Morgunblaðið - 26.10.2003, Qupperneq 4

4 B SUNNUDAGUR 26. OKTÓBER 2003 MORGUNBLAÐIÐ
UNDIR stjórn kommúnista í Kína hafa mannrétt-
indi verið léttvæg og hafa konur ekki síst orðið fyr-
ir barðinu á stjórnarfarinu. Byltingin varð síst til
leiðrétta þeirra hlutskipti. Skipulögð hjónabönd,
aðskilnaður frá börnum, botnlaus fátækt og alls-
leysi undir oki hefða og pólitískrar kúgunnar hélt
áfram að vera daglegt brauð þótt Maó formaður
hefði náð völdum.
Rithöfundurinn og þáttagerðamaðurinn Xinran
rekur hér stöðu kínverskra kvenna og segir sögur
af ást, grimmd, ofbeldi, fátækt, vonum og harmi.
Xinran er fædd í Peking árið 1958. 1989 til 1997
starfaði hún við útvarpsstöð í borginni Nanjing.
Frásagnir Xinran byggja að miklu leyti á sögum
kvenna sem hún komst í kynni við í gegnum starf
sitt við útvarpið. Hún hefur verið búsett í Bretlandi
undanfarin ár og er væntanleg hingað til lands í
tengslum við útkomu bókar sinnar á íslensku.
Sögur af kínverskum
konum og samfélagi
Xinran
Bókarkafli Erfið lífsskilyrði sem engan gat órað fyrir var hlutskipti margra kínverskra kvenna líkt og Xinran
komst að er konurnar ræddu við hana í skjóli nafnleyndar. Hér birtast brot úr tveimur frásagna hennar.
AP
Konur bera þungar vatnsfötur á herðum sér á leið á hveitiakra í Tai’an í Kína. Erfitt líf á landsbyggðinni bitnar einkum á konunum.
TVISVAR eða þrisvar í viku þurftustarfsmenn stöðvarinnar að mæta ípólitíska uppfræðslutíma. Meðal
fræðsluefnis voru útlistanir Dengs
Xiaoping á hugmyndafræði umbóta- og
slökunarstefnunnar og kenningar Jiangs
Zemin um hvernig stjórnmálin þjóna efna-
hagslífinu. Við máttum hlýða á endalausar
ræður um skyldur okkar og pólitískt mik-
ilvægi frétta og annarra útsendinga og
engri fræðslustund lauk án þess að ein-
hverjir starfsmenn væru fordæmdir fyrir
alls konar yfirsjónir – að nefna ekki æðstu
valdamenn þjóðarinnar í kórréttri gogg-
unarröð í útvarpsþætti, að koma ekki til
skila aðalatriðunum í áróðursboðskap
Flokksins í fréttaskýringarþætti, fyrir
virðingarleysi við eldri borgara og fyrir
ósæmilega framkomu. Allt þetta og ótal
margt í þessa veru var harkalega gagn-
rýnt. Á þessum fræðslufundum fannst mér
Kína vera ennþá í menningarbyltingunni
miðri. Stjórnmálin réðu öllu, stóru sem
smáu, í daglegu lífi manna og sumir þurftu
að sæta gagnrýni og fordæmingu til þess
að aðrir gætu prísað sig sæla og talið sig
vera á réttri leið.
Ég átti í mesta basli með að muna alla
þessa stjórnmálaspeki en gætti þess að
rifja sem oftast upp mikilvægasta boðorðið
um að Flokkurinn leiddi á öllum sviðum.
En þar kom að skilningur minn á þessari
meginreglu hlaut eldskírn sína.
Vinsældir þáttanna höfðu fært mér tölu-
verða frægð. Margir kölluðu mig fyrsta
kvenkyns þáttagerðarmanninn sem hefði
„lyft hulunni“ af kínverskum konum –
fyrsta fréttamanninn sem hefði kynnt sér
til hlítar þau kjör og aðstæður sem þær
byggju við. Ég hafði hlotið stöðuhækkun
og töluverðan skerf af framlögum kost-
unaraðila. Og ég hafði loks fengið því fram-
gengt að ég mætti taka við símhringingum
hlustenda í beinni útsendingu.
Öll hljóðver sem ætluð voru til beinna út-
sendinga voru tveggja herbergja. Annað
þeirra var ætlað þáttastjórnandanum en
hitt tæknimanni. Símhringingar til mín
fóru um tæki sem eftirlitskona stjórnaði og
gat tafið útsendinguna um allt að tíu sek-
úndur. Á þeim tíma varð hún að meta hvort
símtalið hentaði til útsendingar og gat slit-
ið því án þess að hlustendur yrðu þess var-
ir.
