Vísir - 19.05.1981, Síða 9

Þriðjudagur 19. mai 1981
vísm
Mér hefur veriö falið að ræða
hvort fjölmiðlar muni breytast
á komandi árum. Það er vist
ekki góð byrjun á slikri umfjöll-
un að segja að enginn maður
geti sagt til um, með neinni
vissu, hvernig þeir muni breyt-
ast, allra sist i stuttu máli. Um
þetta hafa lærðir menn skrifað
margar og stórar bækur, en
marktækur algildur sannleikur
fyrirfinnst þar enginn. Flestir
eða allir eru þó sammála um að
miklar breytingar séu framund-
an. Ýmsar tækninýjungar nú-
tiðar hafa þegar leyst mörg
vandamál framtiðar og það er
raunar sennilegt að það veröi
ekki fyrst og fremst tækni-
vandamál sem hefti framvindu
þróunar heldur miklu fremur
þjóðfélagsviöhorf, þar á meðal
atvinnuréttindi fólks i fjölmiðl-
un, höfundaréttarmál hvers
konar og svo ýmsar hömlur,
sem stjórnvöld kunna að setja á
dreifingu efnis.
Forsendur breytinga
Fjölmiðill og fjölmiölun eru
ákaflega viðfeðm orð, og tlmans
vegna mun ég einskorða mig
hér við hina daglegu fjölmiðla,
útvarp, sjónvarp og blöð og
minnast einnig á blessaða bók-
ina. Raunar verð ég að geta
þess strax að þegar horft er til
framtiðar ruglast þessi hugtök
býsna ört og mörk bókar, blaðs
og sjónvarps verða harla óglögg
á stundum. Sjónvarpstæki, eða
skjár, verður hluti af mestallri
fjölmiðlun, hvaö sem liður út-
sendingum sjónvarpsstöðva.
Eitt af þvi sem mun hafa
mikil áhrif á fjölmiölun i náinni
framtiö er það, hve öll fjöl-
földunartækni er oröin ódýr og
auöveld viðfangs. Þaö á við um
hvers kyns fjölföldun, hvort
heldur er ritaö mál, myndmál
og flóknari. Viö verðum enn um
sinn aö biða eitthvað eftir þvi að
við getum flett listaverkabókum
á sjónvarpsskjánum, svo dæmi
sé tekið. En þegar tæknivanda-
málin verða leyst þar mun slik-
ur lestur taka hinum fyrri fram
vegna almyndartækninnar, sem
vafalit’ið verður handhæg þar i
náinni framtið. Slikar myndir
geymum við svo I segulminnum
og getum framkallað þær eins
oft og við viljum á skjáinn.
Hætta blöð að koma út?
Næst skulum við lita á blööin.
Erlendis er talið að skammt sé i
þaö hætt verði aö prenta dag-
blööin á þann hátt, sem nú er
gert. örtölvutæknin og ör þróun
i dreifingu upplýsinga eftir lin-
um gera það kleift að sleppa
algerlega úr prentun og dreif-
ingu, skráning upplýsinga inn i
móðurtölvu blaöanna verður
siðasta stig útgáfunnar. Neyt-
endurnir komast siöan i sam-
band við móðurtölvuna I gegn-
um sina heimilistölvu eftir að
hafa gefið upp sitt kódanúmer,
rétt eins og menn komast inn á
lýsinga i timaritum um sérhæfð
efni, sem jafnframt nota mikiö
myndefni. Þar mun hún verða
samkeppnisfær alllengi enn.
Sjónvarp — útvarp
Vikjum þá að hlutverki sjón-
varps og útvarps i heföbundnum
skilningi á komandi árum. Þar
mun mjög gæta hinnar ódýru
fjölföldunartækni nútimans.
Það hefur staðið útbreiðslu
myndsegulbanda til notkunar I
heimahúsum mjög fyrir þrifum,
að framleiðendur hafa ekki
komið sér niöur á staðlað kerfi,
heldur keppast hver um sig við
aö ryðja sinu „patenti” veginn.
