Vísir - 02.03.1981, Blaðsíða 27

31
vism
Magdalena
Schram
skrifar
maður deyr — sem vissulega
hlýtur að hafa verið harðskeytt
ádeila á bandariskt þjóðfélag i
eina tið ef það er það þá ekki
ennþá — úrelt leikrit? Kemur
okkur það við?
Já, reyndar held ég óhætt sé
að halda þvi fram. Þvi Sölu-
maður deyr er um margt annaö
en amerfska fjölskyldu sem
heitir Loman og uppgjöf fjöl-
skylduföðursins. Það er um lög-
mál samfélags sem ráða lifi ein-
staklinganna, það að plumma
sig, standa sig, gera það gott,
yngri og eldri manns trúverð-
ugri. Þegar Willy sótti Howard
heim á skrifstofuna var ég al-
deilis fullviss um að Gunnar
væri í raun og veru Willy Lo-
man, niðurlægður, uppgefinn og
aumkunarverður. Ég hef oft átt
dálitið erfitt með að sætta mig
við óvenjulegt hljóðfallið i rödd
Gunnars og oft óskað þess, að
hann mætti breyta þvi. En i
hlutverki Willys hætti ég að taka
eftir þvi og hef aldrei verið sátt-
ari við Gunnar Eyjólfsson en
þar.
Margrét Guðmundsdóttir fór
sérstaklega vel með hlutverk
eiginkonunnar, Lindu, einkum
þegar hún var eldri. Það var
þegar Margrét flutti barnar-
ræðuna fyrir hönd mannsins
sins yfir þeim Biff og Happy
sem sýningin byrjaði að hrifa
mig. Eins er mér minnistæður
hennar hlutur i lokaatriðinu við
gröf Willys. Annars fannst mér
þau bæði, Gunnar og Margrét
SÖLUMAÐUR LIFANDI!
Mánudagur 2. mars 1981
Þjóðleikhúsið sýnir Sölumaöur
deyr eftir Arthur Miller i þýð-
ingu Dr. Jónasar Kristjánsson-
ar.
Tónlist: Askell Másson.
Lýsing: Kristinn Danielsson.
Búningar: Dóra Einarsdóttir.
Leikmynd: Sigurjón Jóhanns-
son.
Leikstjóri: Þórhallur Sigurðs-
son.
Þegar það var upplýst að
Þjóðleikhúsið ætlaði að taka
Sölumaður deyr til sýningar i
annað sinn eftir 30 ár, varð
mörgum fréttamanninum á að
spyrja, hvort leikritið ætti enn
erindi til okkar. Forsvarsnienn
Þjóðleikhússins svöruðu spurn-
ingunni jafnan játandi, þetta
væri jú orðið sigilt leikhúsverk
sem vel þyldi, og jafnvel ætti
skylda endursýningu. Eftir að
hafa séð frumsýningu leikrits-
ins nú, tek ég undir þau orð og
lýsi jafnframt þakklæti minu
við Þjóðleikhúsið fyrir að hafa
gefið mér tækifæri til að sjá
Sölumaður deyr á sviði i fyrsta
sinn.
Merking leikritsins hefur ver-
ið bitbein allt frá þvi það var
frumflutt i New York árið 1949. í
grein eftir höfundinn, Arthur
Miller, sem birt er i leikskrá
Þjóðleikhússins, nefnir hann
allmörg dæmi um þau nöfn, sem
verkinu hefur verið valið:
„Kunnáttusamlega staðsett
timasprengja undir bandariskt
gildismat” — „Fullkomið
kapitaliskt hnignunartákn” —
„lofsverð sönnun fyrir dauða
andans á þeim stöðum, þar sem
Guð fyrirfinnst enginn.” Og
leikhúsgestum varð hitt og þetta
á orði eftir sýninguna á laugar-
daginn: „fyrring samfélagsins”
— „nauðsyn almannatrygginga
og verkalýðssamtaka” — „árás
á kjarnafjölskylduna” — „hvað
kemur okkur við hvernig sölu-
menn höfðu það i Ameriku fyrir
30 árum!”
