Lesbók Morgunblaðsins - 27.01.2001, Síða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. JANÚAR 2001 5
Mig vantaði ekkert nema ljóðabók úr ljóða-
deild bókasafnsins, eitthvað verulega vinstri-
sinnað um hórdóm fjallkonunnar. Þó róttæknin
vildi taka allt upp með rótum byggðist hún ekki
síst á því að heyra það sama sagt aftur og aftur.
Þess vegna stend ég frammi fyrir bókahill-
unum og skima eftir titlum. Stundum þegar
maður skoðar bækur er einsog það umlyki
mann hjúpur eða andleg ára. Maður er á mörg-
um stöðum í einu. Þetta á ekki síst við um ljóða-
bækur. Þær kalla fram sérstaka dulúð, kannski
ströndina sem Jón úr Vör hefur ort um.
Ég er meðvitaður um bergmál safnsins,
skúffur sem opnast og lokast, fótatök og loft-
ljós, en líð um í leiðslu og finnst löngu síðar sem
ósýnileg hönd hafi leitt mig þegar ég stend með
Hendur og orð, ljóðabók Sigfúsar Daðasonar, í
höndunum og sé fyrstu línurnar: Fjársjóður
lífsins verður ekki allur sannreyndur í hinsta
andartakinu ...
Fjársjóður lífsins verður ekki allur sannreyndur
í hinsta
andvarpinu
eða í sjálfsmorðssælu unglingsins
eða hinni einróma reynslu hvíts og svarts hörunds.
Hann afhjúpast ekki allur í þeirri andrá þegar
storminum lýstur á
og ekki að fullnuðum sigri
eða langþráðum ósigri.
Hann glitrar hvorki allur í ákvörðun morðingjans
né uppstigningu mannvinarins.
Tilveran mælist ekki á mælikvarða guðs
á mælikvarða stjarnanna
á mælikvarða eilífðarinnar.
Líf þitt stendur andspænis dauðanum
en ekki í skugga dauðans.
Ég fann allt í einu ljóð sem ekki töluðu til mín
heldur við mig, ljóð sem sögðu: Bæng! Þó er ég
ekkert viss um að ég hafi skilið ljóð Sigfúsar
Daðasonar betur en bresku hagfræðiritgerð-
irnar, enda snýst ekki allt um að skilja þegar
innri heimur og ytri reynsla rugla reytum sín-
um.
Þannig hitta ljóð Sigfúsar mig enn í dag, í
upphaflegu formi, síbreytileg en föst fyrir,
gagnstætt ýmsu sem heltekur mann um skeið
en glatar svo áru sinnu undir smásjá sí-
breytilegra sjónarhorna.
Síðar kynntist ég Sigfúsi Daðasyni. Á milli
okkar mynduðust smám saman tengsl sem þró-
uðust og gáfu mér mikið. Síðar kenndi Sigfús
mér við Háskólann. Ég sótti hjá honum tíma
um upphaf nútímaljóðagerðar og leikritun
Shakespeares. Hann hafði gaman af kjaftavaðl-
inum í okkur sem vorum yngri, af ábyrgð-
arlausum skoðunum okkar og óritskoðuðum
hugsunum.
Fljótlega kom í ljós að Sigfús Daðason var
mikill aðdáandi dr. Róberts Péturssonar.
„Ég skal segja þér,“ sagði Sigfús, „að dr. Ró-
bert er einn mesti snillingur sem hér hefur
gengið um götur.“
Ég var honum sammála og þetta gladdi mig
mjög mikið, því sumir litu dr. Róbert hornauga
og sögðu hann furðufugl og sérvitring.
Sigfús bætti við: „Yfirvöldum hefur aldrei
tekist að brjóta dr. Róbert niður. Þau hafa oft
lagt til atlögu við hann en aldrei lagt hann að
velli.“
Ég held að Sigfús hafi átt við að gagnstætt
svo mörgum öðrum hagfræðingum hafi yf-
irvöldum aldrei tekist að ná tangarhaldi á dr.
Róbert; að hvorki Seðlabankinn né aðrir bank-
ar hafi sigrað hann. Dr. Róbert hefur aldrei
sest í skriftarstól hjá borgurunum og beðist af-
sökunar á tilveru sinni.