Úr þessu hlýtur aö greiðast á
næstu árum og þá mun þessi
tækni verða mjög ódýr, hvert
sem áhaldiö veröur, ég kalla þaf
myndsegulband hér.
Þá verða myndsegulbönd i
hverri ibúð, eins og útvarp og
simi nú, og verð á snældum
veröur mjög lágt, væntanlega
eins og á hljóðsnældum nú, eöa
lægra. Sennilega veröa þessi
tæki öll ekki fyrirferðameiri en
litil hljóðsnældutæki eru i dag
't, _
menningu og veita ýmsa þá
fræöslu sem staðbundin þörf er
fyrir I okkar þjóðfélagi, verðum
við sjálf að taka til hendinni.
Það munu ýmsir einkaaðilar
gera, en varla á öllum sviðum
án þess aö rlkisvaldiö létti að
minnsta kosti undir. Þar á ég
einkum við beint fræðsluefni til
notkunar I skólum eöa við
heimanám. Vegna hinnar ódýru
afritunartækni, sem viö blasir,
verður hugtakiö skólasjónvarp
sennilega fljótlega úrelt, ekkert
verður þvi til fyrirstöðu aö skól-
ar og kennarar og nemendur i
heimanámi fái efnið til notkun-
ar eftir þörfum en þurfi ekki aö
binda sig viö útsendingartima.
Einkasjónvarpsstöðvar
Sennilega gengur á næstunni
yfir nokkur alda I þá átt að
menn tengja saman hús og
koma sér upp litlum einkasjón-
varpsstöðvum, eins og talsverö
brögð eru nú þegar aö. En einn-
ig þetta mun fljótlega heyra
sögunni til, veröa áfangi i
þróunarbraut, þvi slikar eining-
ar minnka væntanlega enn, niö-
tækni I þjónustu sina og finna
auglýsingum slnum þann far-
veg, sem beinastur og æskileg-
astur er. Þetta hlýtur að hafa I
för með sér að auglýsingatekjur
stóru fjölmiölanna munu drag-
ast saman miðað við óbreyttar
aðstæður. Það gæti bitnað illi-
lega á þeim stöðvum útvarps og
sjónvarps, sem reknar eru ein-
göngu eöa aðallega fyrir aug-
lýsingatekjur.
Frelsi i efnisvali
Sú öra þróun i fjölföldunar-
tækni og dreifingu, sem ég hefi
gert hér að umtalsefni hlýtur aö
hafa mikil áhrif á útvarp og
sjónvarp i framtiðinni. Dreifing
efnis á þennan hátt mun engin
landamæri þekkja. Þótt járn-
tjald verði dregið fyrir gervi-
hnetti munu slikar afritanir
næstum berast fyrir vindinum
hvert á land sem er. Stóru fjöl-
miðlarnir neyöast til þess aö
taka tillit til þeirra i efnisvali.
Þeir neyðast til að taka þátt i
samkeppni, hvort sem þeim
fellur betur eða verr. Frelsi
manna I efnisvali eykst aö mikl-
um mun. 011 upplýsingadreifing
verður mun auðveldari. Allt
þetta finnst mér af hinu góða.
En enginn skyldi halda að
skuggahliðar fyrirfyndust ekki.
Hlutfall milli framleiðslu-
kostnaöar og dreifingar-
kostnaðar skekkist hrikalega
frá þvi sem nú er. Þótt fjölföld-
un og dreifing kosti litið veröur
samt ávallt dýrt að framleiða
gott efni. Og ef hver sem er get-
ur á ódýran hátt og einfaldan
hátt afritaö efni án þess að
greiða fyrir —á hreinni Islensku
stolið þvi, hver borgar þá fram-
leiðslukostnaöinn? Hvaö veröur
um höfundaréttinn?