Og það hlýtur að vera afar
freistandi fyrir leikstjóra að
leggja áherslu á einhverja sér-
staka túlkun á leikritinu — eða
heimfæra það, draga fram nýj-
ar hliðar. Þórhallur Sigurðsson
leikstjóri fellur ekki fyrir þeirri
freistingu heldur gengur beint
til verks með texta Millers i
höndunum og er honum trúr út i
ystu æsar. Á þvi þykir mér fara
vel, þvi með þvi vegsamar Þór-
hallur ágæti verksins. Hin við-
tæka skirskotun þess kemur án
efa til vegna þess að i þvi eru
margir þræðir, svo margir að
jafnvel 600 þjóðleikhúsgestir
með jafn margt sinnið og þeir
hafa skinnið, finna hver sinn
þráð og geta fylgt honum uns
tjaldiö fellur i leikslok. Með þvi
að yfirlýsa einn þeirra þráða
væri það ágæti úr sögunni.
Formið sem Miller valdi leik-
ritinu mun tæpast koma nýstár-
lega fyrir sjónir lengur. Leikur-
inn hefur ekki flólkna framvindu,
áhorfandinn fær aö skyggnast
inn i hugarheim aðalsöguhetj-
unnar, Willy Loman og þeir at-
burðir, sem þar hafa verið
geymdir skýra atburði „nútim-
ans” í leikritinu. Þó eru hér ekki
um að ræða „flash-back” likt og
allir þekkja nú úr kvikmyndum,
heldur vill Miller með þessu
gefa í skyn, að Loman ER sin
eigin fortið, „að nútiðin sé ein-
ungis það, sem fortiðin megni
að taka eftir, þefa uppi og
bregðast við” eins og haft er eft-
ir Miller i áðurnefndri grein i
leikskrá. 1 upphafi leiksins
kemur gamall, þreyttur maður
heim til sin með hausinn fullan
af hugsunum, sem hann skilur
ekki. Skýringarnar eru gefnar
smátt og smátt þar til i lokin
spilin hafa verið lögð á boröið og
þá fyrirfer gamli maðurinn sér i
örvæntingu. Jafnframt þvi sem
áhorfanda verður ljósara hvað
býr i hugskoti gamla mannsins,
vex samúðin með honum og
krafan um svör við hans eigin
spurningum. Þessir þrir þættir
halda athyglinni fanginni allt til
leiksloka.
En hver er þá harmur Lom-
ans? Hvað leiðir til sjálfs-
morðs? I fljótu bragði séð á okk-
ár samfélag margar lausnir við
vanda Loman-fjölskyldunnar.
Eða hvað? Eða eru vandamálin,
sem þessi bandariski farandsali
striddi við i lok 5. áratugsins til
lengur?Hefur ekki losnað um
bönd fjölskyldunnar siðan þá?
Myndi ekki fjölbrautakerfi skól-
anna leysa vanda Biffs? Væri
eiginkonan ekki fyrir löngu
frelsuð af húsmóðurhugsjón-
inni, búin að fara i öldungadeild
og læra eitthvað hagnýtt sem
gæti fleytt þeim hjónum yfir
verstu timabilin — Willy gæti
verið heima i rólegheitum og
dundað við smiðar. Hann hefði
auk þess eftirlaun. Og svona
fram eftir götunum. Er þá Sölu-
uppfylla kröfurnar. Við getum
gert okkur vonir um að þau lög-
mál, sem ráða lifi Lomans og
drepa hann i lokin, sú trú að án
fjárhagslegrar velgengni getir
þú aldrei verið maður með
mönnum, hafi ekki náð sliku
tangarhaldi hér, en með þvi
verður ekki sagt að við séum
ekki bundin svipuðum lögmál-
um. Að viö séum ekki ævinlega
að rey-na að uppfylla kröfur,
sem aörir setja okkur, e.t.v. án
alls samræmis við raunveru-
lega getu okkar eða óskir.
Leikurinn fór hægt af stað i
Þjóðleikhúsinu á frumsýning-
unni, en spennan hlóðst upp og i
sýningarlok var vfst að tekist
hafði að færa upp leikrit, sem
enn á erindi á einkar sannfær-
andimáta. Þórhallur má vel við
una. Mest mæðir auðvitað á
Gunnari Eyjólfssyni i hlutverki
Willys. 1 upphafi fannst mér
Gunnar allt of unglegur til að
geta verið þessi máði maður.
Röddin of ung og stinga I stúf við
sannfærandi hreyfingar gamals
manns. Aftur á móti tókst betur
að leika sig yngri og þegar á
leikritið leið var færslan á milli
misgóð, detta niður öðru hvoru
en þykist vita að slikt hverfi
með fleiri sýningum.