„Þar hefur trompetleikurinn trúlega bjargað
honum,“ sagði Sigfús þó ekki treysti hann sér
til að dæma um á hvoru sviðinu dr. Róbert væri
færari, í hagvísindum eða trompetleik.
„En þegar ég flutti heim frá París,“ hélt Sig-
fús áfram, „var dr. Róbert yfirmaður efnahags-
mála og stjórnaði í raun þjóðfélagsástandinu á
Íslandi. Ég skildi hins vegar ekkert í þjóð-
félagsástandinu og ákvað því að snúa mér beint
til doktorsins. Hann hafði aðsetur í Efnahags-
málastofnuninni sem vinstri stjórnin kom á fót
en var síðan lögð niður. Þegar ég kem þangað
þá situr dr. Róbert á bak við þungt eikarborð,
niðursokkinn í pappíra, sem mér sýndust vera
nótnablöð, en gátu eins verið línurit eða súlurit.
Dr. Róbert bauð mér sæti og opnaði vínskáp á
veggnum, sótti koníaksflösku og staup. Síðan
hóf hann að útskýra fyrir mér þjóðfélags-
ástandið, en á meðan því fór fram var bráð-
hugguleg skrifstofustúlka stödd í hlið-
arherbergi, önnum kafinn við að máta undirföt
sem dr. Róbert hugðist senda vinkonu sinni
með pósti.“
„En þjóðfélagsástandið, varstu einhverju
nær um það?“ spyr ég.
„Já, heldur betur,“ sagði Sigfús, „og hef ekki
átt í nokkrum vandræðum með að henda reiður
á því allar götur síðan.“
Höfundur er rithöfundur.
J
ÓNAS er þjóðskáldið okkar. Hann er
kominn út í kassa með skýringum og
meira að segja flaueli, ekkert
mannsbarn á Íslandi kemst hjá því
að lesa ljóðin hans og enn getur
fjöldi manna sungið mörg þeirra
blaðlaust. Líkamsleifar hans líklegar
voru meira að segja fluttar frá Kaup-
mannahöfn og dröslað um landið uns þær höfn-
uðu í einum einmanalegasta kirkjugarði Ís-
lands. Í kassaútgáfunni stóru sem er bæði
læsileg og fer vel í hillu er nánast allt birt sem
kemur manninum við, meira að segja lækna- og
krufningarskýrsla með greiningu íslensks
læknis á þeim gögnum. Hugsanlega var mark-
miðið með því að stinga á nokkrum goðsagna-
kýlum, en eins og blaðaskrif fyrir nokkrum ár-
um sýndu dugði það ekki til því goðsögnin, hver
sem hún var, var orðin að fjölskylduleyndar-
máli sem menn vildu ekki hrófla við.
Jónas byrjaði líka á nánast öllu sem ný ís-
lensk þjóð þurfti á að halda til þess að komast í
hóp menningarþjóða nútímans; hann skrifaði
fyrstu sonnettuna, fyrstu smásöguna og síðast
en ekki síst fyrstu fræðilegu gagnrýnina sem
um leið gerði út af við eitthvað í íslenskum brag,
nokkuð sem sumum hefur þótt vera eini ljóð-
urinn á ráði Jónasar. Auðvitað ætlaði Jónas sér
ekki að gera út af við rímnakveðskap í landinu
með þessari grein sem auðvitað gerði það ekki
heldur. Dagar rímnakveðskapar sem frásagn-
arlistar voru þá þegar taldir og raunar ótrúlegt
hve lengi hann lifði; hugsanlega vegna þess að
menn fluttu hann enn í fásinninu á Íslandi. Goð-
sagnir um hinn fyrsta og hinn síðasta eru hins
vegar ævinlega lífseigar og má þar kannski
finna orsök þess að fyrsta bókmenntagagnrýn-
in sem á íslensku var rituð skyldi koma síðustu
rímunni fyrir kattarnef. Grein Jónasar er hins
vegar athygli verð fyrir aðrar sakir en þær of-
antöldu því í henni má greina áhrif og mótsagn-
ir sem sýna kannski hvernig hin svokallaða
rómantíska stefna var tekin upp hér á landi og
einnig hvernig þessi grein bergmálar enn í
höfðinu á sumum íslenskum gagnrýnendum og
skáldum.
