Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.2001, Side 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. MARS 2001
M
EÐ nokkurri einföldun
má segja að tvö ólík
viðhorf í garð fjölda-
menningar hafi tekist
á um nokkurt skeið.
Togstreitan birtist
annars vegar í hug-
myndinni um að ein-
sleit menningarframleiðslan hafi forheimsk-
andi áhrif á almúgann og hins vegar í þeirri
hugmynd að í fyrsta skipti hafi þorri fólks að-
gang að menningu af ýmsu tagi og því beri að
fagna. Jafnframt fylgir sú skoðun seinna við-
horfinu, sérstaklega á síðari tímum, að neysla
fjöldans á menningu sé bæði skapandi og gagn-
rýnin. Viðhorf í garð kvikmyndaframleiðslu
hafa þó lengstum borið keim af fyrra viðhorf-
inu, enda hefur kvikmyndin ekki alltaf verið
álitin listform, allra síst sú bandaríska. Í þeirra
augum var sennilega engin af framleiðsluvél-
um auðhyggjunnar verri en lítið úthverfi Los
Angeles borgar: Hollywood, draumaverk-
smiðjan sjálf sem spýtti út lágmenningu yfir
gjörvalla heimsbyggðina. Aldrei fyrr höfðu
efnahagsleg rök – hreinn kapítalismi – verið
jafnráðandi þáttur í menningarframleiðslunni
og í tilviki kvikmyndanna. Í Hollywood var
kvikmyndagerð bundin í form verksmiðju-
framleiðslu þar sem það eina sem virtist skipta
máli var að finna hið hagstæðasta hlutfall sem
völ var á milli útlagðs kostnaðar og tekna.
Auk þess var upphaflegur tilgangur frum-
kvöðla kvikmyndatækninnar ekki listræns eðl-
is heldur vísindalegur, ætlunin var að þróa
tækjabúnað sem hægt væri að nota við rann-
sóknarvinnu á hreyfingum manna og dýra. Að-
dráttarafl lifandi mynda var þó mikið og fram-
sæknir athafnamenn voru ekki lengi að eygja
gróðamöguleika. Umhverfis framleiðslu sýn-
ingarvéla og myndefnis spratt heilmikill iðn-
aður og tækninni fleygði fram. Veturinn 1895-
96 var farið var að varpa myndum á tjald og í
Bandaríkjunum færðust sýningarnar úr fjöl-
leikahúsum yfir í sérstök kvikmyndahús. Þeim
fjölgaði ört og árið 1907 voru daglegir við-
skiptavinir kvikmyndahúsanna orðnir ríflega
milljón talsins. Óhætt er að fullyrða að kvik-
myndin hafi þar með verið orðin fyrsti afþrey-
ingarmiðill fjöldans. Í stórborgum var sýning-
arstaðina þó fyrst og fremst að finna í fátækari
hverfum og þar sem innflytjendur höfðu sest
að. Í því sambandi var mikilvægt að þöglu
kvikmyndirnar voru nánast eina afþreying
þessa tíma sem ekki krafðist tungumálakunn-
áttu. Ýmsir höfðu þó horn í síðu nýja fyrirbær-
isins sem slíkt ægivald átti að hafa yfir lægri
stéttunum og töldu umbóta þörf. Félagsmála-
yfirvöld og borgarasamtök lýstu m.a. yfir
áhyggjum af því að börn og unglingar eyddu
frítíma sínum opinmynnt frammi fyrir ímynd-
um hvíta tjaldsins á kostnað uppbyggilegrar
menntunar. Ekki tókst að sýna fram á skað-
vænleg áhrif kvikmyndanna með rannsóknum,
en fjölmörg samtök voru engu að síður stofnuð
með það að leiðarljósi að hafa áhrif á innihald
myndanna.
