Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.2001, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. MARS 2001
Sjón er sögu ríkari
satt fyrir lognu víkur
allt er engu líkara
enginn er harðari en mjúkur
Hver og einn getur kosið sér sín alda-mót. Þannig hugsar maður þegar all-ar þessar skynsamlegu ræður um lokog ris nýrrar aldar eru fram bornar.
Það er hentugt fyrir sjálfhverfan tíðarandann,
að kjósa sér sinn eigin fæðingardag og ár, eða
daginn sem maðurinn varð eins árs, eins og ein-
hverjir kynnu að gera, sem nýtt upphaf. Það er
hvort sem er bara ein miðja. Nú getur ákvörð-
unin sjálf verið ígildi töfrastafsins og breytt
merkingu hlutanna og hagrætt tíma og rými.
Sú stund sem hver og einn getur valið sér sann-
leikann? Sú stund sem hver og einn getur valið
sér sviðsetningu og borið fram sinn eigin leik-
þátt.
Tjaldið fellur.
Klapp, klapp, klapp.
Tíminn þegar hugurinn getur flogið sam-
stundis um alla veröldina í beinni rafrænni
tengingu? Andlega heimstengingin víkur. Tími
draumaríkisins er upp runninn, þar sem sjúk-
dómum er útrýmt. Tíminn þegar hulunni er
svift af genamengi mannsins og tíminn þegar af
lífrænum ávöxtum jarðar vex gnótt. Tíminn
þegar skilningur á eðli manns og náttúru skap-
ar hið fullkomna harmonium.
Hið útópíska draumaríki er upp runnið.
Þegar ég var ungur í sveit á Höskuldsstöðum
í Dalasýslu töluðu hjónin á bænum um þau und-
ur að bráðum gætu tölvur stýrt dráttarvélum
við heyskapinn og ýmislegt annað fjarstæðu-
kennt á þeim tíma sem fregnir bárust um að ut-
an í skeytaformi. Það var og, hafa þau kannski
sagt. Ég man að ég var eitthvað að velta því fyr-
ir mér hvort túnin þyrftu ekki að vera hornrétt-
ari og beinni og annað slíkt sem kemur upp í
hugann þegar manni verður hugsað til stærð-
fræðinnar. Hvort vélarnar væru ekki þannig að
þær þyrftu að gera allt í rökréttu samhengi,
annars gengi allt úr skorðum, eins og hjá
Chaplin, sem þá hafði alls ekki hveðið sér hljóðs
í Dalasýslu, enda ekkert bíóhús þar. Kannski
voru það hrakfarir Georgs Gírlausa sem ég
hugsaði til á því augnablikinu. Hvort að það
væru ekki alls konar vandamál sem skytu upp
kollinum í þessu hægfara þumlungaþjóðfélagi
þegar tölvuframtíðin skylli á. Hvað um Jórunn-
arhól sem stóð á miðri stærstu flötinni og mátti
aldrei slá eða eiga við?
Þarna var sem sagt einhvers konar geometr-
ískt byggingarstarf hafið, þar sem ég keyrði
Farmalinn hring eftir hring, með múgavél í eft-
irdragi, sem rúllaði heyinu upp í lænur eða
garða eins og það var kallað, og smám saman
þrengdist hringurinn, þar til flötin var heylaus,
og í staðinn komnir heyhaugar sem kölluðust
galtar. Myndræn athöfn. Ég fékk snemma orð
á mig fyrir að hlaða fallega galta. Bændum
fannst talsvert til vel hlaðinna galta koma.
Seinna þegar Mikka Mús-veröldin var gengin í
garð var allt í einu kominn nostalgískur galti
eftir Sigurð Guðmundsson inn í gallerí Súm,
með skilti sem á stóð „A nice girl and a boy“, við
misjafnar undirtektir skoðenda. Ég held að
flestir gætu skilið verkið í dag og haft gaman af
því, í ljósi sögunnar, en ætli menn hafi ekki að-
allega velt því fyrir sér á sínum tíma, hvort galt-
inn væri vel eða illa hlaðinn. Hvort Sigurður
væri nógu búmannlegur í verki.
Ef verkið væri sett upp í dag ætti þá ef til vill
að setja heyrúllu í stað galtans inn í sýning-
arrýmið?