Einn af ritstjórum kassaútgáfunnar, Páll
Valsson, flutti fyrir nokkrum árum erindi í út-
varpi, Um daginn og veginn, muni ég rétt, þar
sem hann réðst líka á garðinn þar sem hann var
lægstur, ljóðabækur höfunda sem gefa út á eig-
in kostnað. Hugmyndin kemur vitanlega beint
frá Jónasi þar sem hann segir: „Leirskáldunum
á ekki að vera vært; og þeim mun varla verða
það úr þessu nema þau fari að taka sér fram og
hætti með öllu eða yrki betur.“ Á milli Jónasar
og ritstjóra hans um 150 árum seinna er fjöldi
greina sem hefur þessa hugsun að leiðarljósi og
má kannski finna þarna upphafið að þeirri af-
dráttarlausu díalektík sem ríkir milli svokall-
aðrar há- og lágmenningar á Íslandi.
Nákvæmlega lesin í samhengi evrópskra
bókmennta, sem stundum eru nefndar heims-
bókmenntir af mikilli hógværð, tekur þessi
grein Jónasar á sig fleiri, en þó tengdar, mynd-
ir. Segja má að Jónas ráðist á Tristansrímur frá
tveimur hliðum; sú fyrri er meira tæknilegs eðl-
is og snýr að handverki skáldsins og getu til að
orða hugsun sína, Jónas telur upp og flokkar af
mikilli nákvæmni hortitti og aðrar málleysur
máli sínu til sönnunar. Markmiðið er, eins og
hann segir sjálfur hér að ofan, að fá leirskáldin
til þess að yrkja betur en ekki reka þau úr rík-
inu. Krafan um betrumbætur kemur í gegnum
klassískt sigti upplýsingarinnar miklu fremur
en rómantísku stefnunnar sem oft hefur verið
klínt upp á Jónas fyrir þá sök eina að hann er
uppi skömmu fyrir miðbik nítjándu aldar. Aug-
ljóst er að Jónas leit á íslenskar fornbókmennt-
ir sem klassískar og arf frá forfeðrunum sem
leirskáldin væru að spilla með handarbaka-
vinnu sinni eins og tilvitnunin til Hórasar í upp-
hafi greinarinnar bendir til. Hin hliðin á gagn-
rýni hans er vissulega undir merki
rómantíkurinnar, á yfirborðinu a.m.k., og snýr
að öðrum þætti sem einnig hefur verið þraut-
seigur í íslenskri bókmenntaumræðu, sem sé
muninum á kveðskap og skáldskap. Nýlegt
dæmi um svipaða umræðu má til dæmis sjá í
grein eftir Guðberg Bergsson sem nefnist
„Skáldsagnahöfundurinn og textinn. „Óttinn“
við textann“ og birtist í Tímariti Máls og menn-
ingar fyrir fáum árum. Í báðum tilvikum er
grunnkrafan hin sama: Skáldið skal semja með
hugviti sínu einu en ekki vera bundið við gamlar
sögur. Þessi krafa um frumleika er oft sett und-
ir nítjándu öldina og rómantík, en er í raun
flóknara fyrirbrigði en kennslubækurnar hafa
oft viljað vera láta.
Spurningin er kannski fremur hvað hin róm-
antíska stefna innihélt og hvort hún sé í algjörri
mótsögn við það sem gerðist í Evrópu upplýs-
ingarinnar eins og oft hefur verið sett fram.
Einfalda myndin er yfirleitt sú að upp úr
frönsku byltingunni hafi ung og róttæk skáld
viljað slíta sig úr viðjum formfestu og fyrir-
mynda frá öðrum og farið að yrkja sig sjálf inn í
ódauðleikann með því að samsama líf sitt skáld-
skapnum og draumum um frelsi mannsins sem
aðeins gátu endað með dauða fyrir aldur fram.