Sá leikari sem kom mér á
óvart, var Hákon Waage. Allt i
einu fékk hann nægilegt rými i
leikriti til að geta beitt fyrir sig
óhemjulegum krafti, sem ann-
ars verður að krauma undir og
Hákoni tekst ekki alltaf aö hafa
vald á. Sá kraftur kom honum
nú til góða i eftirminnilegu
atriði, þegar hann reynir að
nálgast föður sinn fölskvalaust
og byrgir inni spennu bræði og
ótta. Þá mátti krauma undir.
Nýliðinn, Andri Orn Clausen,
bar engin nýliðamerki. Ég var
vel sátt við hans Happy, sem
var heimfærður glaumgosi,
ómeðvitaður um lögmálin, til-
búinn í slaginn.
önnur hlutverk eru minni og
auðveldari i meðförum og þar
voru allir i toppformi. Flestar
þær persónur eru andstæður Lo-
mans, þær standa sig. Það verð-
ur hver að gera upp við sig,
hvað þær persónur hafa upp-
skorið til að gera hlutskipti
þeirra svona eftirsóknarvert i
augum Willys eöa hvort Miller
ætlast til þess i raun og veru að
það hlutskipti eigi aö vera gul-
rótin i tilverunni, þessar per-
sónur vita hver galdurinn er,
þær standastkröfurnar og mega
spila tennis viö fint fólk og
kaupa sér segulband til leikja.
Mér fannstfarið ofurlitiö út á þá
braut, að hæðast að þeim t.d.
Howard, sem var næstum
fáránlegur, og það hvarflar að
mér, hvort ekki hefði mátt gera
meira af sliku. T.d. notfæra sér
tækifærin sem verða til við aö
sumar persónanna birtast
stundum þar sem þær standa i
hugskoti Willys og svo stundum
ekki. í hans hugskoti eru þær
aðdáunarverðar og hann spyr
fullur lotningar, hver er galdur-
inn? En i hugskoti áhorfand-
ans? Þráir hann lika að vita
hver galdurinn er?
Leikmynd Sigurjóns hitti
strax i mark þegar tjaldið var
dregið frá, háhýsin i ramma ut-
an um fábrotið hús Loman-fjöl-
skyldunnar likt og tröllvaxin
krumla utan um máttvana fugl
og gluggarnir eins og velvak-
andiaugu. Rimlaþakið á húsinu
gat ég þó ekki fellt mig við —
fannst það bara ljótt auk þess
sem pallarnir undir virtust mér
of þéttir fyrir vegna léttleika
yfirbyggingarinnar — svo að lif-
iö f húsinu var eins og byggt á
bjargi.
Búningarnir, likt og leik-
myndin, gáfu bæði upp stað og
stund. Meiri áhugi sýndist mér
liggja að baki klæðnaði kvenn-
anna. Punkturinn yfir i-ið heföi
mér fundist ef karlarnir hefðu
t.d. fengið sina hárgreiðslu
tima- og staðfærða lika, að ég nú
ekki tali um, ef Happy reykti
eitthvað annað en Salem siga-
rettur! En talandi um búninga,
get ég ekki setið á mér með að
geta þess hér að það er senni-
lega til marks um góöan leik
Gunnars Eyjólfssonar, að mér
fannst sem fötin hans af-
krumpuðust og krumpuöust aft-
ur eftir þvf sem hann brá sér frá
i timanum!
Dr. Jönas Kristjánsson hefur
þýtt leikritið og lagt áherslu á
að hafa það á góðri islensku,
öðru hvoru á kostnað venjulegs
talmars, svo að öðru hvoru
hváði ég innra með mér vegna
setningar og setningar. Þannig
er áreiðanlega „betra” að segja
að bifreið sé sveigt, en flestir
held ég segðu þó, bifreiðinni var
beygt.
Ms
GÆSAMAMMA OG UNGARNIR HENNAR
Sjónvarpið hefur allt frá
stofnun þess hér á landi verið
vinsæll vettvangur alls kyns
auglýsingamennsku. t auglýs-
ingatimum þessa fjölmiðils fer
fram hatrömm orrusta milli
gostegunda og sápufram-
leiðenda, bila og batteria, tisku-
fatnaðar og margvíslegra teg-
unda dömubinda, svo að dæmi
séu tekin. Að undanförnu hefur
sérkennileg auglýsing skotið sér
inn á milli sápunnar og kven-
legra nauösynjavara. Sú fjallar
um ágæti tiltekins verka-
lýðsfélags i borginni: ,,VR
vinnur fyrir þig”.