Óttans í garð sístreymis ímynda og áhrifa
þeirra á almúgann gætti því á fleiri stöðum en
hjá „vitundarvörðunum“ sem stóðu gætur um
menningarleg gildi. Í rauninni var það hjá hin-
um ýmsu óveraldlegu vörðum siðgæðis, s.s.
kaþólsku kirkjunni, og veraldlegri valdhöfum
eins og borgaryfirvöldum og dómstólum, sem
hugmyndin um að almúgann skorti mótstöðu-
afl gagnvart (ó)menningarframleiðslunni fékk
sína kraftmestu birtingarmynd. Það voru ekki
hámenningarleg gildi sem þessir aðilar óttuð-
ust að verið væri að kaffæra – „menning“ sem
slík var jafnvel ekki ofarlega í huga þeirra –
heldur var það innræting siðleysis og rótleysis
í lægri og ómenntuðu stéttunum sem olli þeim
áhyggjum. Sérstaklega voru það „djarfar“
myndir sem vöktu ugg í brjóstum þeirra.
Verðir hins andlega lífs
Kynferði reyndist nefnilega helsta bitbeinið
milli þeirra sem áhrif vildu hafa á innihald
kvikmyndanna og þeirra sem þær gerðu, enda
þótt baráttan hafi í sinni víðustu mynd verið
háð um almenna merkingarmiðlun formsins.
Því má líka halda fram að tilraunir kvikmynda-
gerðarmannanna til að lýsa samskiptum
kynjanna, hvort heldur sem það var í metn-
aðarfullum verkefnum stóru kvikmyndaver-
anna líkt og Gone With the Wind eða ódýrum
kynlífstryllum hafi haldist í hendur við breytt
samfélagsviðhorf í garð kynferðis. Erfitt er að
vísu að fullyrða mikið um hið flókna áhrifa-
samband kvikmynda og samfélags en engu að
síður er það söguleg einföldun að álíta Holly-
wood einsleita framleiðsluvél lágmenningar án
nokkurrar innri togstreitu, átaka, valdabar-
áttu og félagslegra tengsla. Hollywood-mynd-
um verður ekki stillt upp í blákalda andstöðu
við varnarlausa áhorfendur. Þróunin í átt að
stórum afþreyingariðnaði felur í sér flóknara
ferli en svo og Hollywood hefur alltaf verið
átakasvæði ólíkra hagsmuna þar sem aðilar
innan iðnaðarins skipast jafnvel í andstöðu við
forheimskandi öfl. Þó var sem afturhaldsöflin
innan og utan Hollywood hefðu á ákveðnu
tímabili farið með sigur af hólmi og náð stjórn á
innihaldi kvikmyndanna. Áfellisdómur þýsku
heimspekinganna Theodors Adorno og Max
Horkheimers yfir bandaríska kvikmyndaiðn-
aðinum eins og hann birtist í merkri grein er
sennilega kraftmesta birtingarmynd þeirrar
gagnrýni sem Hollywood-myndir hafa löngum
sætt, og þá sérstaklega myndirnar sem gerðar
voru á hinu svokallaða gullaldartímabili. Að
þeirra mati var menningin orðin að iðnaði og
stjórnunartæki valdastéttanna. Mismunurinn
milli einstakra mynda var óverulegur og
lægstu staðlar hafðir að leiðarljósi. Að auki gat
sönn listræn tjáning aldrei lifað í verksmiðju-
umhverfi kvikmyndaveranna. Þetta eru harð-
skeyttar og umdeilanlegar staðhæfingar og
hafa verður í huga að framleiðsla „alvörulausra
og veruleikafirrtra glansmynda“, sem vitund-
arverðirnir gagnrýndu svo harðlega, var ein-
mitt mótuð undir oki smásmugulegrar ritskoð-
unar. Undir sléttu og felldu yfirborðinu ólgaði
þó alltaf mótstöðuafl. Óháðir kvikmyndagerð-
armenn stunduðu til að mynda framleiðslu sem
oft var í beinni andstöðu við stóru kvikmynda-
verin.