Á sama tíma og ég var að velta fyrir mér vél-
menninu, sem ég hugsaði mér eins og flestir lík-
an manninum nema hvað það hreyfði sig í
rykkjum og eftir hornréttum mötunum, á
túninu á Höskuldsstöðum, var Mikka Mús-ver-
öldin að festa rætur í menningunni annars stað-
ar. Popplistin að ryðjast inn í galleríin og söfnin
og ég hélt bara áfram hring eftir hring á
Farmalnum. Framhjá liðaðist Laxá í Dölum,
þar sem heimsfrægt Hollywood-lið var að kasta
fyrir lax. Ég vissi ekkert um það fyrr en löngu
seinna. Þarna var heillar aldar bil og bændur
höfðu meiri áhyggjur af að veiðimenn lokuðu
ekki hliðunum á eftir sér en hverjir þar færu og
hvort þeir ættu að biðja þá um eiginhandarárit-
un. Ég var á söguslóðum og trúði hverju orði úr
Laxdælu og aðalleiksvæði mitt var í laut þeirri
sem sagt var að Höskuldur hefði komið óvænt
að Melkorku á tali við Ólaf Pá. Hún var þá ekki
mállaus eftir allt saman og hún átti sér sína eig-
in sögu. Dóttir Mýrkjartans. Úti í á var Bring
Crosby með veiðistöngina. Hann var sögulaus í
huga mínum þar sem ég sat í höstu sæti
Farmalsins. Gamli og nýi heimurinn. Mikki
Mús og Búkolla. Kannski var eins og um ald-
armun væri að ræða. Kannski ekki.
Baudrillard segir að Disney-garðurinn sé
hinn eiginlegi raunveruleiki.
Ein fyrsta sýning sem ég sé í Reykjavík var
Peter Holstein sýning í Gallerí Súm. Þá var ég
16 ára. Ég hugsaði svo sem ekkert um það þá,
en kannski voru þessi verk ekki svo fjarlæg Bú-
kollu, en þessa kú þurfti ekki að mjólka. Engar
flautir, enginn rjómi eða undanrenna. Það var
einhvern veginn auðvelt að skilja þessi verk og
mér líkaði þau vel. Það var gott að þurfa ekki að
sulla á sig júgurfeitinni. Ég held að ég hafi
skynjað að myndverk þyrfti ekki að gefa af sér
veraldlega afurð.
Að þessu framansögðu má sjá að það er ekki
svo víst að þessi umtöluðu aldamót hafi skipt
sköpum. Það eru stöðugar tímaeiningar í loft-
inu, og tímaeiningarnar tengjast og riðla landa-
mærunum á ný. Nokkrir flugeldar þjóta með
hvin og eldglæringum upp í loftið, og svo er
komin ný öld. Á himinhvelfingunni birtast aftur
sömu stjörnur og voru þar fyrir púðureldana og
fyrir umbreytinguna yfir í nýja öld.
Alls konar margfeldisbreytingar á vísinda-
sviðinu og við stöndum enn gapandi yfir hvers-
lags náttúruundrum, sem eru afhjúpuð á rann-
sóknarstofunni, og til verða enn meiri undur
yfir einhverju nýju og enn ómögulegu. Eldflaug
lendir á fjarlægu smástirni sem er rétt á stærð
við flugvöll. Er það ekki eitthvað fyrir Reykvík-
inga að hugsa um? Er ekki hægt að koma fyrir
lítilli fylgistjörnu hér yfir og gera þar flugvöll?
Þá geta skipuleggjendur sett niður bari og veit-
ingahús að vild á svæðið sem þar skapaðist,
vegna þess að það er það sem nútíma Íslending-
urinn vill, segja þeir.
Maður virðist hafa lifað lengi en hefur aðeins
lifað örskotsstund. Tíminn virðist vera eins og
snjóbolti sem veltur stöðugt hraðar og hraðar
og hleður meiri snjó utan á sig og maður hefur
stöðugt meiri áhyggjur af að um síðir ráði hann
ekki við stærð sína og springi. Á maður samt
ekki að vera áhyggjulaus og segja heldur með-
an heldur, og rúlla áfram eins og boltinn, og
hlaða utan á sig öllu sem manni getur áskotnast
á einni ævi? Orðum og titlum. Hverju sem er.