Höfundarbann leggist
niður
Þótt margir hafi yndi af list-
Fjðlmiðlun framtiðarinnar
eöa hljóð. Þessi þróun er
kannski llkari stökkbreytingu
en þróun i heföbundnum skiln-
ingi, aö minnsta kosti ef við lit-
um yfir þó ekki sé nema eitt ævi-
skeið manns. Annaö er hvers
kyns fjarskiptatæknl. Þar á ég
ekki einungis við gervihnetti og
jarðstöðvar, heldur einnig allt
að þvi ævintýralegar framfarir I
dreifingu upplýsinga eftir lin-
um. Ég fer ekki út I að útskýra
það nánar hér, en erlendis eru
þegar i jörðu kerfi af linum sem
geta dreift svo miklu magni
upplýsinga samtimis að I okkar
skilningi hér eru þvi litil tak-
mörk sett. 1 þriöja lagi er þaö
svo örtölvubyltingin margum-
rædda, sem gerir það að verk-
um að unnt er að koma fyrir
geysilegu magni upplýsinga á
örsmáum flísum, sem kosta
sama og ekki neitt I framleiðslu,
að minnsta kosti ef miöað er við
þær aðferðir sem hingað til hafa
verið notaðar.
Bókatölvur
Þá langar mig til að reyna aö
gera nokkrum tegundum fjöl-
miölunar eða aöferðum nokkur
skil. Viö skulum þá fyrst lita á
bókina, þetta aöalsmerki is-
lensku þjóöarinnar aö fornu og
nýju. Hún er gott dæmi um hina
nýju fjölföldunartækni, sem ég
gat um áðan. Nú er ekkert þvi til
fyrirstööu tæknilega séö að
koma meöalstórri bók fyrir á
litilli silikonsflis, sem stinga má
I tölvu, stóra eöa smáa og lesa
hana þar. Til eru þegar „bóka-
tölvur”, sem fara þægilega i
vasa. 1 þeim erunnt að velja um
leturtegundir og stærðir, eftir
smekk og sjón hvers og eins og
einnig lestrarhraöa. Innan
skamms munu stórar bækur og
heil ritverk komast fyrir á slik-
um flisum, smækkuninni eru
litil takmörk sett. Þegar einu
sinni er búið að setja ritverk inn
á slikar flisar kostar fjölföldun
þeirra sama og ekki neitt, að-
eins nokkrar krónur fyrir hvert
eintak, ef það nær þá einni ný-
krónu. Þetta þýðir, að 1 raun lýk-
ur kostnaði viö bókaútgáfu, þeg-
ar endanlegri vélritun handrits
inn á textavinnsluvélar lýkur.
En hér er ég að tala um einfall
lesefni. Þegar til myndefnis
kemur veröur þróunin hægari
tölvur I dag, og þannig getur
bæði verið um fasta áskrift eða
lausasölu að ræða. Lausasalan
og raunar fastaáskriftin lika,
geta bæði tekið til ákveðins
efnis, svo sem iþróttaefnis, er-
lendra eða innlendra almennra
frétta eða þrengra sviðs og
greiðsla verður engum ann-
mörkum háð, hún fer annað
hvort fram með ákveönu milli-
bili eða færist strax i tölvum
viðskiptabanka viðkomandi
fjölmiðils og kaupanda.
Þetta er ekki miklum vand-
kvæöum bundið, þegar fréttir
eiga i hlut. Málið vandast hins
vegar þegar kemur að ýmsu
ööru efni, sem blöðin flytja.