Þegar litið er í gegnum sígilda bók kvik-
myndafræðingsins Parker Tylers, Sex in
Films, vekur eitt atriði sérstaka athygli. Í
þessari vel myndskreyttu og nokkuð ítarlegu
bók er áberandi lítil umfjöllun um kvikmyndir
gerðar í Hollywood á árunum 1934–1968. Fáar
ljósmyndir úr myndum frá þessu tímabili hafa
augljósar kynferðislegar skírskotanir, mun
fleiri dæmi eru úr myndum sem gerðar voru
fyrir 1934 og ljósmyndirnar verða í auknum
mæli kynferðislegar eftir 1968. Hvað átti sér
stað á árunum 1934–1968, þriðjungi kvik-
myndaaldarinnar og afkastamesta tímabili
Hollywood? Ástæðan er ritskoðun, eða innri
reglusetningar eins og það var kallað í kvik-
myndaiðnaðinum. Framleiðslusáttmáli kaþ-
ólska Velsæmissambandsins var tekinn í notk-
un árið 1934, eftirlit með innihaldi kvikmynda
jókst til muna og kvikmyndaverin voru beygð
til hlýðni.
Kynferðisleg endurreisn
Þriðji áratugurinn var tímabil mikilla og
örra félagslegra og menningarlegra breytinga
í Bandaríkjunum. Kynferðisviðhorf fóru ekki
varhluta af þeim eða eins og rithöfundurinn
Norman Mailer hefur orðað það: „Þriðji ára-
tugurinn var tímabil kynferðislegrar endur-
reisnar er maðurinn kom undan hinni löngu
miðaldalegu nótt viktorískra siðferðisgilda.“
Það var sérstaklega meðal unga fólksins sem
nú sótti í auknum mæli menntaskóla sem
breytinga í kynhegðun gætti. Aukið „athafna-
frelsi“ fylgdi aukinni bílaeign en færslan frá
hámenningarlegum gildum til fjöldamenning-
ar hvítu millistéttarinnar skipti þó meira máli.
Með útvarpinu og kvikmyndum minnkaði
stéttaskiptingin sem hafði einkennt neyslu á
menningarefni fram að þessu og hegðunar-
mynstur sem höfðu tilheyrt minnihlutahópum,
s.s. blökkumönnum, voru innlimuð í mildaðri
mynd í daglegt líf millistéttarinnar. Þá ber
einnig að geta útbreiðslu hugmynda fræði-
manna á borð við Sigmund Freud og Havelock
Ellis, eins og þær birtust í einfaldaðri mynd, en
þeim fyrrnefnda var m.a. boðið að koma til
Hollywood til að skrifa kvikmyndahandrit.
Hann afþakkaði boðið.
Þessi skref í átt að auknu frjálslyndi voru illa
séð af umbótasinnum en þeir beindu spjótum
sínum sérstaklega að kvikmyndum þar sem
áhrifamáttur þeirra þótti með einsdæmum og
aðrir miðlar ekki taldir ýta að sama skapi undir
þessar viðhorfsbreytingar. Enda þótt umbóta-
sinnarnir kæmu úr ólíkum áttum (trúarhópar,
kvennafélög og borgarstjórnir voru t.d. áber-
andi) og hefðu ólík markmið sameinuðust þeir í
fordæmingu sinni á opinskáu kynferði á hvíta
tjaldinu. Tillit verður að taka til þess að um
bannárin er hér að ræða og Bandaríkin höfðu
ásamt bandamönnum sínum sigrað í heims-
styrjöld en með minni tilkostnaði en Evrópu-
þjóðirnar. Þannig höfðu umbótasinnarnir að
bakhjarli það almenna viðhorf að Bandaríkin
væri efnahagslegur og siðferðilegur leiðtogi
heimsins. Tvær röksemdarfærslur birtust aft-
ur og aftur í þessari umræðu. Annars vegar að
frjálslyndi í kynferðismálum ógnaði bæði hefð-
bundnu fjölskyldumynstri og siðgæði ung-
dómsins og hins vegar gagnrýni á fjöldamenn-
ingu sem lævísri lágkúru. Þess má geta að
útbreiðsla á kynferðisefni hefur ávallt tengst
fjöldamenningu nokkuð nánum böndum. Þessi
rök sameinast í orðum íhaldssama félagsfræð-
ingsins E.A. Ross en hann hafði umtalsverðar
áhyggjur af spillingarmætti djarfra mynda:
„Unglingar eru kynfræddir, kynóðir og kyn-
ferðislega þenkjandi (Š). Kynhneigð þeirra er
gangsett fyrr en áður voru dæmi um hjá ungu
fólki frá góðum heimilum, þökk sé ótímabærri
reynslu þeirra af kynferðislega æsandi kvik-
myndum. Afleiðingin er að ástamál eru þeirra
helsta áhugamál.“
Eftir verðbréfahrunið árið 1929 og meðan á
kreppunni stóð urðu raddir umbótasinnanna
sífellt háværari. Frjálslyndi „jazz“-áratugarins
varð blóraböggull fyrir þá efnahagslegu lægð
sem yfir þjóðina gekk. Þetta var heimfært af
sérstakri hörku á Hollywood þar sem stjörn-
urnar lifðu í vellystingum og hegðuðu sér að
sumu leyti sem aðalsborið fólk. En framsetn-
ing kvikmyndanna á (kvenlegu) kynferði sem
sölu- og markaðsvöru vó þar einnig þungt.