Þessi hugmynd er vitanlega alls ekki rétt,
klassísk form héldu vel velli alla nítjándu öldina
þótt skáldin væru hætt að yrkja langljóð til frá-
sagnar að mestu leyti, skáldsagan festi sig í
sessi sem epískur miðill. Sögulega myndin er
einnig brengluð með frönsku byltingunni sem
auðvitað er ekki fyrsta byltingin í Evrópu,
Lúther hafði grafið undan katólsku kirkjunni á
stórum svæðum og Bretar aflífuðu konung sinn
opinberlega upp úr trúarbragðastríði á miðri
sautjándu öld. Og upp úr Napóleonsstríðum
setti Vínarfundurinn ekki síður mark á þjóð-
félagsþróun í Evrópu en byltingartilraunir
borgarastéttarinnar. Það gerðist samt einhver
meiri háttar breyting í höfðum skáldanna,
breyting sem kannski sést best í orðum Byrons
um Shakespeare þar sem hann hélt því fram að
Shakespeare væri vonlaust skáld þar sem hann
hefði aldrei getað fundið upp neinar sögur sjálf-
ur. Byron var svo djarfur að halda því fram að
sól Shakespeares hlyti að ganga brátt til viðar.
Þessi gagnrýni Byrons er mjög keimlík þeirri
sem Jónas beitir gegn Sigurði Breiðfjörð (án
þess að bera Sigurð saman við Shakespeare,
auðvitað) á sviði skáldskaparins, frumleiki er
sköpun nýrrar frásagnar, eftiröpun er hnoð.
Skáldbróðir Byrons, Alexander Pope, hafði
hins vegar tæpum hundrað árum áður gefið
verk Shakespeares út og taldi einmitt frum-
leika þjóðskáldsins enska vera það sem skildi
það frá öðrum minni spámönnum.
Hvernig má skýra þennan mun? Er frum-
leiki ekki alltaf frumleiki? Það dugir ekki að
segja að Pope hafi verið „klassískt“ skáld sem
studdist einungis við húmanisma endurreisn-
arinnar; húmanisti var hann vissulega, en sá
húmanismi gat ekki leitt neitt annað en til
sjálfsmyndar skáldsins sem sjálfs síns herra.
Shakespeare hafði heldur aldrei verið talinn
standa sig vel þegar kom að klassískum reglum
skáldskaparlistarinnar, nokkuð sem Hamann
og Herder, feður Sturm und Drang í hinni
þýskumælandi Evrópu um 1770, töldu vera
hans stærsta kost. Og rómantíkerinn Byron var
svo „klassískur“ að hann taldi nauðsynlegt að
synda sem grísk hetja fyrir ströndum Grikk-
lands og skipta sér af frelsisstríði Grikkja, sem
hann gerði með blessun hins „klassíska“
Goethes. Byron bar meira að segja beinin í
Grikklandi. Ungur auðvitað, en klerkarnir í
Westminster Abbey vildu hins vegar ekki hýsa
slíkan syndara. Gagnrýni Jónasar minnir raun-
ar svolítið í anda á skrif Herders fyrir og um
1770 þar sem hinn ungi nemandi Hamanns og
Kants hamast á „klassískum“ gagnrýnendum
samtíma síns og hafnar með öllu hinni frönsku
klassík í bókmenntum sem þá réð ríkjum á
meginlandinu. Leit Herders að „norrænni
klassík“ og um leið heppilegum fyrirmyndum
fyrir Þjóðverja, sem hann fann í Ossían, Eddu-
kvæðum og Shakespeare, lauk með útgáfu und-
irstöðurits Sturm und Drang-stefnunnar, Von
deutscher Art und Kunst, lítilli bók sem Goethe
átti líka litla grein í, bók sem olli straumhvörf-
um í bókmenntum þýskumælandi manna.
Herder lagði einkum áherslu á tvennt í skrifum
sínum: Menn skyldu ekki apa eftir hinum
frönsku fyrirmyndum sem þegar höfðu gengið
svo langt að móta „klassíkina“ meira en hún
mótaði þær og að tilfinningin, eldmóðurinn,
væri uppspretta skáldskaparins. Fyrirmynd-
irnar nýju voru þannig innblástur upprunninn
úr eigin ranni en ekki hinum suðræna og
„klassíska“. Ef til vill má sjá hér hina gömlu
línu milli mótmælenda og katólskra í Evrópu,
línuna milli norðurs og suðurs sem enn er til í
kolli flestra Evrópubúa (svo hastarlega að sum-
ir Ítalir vilja kljúfa landið þótt allt önnur lína
sé). Það var hins vegar tvennt mikilvægt við
þennan nýja innblástur: Í fyrsta lagi átti hann
upptök sín í „eiginlegri“ arfleifð skáldanna,
þeirri germönsku og keltnesku, og í öðru lagi
var hann (norrænt) klassískur og þannig jafn-
gildur hinum suðræna. Hið nýja var ekki nýtt
heldur annað og eigið og í því felst hugmynda-
fræðilegur kraftur þessarar hreyfingar.