Kvöld nokkurt þegar ég var að búa mig
undir að ljúka þættinum með rólegri tónlist
– eins og ég var vön að gera síðustu tíu
mínúturnar – hringdi síminn og ég tók síð-
asta símtalið:
„Xinran, blessuð, ég hringi frá Ma’ansh-
an. Þakka þér fyrir þáttinn. hann vekur
upp ýmsar hugsanir og er mér og mörgum
öðrum konum mikill stuðningur. Nú langar
mig að spyrja þig hvernig þú lítir á sam-
kynhneigð. Hvers vegna er fólk svona
andsnúið samkynhneigðum? Hvers vegna
er samkynhneigð bönnuð með lögum í
Kína? Hvernig stendur á því að fólk áttar
sig ekki á að samkynhneigðir hafa sama
rétt og sömu valkosti í lífinu og aðrir þjóð-
félagsþegnar?“
Meðan spurningunum rigndi yfir mig sló
út á mér köldum svita. Samkynhneigð var
forboðið umræðuefni í fjölmiðlum sam-
kvæmt útvarpslögum. Ég furðaði mig á
því, skelfingu lostin, hvers vegna eftirlit-
skonan hafði ekki rofið símasambandið
strax í upphafi. Ég varð að svara spurning-
unni. Þúsundir manna biðu svaranna og ég
gat ekki lýst því yfir að viðfangsefnið væri
bannað samkvæmt útvarpslögum. Ekki gat
ég sagt að tíminn væri að hlaupa frá mér,
enn voru tíu mínútur eftir. Ég hækkaði tón-
listina og reyndi að rifja upp í ofboði allt
sem ég hafði lesið mér til um samkynhneigð
og braut heilann um hvernig ég gæti tekið á
efninu þannig að vel færi. Konan hafði
spurt spurningar sem brann á mörgum og
vafalaust biðu hlustendur í ofvæni.
„Samkynhneigð á sér langa sögu allt frá
tímum Rómaveldis í vestri og Tang- og
Song-keisaraættanna í austri til þessa dags.
Fyrir því eru heimspekileg rök að allt sem
er eigi sér eðlilega skýringu. Hvers vegna
er þá samkynhneigð talin óeðlileg í Kína?“
Í sama bili sá ég gegnum glervegginn að
eftirlitskonan svaraði í innanhússsímann.
Hún fölnaði upp og rauf umsvifalaust sam-
bandið við konuna í miðri setningu en það
var andstætt reglunum. Örfáum sekúndum
síðar ruddist yfirmaður deildarinnar inn í
eftirlitsherbergið og sagði við mig í gegnum
kallkerfið: „Gættu þín, Xinran!“
Ég lét tónlistina ganga í rúma mínútu áð-
ur en ég kveikti á hljóðnemanum. „Gott
kvöld, vinir mínir við útvarpstækin, þið er-
uð að hlusta á „Orð í kvöldblænum“. Ég
heiti Xinran og þátturinn er í beinni útsend-
ingu en þemað í kvöld er reynsluheimur
kvenna. Milli tíu og tólf á hverju kvöldi get-
ið þið hlustað á konur segja frá reynslu
sinni, þær segja frá lífi sínu og innstu til-
finningum.“ Ég var að vinna mér tíma með-
an ég hugsaði mitt ráð.“
Konan sem elskaði konur
EFTIR að hafa skekist tvo og hálfan dag íherjeppa tilkynnti leiðsögumaðurinn að viðværum komin á leiðarenda. Við héldum að
hann hefði villst. Við sáum ekki svo mikið sem
skugga af mennskri veru hvað þá þorp. Jeppinn
hafði þrætt vegleysur um gróðurlausar hæðir og
stansað við eina þeirra, fremur háa. Þegar við
gáðum betur sáum við að vistarverur fólksins
voru hellar grafnir inn í hlíðina. Leiðsögumaður
endurtók að þetta væri áfangastaðurinn – Kall-
hæðir, smáþorp sem ekki var merkt á neinu
landakorti – og kvaðst aldrei hafa komið á þennan
stað áður. […]
Staðurinn er fullkomlega einangraður frá nú-
tímanum. Þarna búa milli tíu og tuttugu fjöl-
skyldur og ættarnöfnin eru bara þrjú. Vistar-
verurnar eru litlir húshellar þar sem lágt er til
lofts. Konurnar eru einungis metnar eftir nota-
gildi og vegna getu sinnar til æxlunar eru þær
dýrmætasta verslunarvaran á svæðinu. Karl-
mennirnir hika ekki við að hafa skipti á tveimur
eða þremur telpum fyrir eiginkonu úr öðru þorpi.
Algengast er að gifta konu úr fjölskyldunni í ann-
að þorp og fá í staðinn konu handa karlmanni í
fjölskyldunni. Af því leiðir að flestar konurnar í
Kallhæðum eru aðfluttar. Þegar þær eru orðnar
mæður sjálfar neyðast þær til að láta dætur sínar
í samskonar skiptum. Konurnar í Kallhæðum
hafa hvorki eignar- né erfðarétt.