Er ekki eðli tímans að nærast á framrás hlut-
arins? Hlutgerast í framrás atburðanna? Hver
maður leggur til orð í þessa stuttu setningu sem
tíminn togar til og frá. Lit í klessuverk verald-
arinnar, sem er hægt að sundurgreina í fjar-
lægðinni. Það er hægt að fara hratt yfir í landa-
mæralausri veröld, slíta og tengja. Klastra
saman. Ég hef alltaf hrifist að klastrinu. Þegar
tilfallandi hlutum er klastrað saman til að öðlast
nýjan tilgang. Finna genamengi hvers lítils af-
brigðis. Í listinni þar sem enginn einn sann-
leikur er réttur, leiðir hvert afbrigði til nýrrar
undrunar og nýrra spurninga. Ef til vill er það
sannleikurinn. Við erum stöðugt að finna sann-
leikann, en hann endist aðeins augnablik vegna
þess að það er kominn annar tími.
Ég hitti vin minn mikinn listáhugamann um
daginn, hann var viss um sannleikann. Hvers
vegna veit ég svona lítið um þennan sannleika?
Hann sagði að mikilvægir listfrömuðir í hópi
sýningaskipuleggjara aldarinnar (þeirrar tutt-
ugustu) væru teljandi á fingrum handarinnar.
Hann hefði ekki þurft að telja þá upp, ég vissi
hverja hann mundi nefna. Stundum veit maður
um meintan sannleika ef maður hefur forsend-
urnar fyrir honum. En Steinn Steinarr sagði að
það væri vitlaust gefið.
Sannleikurinn.
Kjarninn sem verður til við rökrétta rann-
sókn á óræðum hlut. Aftur. Með endurtekning-
unni og rökræðunni verður hún raunveruleg.
Goðsögurnar, biblíusögurnar, mannkynssagan
og Íslandssagan birtast í táknmáli umhverfis-
ins, í lögum og reglu og atferli. Þær verða sann-
ar með það í huga. Þar er önnur hlið á mann-
legri tilveru. Óljósari, eða hvað, en kannski verð
rannsóknar með raunsæu hugarfari. Sköpun
þarfnast raunsærrar nálgunar. Hefur maður
ekki getað sagt hvað sem er í skjóli þess að vera
listamaður? Hér læt ég að minnsta kosti allt
flakka. Rökrænt samhengi listasögunnar, sem
komið er fyrir í skjóli við hversdagsleikann.
Einhvers konar frítími heitir allt sem er utan
við það sem við teljum eðlilegt og venjulegt í
umhverfinu. Þess vegna er Disney orðinn raun-
verulegur.
Þegar maður upplifir tíma verðbréfanna veit
maður þá hvorum megin þessi frítími er?
Hugarfar þar sem sýnin verður raunveruleg.
Sjóndeildarhringurinn fyrir framan okkur.
Fjarandi fjarlægðin.
Fjarandi fortíð.
Fjarandi nútíð.
Fjarandi framtíð.
Það virðist eins og ný öld ætli að reyna að
staðsetja nákvæmar þær sundurslitnu myndir
sem hafa birst okkur í tímanum sem við köllum
nútíma til að sjá hvort þær öðlist annað líf. Eðl-
isgreina þær og fá í þær nákvæmara orsaka-
samhengi. Kannski er það það sem alltaf hefur
verið gert og kannski höfum við alltaf verið viss
um að okkar tími hefur verið bestur til að af-
hjúpa leyndarmálin. Kannski er undur aldanna
fólgið í þeirri vissu að verið sé að finna lykilinn
að öllum leyndardómum. Það er spurning hvort
draugurinn sé algjörlega horfinn úr fjósdyrun-
um. Snjóboltinn snýst ótrúlega hratt
T ÍÐARANDI Í ALDARBYRJUN
HAGRÆÐING
Í TÍMA OG RÚMI
Morgunblaðið/Kristinn
Það virðist eins og ný öld ætli að reyna að staðsetja nákvæmar þær sundurslitnu myndir sem hafa birst okkur í tímanum sem
við köllum nútíma, til að sjá hvort þær öðlist annað líf.
Höfundur er myndlistarmaður.
E F T I R H E L G A Þ O R G I L S F R I Ð J Ó N S S O N