Þessi hugsun birtist hjá Jónasi og undanför-
um hans á borð við Jón á Bægisá og Bjarna vit-
anlega í vali þeirra á fornnorrænum bragar-
háttum fyrir frumyrkingar sínar og þýðingar.
En þrátt fyrir alla rómantík og þjóðernisstefnu
komst Jónas ekki hjá að leita víðar fanga í
klassíkinni og kemur það einkum fram í þýð-
ingum hans á formi og efni. Jónas þýddi ljóð
eftir ýmis skáld en þó einkum hinn rómantíska
Heinrich Heine og þekkja vísast allir Íslend-
ingar Álfareiðina af þeim kvæðum. Þessar þýð-
ingar eru hins vegar í flestum tilvikum fremur
frjálslegar og eltast lítt eða ekki við formið á
kvæðunum eða orðalagið, Jónas reynir að
skapa ný kvæði með hina útlendu fyrirmynd
fyrir framan sig, nokkuð sem nefna mætti
frumlegar þýðingar í anda rómantíkurinnar.
Það sem Jónas var hins vegar að gera með
nýliðun sinni á formi í íslenskri ljóðagerð má
nefna þýðingar án frumtexta. Hann tók form
sem ekki höfðu verið notuð á íslensku og orti á
þeim þannig að þau féllu að tungumálinu, meira
að segja með stuðlum og höfuðstöfum eins og
hefð var fyrir, hefð sem rímnakveðskapurinn
hafði haldið á lífi fram á daga Jónasar. Frá sjón-
arhorni heimsbókmennta evrópskra eru þetta
auðvitað lítil tíðindi, eini munurinn er sá að eitt
tungumálið enn hefur tekið upp kveðskapar-
form sem löngu er þekkt. En fyrir þetta tungu-
mál er nýtt tjáningarform til orðið og byltingin
sem Jónas olli með þessum „þýðingum“ er sam-
bærileg við þá sem Klopstock hratt af stað í
þýskum bókmenntum með Messíasi, frum-
sömdum ljóðabálki að fyrirmynd Miltons þar
sem Klopstock „þjóðar“ sexliðaháttinn gríska
með því að laga hann að þýskum áherslum. Með
viðlíkum samruna forms, merkingar og tungu-
máls í mörgum af sínum mikilvægustu og „ís-
lenskustu“ ljóðum tókst Jónasi í þýðingum sín-
um, frumsömdum og eftirortum, að endurnýja
íslenska ljóðagerð, ekki með díalektískri árás til
að ganga af rímnakveðskap dauðum. Vera kann
að sporgöngumenn Jónasar í gagnrýnenda- og
skáldastétt hafi misskilið umbótastefnu hans og
sniðgengið rímnakveðskap þess vegna og það á
þeirri öld sem það þótti einmitt rómantískt að
sækja fyrirmyndina til alþýðulista, allt frá því
að Skotinn Macpherson safnaði gelískum rím-
um í heimalandi sínu og gaf út undir nafni forn-
skáldsins Ossíans, rímur sem í ljóðrænum
prósa urðu að heimsbókmenntum (evrópskum)
í einni svipan og var Jónas í stórum hópi frægra
skálda sem þær þýddu að hluta. Einhverra
hluta vegna fengu þær þó á sig hið klassíska
form fornyrðislags í hans höndum og má segja
að þar með hafi alþýðukveðskapur nágranna-
landsins verið kominn í þá góðu skó sem vel
hefði mátt setja rímnakveðskapinn íslenska í,
hefðu menn áttað sig á því að gullið liggur ekki í
hlunkum á yfirborðinu heldur þarf að grafa eft-
ir því á réttum stöðum. Jónas byrjaði, en síðan
komu menn sem héldu að gullið væri fyrir
glópa.
JÓNAS
OG KLASSÍKIN
Höfundur kennir þýðingar og þýðingafræði við
Háskóla Íslands.
Jónas Hallgrímsson
E F T I R G A U TA
K R I S T M A N N S S O N