Í Kallhæðum þekkist einnig sá óvenjulegi siður
að nokkrir karlmenn deili með sér einni konu. Yf-
irleitt er þetta þannig að bræður úr blásnauðum
fjölskyldum sem geta ekki boðið fram konur í
skiptum kaupa sér konu í sameiningu til að
tryggja viðgang ættarinnar. Á daginn gagnast
konan við matseld og annað sem fylgir heim-
ilishaldi og á nóttunni sofa þeir hjá henni á víxl.
Ef konan eignast barn veit hún líkast til ekki hver
eiginmannanna er faðirinn og barnið kallar þá
stóra pabba, annan pabba, þriðja pabba, fjórða
pabba og svo framvegis. Þorpsbúar sjá ekkert
ólöglegt við þennan sið því ættfeður þeirra höfðu
iðkað hann um aldir og því var hann ofar lög-
unum. Og það er ekki hæðst að börnum sem eiga
marga feður því þau njóta verndar margra karl-
manna og deila með sér eignum þeirra. Engum
rennur til rifja hagur þessara kvenna – tilvera
þeirra er einungis réttlætt með nytseminni af
þeim.
Konurnar í Kallhæðum tileinka sér fljótt hefð-
irnar sem hafa erfst frá kynslóð til kynslóðar,
óháð því hvaðan þær eru. Hlutskipti þeirra er
ótrúlega erfitt. Í húshellinum, sem er aðeins eitt
herbergi og rúmfletið, kang, tekur yfir það hálft,
eru þægindin fáeinar flatar steinhellur, grasmott-
ur og frumstæðar leirskálar. Leirkanna er mun-
aður sem aðeins þeir „ríku“ geta leyft sér. Leik-
föng eða hlutir sem gætu létt konunum
heimilisstörfin eru óhugsandi í þessu samfélagi.
Þær konur sem fengnar eru í skiptum fyrir
stúlkubarn úr fjölskyldunni búa við andúð og
gremju tengdafólks sem saknar dætra eða systra
og þær þræla nótt sem nýtan dag til að sjá fjöl-
skyldunni fyrir mat, vatni og öðrum nauðsynjum.
Konurnar fara á fætur fyrir allar aldir, gefa bú-
smalanum, sópa hlaðið auk þess að fægja og lag-
færa bitlaus og ryðguð verkfæri eiginmannanna.
Þegar karlarnir eru farnir til starfa á ökrunum
sækja þær vatn í tvær þungar fötur í læk hinum
megin við hæðina, en lækjarsytran á til að þorna
upp. Þangað er tveggja tíma gangur. Þegar co-
gon-grasið fer að spretta verða þær að klifra upp
í hlíðina til að safna rótunum, sem eru notaðar til
að elda við. Eftir hádegi færa þær körlunum mat
og þegar þær koma heim aftur taka þær til við að
spinna, vefa, sauma föt og gera skó og húfur á
alla fjölskylduna. Daginn út og inn eru þær með
smábörn annaðhvort í fanginu eða á bakinu.
Í Kallhæðum er orðið að „nota“ haft yfir það
þegar karlmaður svalar fýsnum sínum. Þegar
karlarnir koma heim aftur á kvöldin og vilja
„nota“ eiginkonuna æpa þeir gjarnan á hana, full-
ir óþolinmæði: „Hvað ertu eiginlega að drolla?
Ætlarðu ekki að koma þér upp í?“
Eftir „notkunina“ ganga konurnar frá fyrir
næsta dag og sinna börnunum meðan karlarnir
hrjóta í fletinu. Fyrst þegar myrkrið fellur á get-
ur konan hvílst því þá er engin birta til að vinna
við. Trú mín á gildi lífsins beið alvarlegan hnekk
þegar ég reyndi kjör þessara kvenna á sjálfri mér
í örstuttan tíma með því að taka þátt í daglegum
störfum þeirra.
Eini dagurinn sem kona í Kallhæðum getur
borið höfuðið hátt er þegar hún elur manni sínum
son. Svitastokkin eftir hríðirnar og fæðinguna
heyrir hún orðin sem fylla hana stolti og full-
nægjutilfinningu: „Búin að ná honum!“ Þetta er
æðsta viðurkenning sem hún á eftir að fá frá eig-
inmanninum og verðlaunin eru skál af heitu vatni
með eggi og sykri. Kona sem eignast dóttur sætir
ekki fordómum en henni er ekki fært þetta lost-
æti. Samfélagið í Kallhæðum er vissulega sér-
stætt nema að einu leyti – þar eins og um gjör-
vallt Kína eru synir meira metnir en dætur.“
Konurnar
í Kallhæðum
Dætur Kína – Bældar raddir eftir Xinran kemur út
hjá JPV útgáfu. Bókin er 231 bls. að lengd.