Þannig má skoða sífellt háværari kröfur um
ritskoðun sem tilraun fyrir þjóð sem átti í mikl-
um erfiðleikum að hverfa aftur til gilda feðra-
veldisins. Rök þeirra sem vildu meina að Holly-
wood væri gróðrastía slæmra fyrirmynda voru
þó misjafnlega langsótt. Óttinn við áhrif
Hollywood-kvikmynda á þriðja heiminn er hins
vegar ein af þeim forvitnilegri. Á þriðja ára-
tugnum voru bandarískar myndir seldar um
heim allan og nutu gríðarlegra vinsælda. Meint
siðleysi myndanna, sem án undantekninga
skörtuðu al-hvítu leikaraliði, olli mörgum
áhyggjum á þeim forsendum að verið væri að
grafa undan yfirburðum hins hvíta kynstofns í
huga nýlendubúa og annarra undirokaðra
þjóða.
Hreinsunareldur umbótasinnanna
Aðsókn í kvikmyndahús er lykilatriði þegar
fjallað er um viðhorf Hollywood til ritskoðun-
ar. Kvikmyndaiðnaðurinn gekk vel og stækk-
aði ár frá ári allar götur til 1922 en þá dróst að-
sóknin saman í fyrsta skipti. Komu þar til
EINFÖLD
AFÞREYING
Óttans í garð sístreymis ímynda og áhrifa þeirra á
almúgann gætti á fleiri stöðum en hjá „vitundarvörð-
unum“ sem stóðu vörð um menningarleg gildi á
síðustu öld. Í rauninni var það hjá hinum ýmsu
óveraldlegu vörðum siðgæðis, og veraldlegri vald-
höfum, sem hugmyndin um að almúgann skorti mót-
stöðuafl gagnvart (ó)menningarframleiðslunni fékk
sína kraftmestu birtingarmynd. Sérstaklega voru það
„djarfar“ myndir sem vöktu ugg í brjóstum þeirra.
E F T I R B J Ö R N Þ Ó R V I L H J Á L M S S O N
Rudolph Valentino getur með góðri samvisku kúrt með Agnes Ayres í fanginu því bæði eru full-
klædd, og hann að auki slasaður sem átti að gefa til kynna að hann væri óvígur í rúminu.
Mynd þessi birtist í tímaritinu Life árið 1946
þar sem gert er grín að ákvæðum framleiðslu-
sáttmálans og þeim steypt saman í boðorðin
tíu um hvað skuli ekki sýna í kvikmyndum, en
það er: 1) Lög vanvirt. 2) Kvenmannslæri inn-
anvert. 3) Kynþokkafullan náttklæðnað. 4)
Lík. 5) Eiturlyf. 6) Áfengisdrykkkju. 7) Kven-
mannsbarm. 8) Fjárhættuspil. 9) Byssu sem
beint er að manni. 10) Vélbyssu. Boðorðin eru
öll þverbrotin á myndinni þar sem fáklætt
flagðið stendur með vinstri fótinn ofan á líki
lögreglumanns og beinir að því byssu með síg-
arettu í munni og vínglas í annarri hendi.
FORBOÐNAR ÍMYNDIR HVÍTA TJALDSINS - FYRSTI HLUTI