Flest eða öll hafa þau einhvern
boöskap að flytja, fréttir eru
notaðar sem agn til að selja vör-
una og boðskapurinn flýtur
með, annaö hvort I formi rit-
stjórnargreina eða annarra
greina. Hver lausnin verður á
þessu vandamáli skal ósagt lát-
iö, en þaö mun væntanlega
reynast nokkru erfiöara að fá
fólk til þess að lesa slikt efni á
tölvuskermi en papplr fyrst i
stað. Sama máli gegnir einnig
um auglýsingar. Erlendis velta
menn þvi mjög fyrir sér hver
þróun blaðaauglýsinga svo-
kallaðra verður, þegar blöö i
hefðbundnum skilningi verða
ekki lengur til. Litill vafi er á
þvi að upp munu spretta upplýs-
inga- og auglýsingabankar sem
hafa tiltækar upplýsingar um öll
svið viðskiptalifsins, verð á fast-
eignum, verö og úrval af brauð-
um jafnt sem gúmmistigvélum,
fargjöld og farmgjöld með öll-
um flutningatækjum og þannig
mætti lengi telja. Jafn vist er að
það verður ómissandi fyrir alla,
sem vilja vera meö i samkeppn-
inni að hafa upplýsingar um sig
og fyrirtæki sitt i þessum upp-
lýsingamiðstöðvum, sem
heimilistölvurnar munu leita
ókeypis upplýsinga I.
Hinar svokölluðu hörðu aug-
lýsingar munu að minnsta kosti
um sinn halda velli i útvarpi og
sjónvarpi, en þær munu einnig
leita nýrra farvega, eins og ég
minnist siöar á.
Liklega heldur prentlistin
velli um nokkurt skeið að
minnsta kosti við dreifingu upp-
Á velheppnadri ráð-
stefnu, um framtið Rikis-
útvarpsins, sem menn-
ingarnefnd Sjálfstæðis-
flokksins efndi til um
heigina, voru flutt mörg
stórgóð erindi. Magnús
Bjarnfreðsson var einn
frummælenda, og hefur
Visir fengið leyfi hjá
Magnúsi til að birta er-
indi hans að mestu
óbreytt.
og verð sambærilegt eða lægra.
A þennan hátt veröur gifur-
legu magni myndrita dreift til
neytenda á komandi árum.
Þarna verður að ég hygg fyrst
og fremst um aö ræða það efni,
sem viö köllum afþreyingar-
efni, og svo hvers kyns áróðurs-
og fræðsluefni, sem fjársterkir
aöilar — þar með talið rikisvald
— sjá sér hag 1 að dreifa. Tungu-
mál verða þarna vart mikill
þrándur i götu, þvi þýöingar-
tölvur munu snúa einu tungu-
máli yfir á annað, annaöhvort á
töluöu máli eða skráðu á skjáinn
eins og við þekkjum i dag. Þessi
þróun er þegar langt komin á
tilraunastigi, það fer svo eftir
markaðslögmálum hvenær
þessi þýðingartækni veröur svo
ódýr aö hún verði almennings-
eign. Eftir verður samt ávallt
tómarúm, ekki sist hjá litilli
þjóð eins og okkur. Þaö efni,
sem verður dreift á þann hátt,
er ég ræddi hér um, verður fyrst
og fremst alþjóðlegt. Ef við ætl-
um að standa vörð um okkar
ur I hverja fölskyldu fyrir sig.
Aftur á móti er ekki óhugsandi
að starfræktar verði 1 rikari
mæli en nú er stöövar, sem
leigja út efni eftir linum á
svipaðan hátt og blöðin, sem ég
gat um áðan, nokkurs konar
myndritasöfn, sem þá yröu hlið-
stæð bókasöfnum nútimans,
þegar dreifikerfi innanlands
verður orðið nægilega öflugt til
þess Eitt er þó það svið fjöl-
miðlunar sem fjölföldunartækni
og dreifikerfi megna ekki aö
hrófla við, en það er daglegur,
hraður fréttaflutningur. Hann
mun að minu áliti verða hlut-
fallslega stærri og stærri hluti
fjölmiðlunar hinna stóru fjöl-
miðla, útvarps og sjónvarps. Að
minnsta kosti eru ekki 1 sjón-
máli neinar þær nýjungar, svo
mér sé kunnugt, sem breyta
þessu. Það mun fyrst og fremst
verða þetta efni, sem laöar aug-
lýsingar að útvarpi og sjón-
varpi, þvi fréttum munu menn
áfram fylgjast með og einnig
beinum sendingum frá ýmsum
fréttnæmum atburöum. Ég ætla
ekki aö gera hér aö umræðuefni
hina gifurlegu almennu upp-
lýsingamiölun sem mun eiga
sér staö i framtlöinni milli
manna, stofnana og þjóða með
aðstoð tölvanna. Þaö er efni i
margar ráðstefnur að ræöa
slikt, enda fremur beint tengt
fræöslumálum en almennri fjöl-
miðlun.
