eru fáir. Hér á
landi starfa aðeins rúmir tveir tugir fornleifa-
fræðinga.“
Kristín Huld segir að heilmikið af fornleifum
komi ekki í ljós fyrr en við framkvæmdir. „Við
vitum meðal annars að í kirkjugörðum finnst
ýmislegt, veggir og hleðslur, þegar teknar eru
grafir. Við vildum gjarnan vita meira af þessu,
þótt ekki væri nema upp á staðsetningu.“
Fornir legsteinar liggja undir skemmdum
Minningarmörk í kirkjugörðum teljast til
fornleifa og hefur Gunnar Bollason sagnfræð-
ingur, sem nú starfar hjá Fornleifavernd, unnið
að rannsóknum á þeim. Hann segir að víða um
land séu fjölmargir legsteinar frá síðari öldum,
margir í miður góðu ástandi. Algengt er að þeir
elstu séu frá 1630 eða þar um bil.
Þjóðminjasafnið og Kirkjugarðar Reykjavík-
urprófastdæmis gerðu árið 2000 samning um
skráningu minningarmarka í Kirkjugarðinum
við Hólavallagötu. Verkinu lauk vorið 2001 og
þá gerð skýrsla sem kom út hjá Þjóðminjasafni.
Öllum minningarmörkum eldri en 100 ára og
öðrum þeim markverðustu er þar lýst nákvæm-
lega.
Gunnar segir að í framhaldinu hafi Þjóð-
minjasafn og skipulagsnefnd kirkjugarða gert
samkomulag um að hefja skráningu á minning-
armörkum í kirkjugörðum Kjalarnesprófast-
dæmis. „Því miður hrökk ekki fjármagn til að
ljúka því. En Fornleifavernd vill gjarnan ljúka
þessari skráningu og halda síðan áfram hring-
inn og taka næst Árnesprófastdæmi.“ Gunnar
hefur veitt göngufólki leiðsögn um Hólavalla-
kirkjugarð við Suðurgötu. „Ég átti von á að það
kæmu um tíu í fyrstu gönguna, en það mættu
um 80 manns, frá tvítugu og uppúr.“
Kristín Huld segir að ætlunin sé að halda
þessum ferðum áfram. „Eins er áhugi á að búa
til verkefni fyrir skólabörn tengd kirkjugörð-
unum. Þetta er mikill menningarlegur fjársjóð-
ur og margt sem hægt er að nýta til kennslu.“
Morgunblaðið/Arnaldur
Kristín Huld Sigurðardóttir forstöðumaður og Agnes Stefánsdóttir fornleifafræðingur.
Dr. Kristín Huld Sigurðardóttir,
forstöðumaður Fornleifaverndar ríkisins,
er með BA-gráðu í sagnfræði og BA-gráðu
í fornleifafræði, BS-gráðu í forngripa-
forvörslu, cand. mag. í sagnfræði, doktor í
fornleifafræði og með próf í kennslufræði.
Auk fjölda námskeiða hefur hún stundað
rekstrar- og viðskiptanám við EHÍ.
Á námsárum í sagnfræði og fornleifa-
fræði stundaði hún fornleifarannsóknir á
sumrin. Hún var safnvörður á Árbæjarsafni
og vann á Þjóðminjasafninu. Að loknu
doktorsprófi byggði hún upp nám í forn-
gripaforvörslu við Óslóarháskóla. Hún var
ráðin forstöðumaður Fornleifaverndar rík-
isins í fyrra.