Saga verkalýöshreyfingar-
innar er fyrir margra hluta sak-
ir merkileg, ekki siöur hér á
landi cn erlendis. Hún er að
sjálfsögðu hluti af baráttusögu
alþýðu manna til bjargálna. En
sá kapituii er löngu liðinn.
Það, sem einkennt hefur
verkalýðshreyfinguna hér á
landi nú I mörg undanfarin ár,
er pólitisk fjarstýring, airæði
pólitiskra foringja og lamandi
hönd skrifstofuveldisins, sem
drepur niður alla sjálfstæða
þátttöku launþega i þessum
samtökum.
Um pólitisku fjarstýringuna
þarf ekki að fara mörgum
orðum. Leiötogar Alþýðubanda-
lagsins hafa haft tögl og hagldir
i verkalýðshreyfingunni um
langt árabil, jafnvel þótt þeir
hafi engan meirihluta til þess.
Alþýðubandalagsforingjunum
hefur tekist að tæla til sam-
starfs við sig forystumenn úr
öðrum flokkum eftir ýmsum
leiðum og yfirleitt á þann veg,
sem Alþýöubandalaginu hefur
best hentað.
Hægt er að nefna óteljandi
dæmi um þetta frá undanförn-
um árum. Frægasta dæmið er
vafalaust þegar verkalýðs-
hreyfingin var misnotuö til
ólöglegra verkf allsaðgerða
gegn löglegum yfirvöldum
landsins árið 1978. Þar höfðu
Alþýðubandalagsmenn forystu,
en „verkalýðsleiðtogar” i
öðrum flokkum fylgdu með i
lögleysunni.
Siðan þessa eftirminnilegu
marsdaga hefur margsinnis
verið ráðist á kjarasamninga
verkalýöshreyfingarinnar og
kaup lækkað, án þess aö gripið
væri til slikra ráðstafana.
Astæðan? Jú, Alþýðubandalagið
hefur verið I rikisstjórn.
Póiitíska fjarstýringin hefur
þess vegna stýrt hreyfingunni
undan vindi niður kjara-
skeröingarfljótið og enginn seg-
ir neitt.
Nú um helgina voru t.d. hirt
um 7% launa af hverjum
einasta launamanni i landinu.
Verkalýöshreyfingin segir
ekkert. Alþýðubandalagið held-
ur um fjarstýringuna og stýrir
áfram undan vindum og
straumi.
Ef stjórnarskipti yrðu á næstu
dögum og Alþýðubandalagið
yrði sett utan stjórnar, þá yrði
snarlega snúið við og fjarstýrt
upp I móti gegn nýrri rikis-
stjórn.
Margir landsmenn hafa lengi
undrast hversu litil eru geð
verkalýðsleiðtoga annarra
flokka en Alþýðubandalagsins
að láta fara svo dusilmannlega
með sig. En sagt er, að sumum
þykibara gott að iáta berja sig.
Við þessar aðstæður er
kannski eölilegt að sumir verka-
lýösleiðtogar telji nauðsynlegt
að eyða einhverju af þvi gifur-
lega fjármagni, sem félögin
hirða af félagsmönnum sinum, i
sjónvarpsauglýsingar, ef vera
kynni, að það breytti eitthvað
áliti manna á aumingjaskap
þeirra. Þetta gæti jafnvel orðiö
hin besta skemmtun i
skammdeginu, t.d. ef Kristján
Thorlacius og Pétur þulur Pét-
ursson færu að skiptast á
sjónvarpsauglýsingum um
BSRB og andófið. Samtök
opinberra starfsmanna gætu þá
birt mynd af þvi, þegar þeir
fóstbræður, Kristján og Ragnar
alþýðubandalagsfjármálaráð-
herra Arnalds væru að skrifa
undir enn einn samninginn, og
sett fram kjörorðið: „Kristján
vinnur fyrir þig”. Pétur gæti
notað sömu undirskriftarmynd
undir kjörorðinu: „Já, Kristján
vinnur svo sannarlega fyrir þig,
Ragnar minn”. Og vantar þá
ekki annað en að Ragnar setji
inn eina auglýsinguna enn. Þar
gæti hann sett sjálfan sig i liki
gæsamömmu, en raðað verka-
lyðsleiðtogunum i kringum sig
eins og litlum gæsarungum. Og
sjónvarpsáhorfendur þurfa vist
ekki að hafa áhyggjur af þvi, að
ungarnir villist af markaðri leið
gæsamömmunnar.
Svarthöfði.