Þaö er eftirtektarvert að þær
hljóðritanir, sem dreift hefur
verið á snældum á almennum
markaði eru fyrst og fremst af-
ritaðar grammófónplötur, en
ekki sérstakar hljóöritanir
ætlaðar til sllkrar dreifingar.
Ekki er ósennilegt að á þessu
verði nokkur breyting. Þaö er
ekkert þvl til fyrirstöðu að heil-
um dagskrám sé dreift á þennan
hátt til notkunar á heimilum,
vinnustöðum og annars staöar. I
slikum dagskrám yröi aö sjálf-
sögðu komiö fyrir ýmiss konar
upplýsingum, auglýsingum og
áróðri, sem ætla má að hafi
áhrif á þann hóp fólks, sem vel-
ur sér hina eða þessa dagskrána
til neyslu. Hið sama gerist i
myndritunum, sem dreift verð-
ur á hinum almenna markaði.
Auglýsendur munu i sivaxandi
mæli taka hina nýju dreifingar-
sköpun er hætt við að flestir snúi
sér aö öðrum störfum, ef þeir fá
ekki greitt fyrir verk sin.
Ég fæ ekki séð neina leiö til
þess að tryggja mönnum
höfundarlaun i framtiðinni i
hlutfalli við notkun efnis, hvorki
svokölluöum skapandi né túlk-
andi listamönnum, svo úrelt
skilgreining sé notuð. Skefja-
laus afritun án endurgjalds
hlýtur að leiða til þess aö æ færri
sjái sér hag I útgáfu og dreifingu
listaverka listarinnar vegna.
Þar þurfa önnur sjónarmiö að
koma til, það þarf aö vera hægt
að nota listina til þess að koma
öðru á framfæri, upplýsingum,
auglýsingum, áróðri. Fjársterk
stórfyrirtæki munu kaupa vinnu
þeirra listamanna sem talið er
að nái til f jöldans og nota hana i
hagsmunaskyni. Þau munu
krefjast þess að listamaðurinn
afsali sér öllum rétti, þvi þaö
verður þeirra hagur aö sem
flestir afriti efnið og dreifi þvi.
Rikisvaldið á heldur ecki aðra
leiö færa, þvi enginn getur sam-
ið um greiðslur vegna afritana.
Hvaða leiðir veröa þá farnar til
þess aö gera listsköpun fyrir
sjónvarp og útvarp eftirsóknar-
veröa? Spyr sá, sem ekki veit og
efast um aö aðrir viti heldur.
En mig hryllir viö þeirri til-
hugsun, að listamenn sem
skapa listaverk til flutnings i
fjölmiðlum eða dreifingar kunni
aö eiga einskis annars úrkosta
en láta einhverja rikisskömmt-
unarstjóra raöa sér I launa-
flokka eftir geöþóítaákvörðun-
um. Ég hef óttast þaö frelsi,
sem ég hefi lýst hér að framan
verði látiö hömlulaust, geti það
leitt til einokunar i listsköpun til
dreifingar og I fjölmiðlum og þá
er illa farið.
Góöir áheyrendur, ég hefi
timans vegna aöeins stiklað á
fáum steinum þeirrar brautar,
sem fjölmiðlun framtlðarinnar
gæti sveigt inn á. Ég hefi sett
fram starhæíingar, sem ekki er
hér timi tL 1/ess að rökstyðja, en
ég bið ykkur að hafa i huga að
ég er ekki að reyna að gerast
spámaður. Þaö sem ég hefi
nefnt hér eru möguleikar sem
tæknin býður upp á. Hvernig
hún veröur svo notuð er mann-
anna aö ákveöa. <<>rl. stytt)