Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.2001, Blaðsíða 6

6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. MARS 2001
S
ÝNINGIN ber yfirskriftina
Heimskautslöndin unaðslegu:
Arfleifð Vilhjálms Stefánssonar
og er hún unnin í samvinnu
Stofnunar Vilhjálms Stefáns-
sonar, Dartmouth College og
Reykjavíkur menningarborgar.
Um er að ræða farandsýningu,
sem fyrst var sett upp í Listasafninu á Akur-
eyri, en mun verða ferðast með til Bandaríkj-
anna, Kanada og Norðurlanda.
Sýningin lýsir með myndrænum hætti starfi
og lífssýn Vestur-Íslendingsins Vilhjálms Stef-
ánssonar. Titill sýningarinnar vísar til þeirra já-
kvæðu viðhorfa í garð norðurslóða sem Vil-
hjálmur leitaðist við að miðla í kjölfar ferða
sinna og mannfræðirannsókna á svæðinu, en
hugtakið „heimskautslöndin unaðslegu“ er
komið frá Vilhjálmi. Á sýningunni verða m.a.
sýndar lifandi myndir, teknar á ferðum Vil-
hjálms, sem ekki hafa verið sýndar áður. Þá
byggist sýningin, auk ljósmynda, að stórum
hluta upp af brotum úr dagbókunum sem Vil-
hjálmur hélt á ferðum sínum. „Með áherslunni á
dagbækurnar er leitast við að veita innsýn í hina
persónulegu hlið Vilhjálms, s.s. lífsspeki hans
og hversdaglegar vangaveltur, og sýna þannig
aðra hlið á honum en birtist t.d. í fræðaskrifum
hans og umfjöllun um hann í gegnum tíðina,“
segir Jónas Gunnar Allansson hjá Stofnun Vil-
hjálms Stefánssonar, en hann hefur veg og
vanda af hugmyndavinnu og framkvæmd sýn-
ingarinnar ásamt Þórunni S. Þorgrímsdóttur
sem sér um listræna hönnun og Páli Ragnars-
syni ljósahönnuði. „Sýningin er byggð upp sem
eins konar ferðalag, ekki aðeins inn í menning-
arheim inúíta eins og hann birtist í skrifum Vil-
hjálms, heldur einnig inn í hugarheim fræði-
mannsins,“ heldur Jónas áfram. „Þannig setur
gesturinn sig í spor mannfræðingsins og land-
könnuðurinn Vilhjálmur er gerður að rannsókn-
arefni, enda var hann mjög athyglisverður
fræðimaður í sínum samtíma, og hefur mikið
verið um hann deilt og skrifað,“ bætir Jónas við.
Ljósmyndirnar á sýningunni eru gerðar eftir
myndskyggnum sem Vilhjálmur notaði sjálfur í
fyrirlestrum sínum, og í textum við myndirnar
er reynt að líkja eftir vísindaaðferðum mann-
fræðinga. Við þær eru festir merkimiðar með
stikkorðum, og dagbókarbrotum er komið fyrir
í plastpokum sem innsigla „gögnin“. Þannig
leggja skipuleggjendur áherslu á að setja við-
fangsefninu ekki of þröngar skorður, og láta
sýningargestum eftir ákveðið rými til túlkunar.
Innsýn í lífshætti inúíta
Vilhjálmur Stefánsson var sonur íslenskra
foreldra sem flutt höfðu til Kanada. Hann er
frægur fyrir starf það sem hann vann á sviði
landkönnunar en hann fór þrjá langa leiðangra
um heimskautssvæði Kanada á árunum 1913–
1918. Á ferðum sínum kortlagði Vilhjálmur stór
landsvæði, jafnframt því sem hann stundaði
mannfræðirannsóknir á menningu og lifnaðar-
háttum inúíta. Að loknum ferðunum starfaði
hann sem fræðimaður, þar sem hann vann að
því að vekja athygli manna á lífsháttum á norð-
urslóðum. Fræg bók hans um efnið ber titilinn
Heimskautslöndin unaðslegu og vísar sýningin í
það hugtak í yfirskrift sinni.
Jónas bendir á að sýningunni sé skipt í þrjá
hluta, sem lýsa hver um sig á ákveðnu tímabili í
æviskeiði hans. Fyrsti hlutinn lýsir bakgrunni
Vilhjálms og æsku en Jónas segir að uppruni
hans sem Vestur-Íslendings hafi haft mikil áhrif
á ævistarf hans og sjónarmið. „Þótt Vilhjálmur
hafi búið í Bandaríkjunum hafði hann mjög
sterk tengsl við íslenskan veruleika, enda var
æskuheimili hans hefðbundið íslenskt sveita-
heimili. Þetta má meðal annars ráða af því
hvernig hann ber samfélag inúíta saman við ís-
lenska menningu.“
Annar hluti sýningarinnar lýsir rannsóknar-
leiðöngrum Vilhjálms, en sérstök áhersla er
lögð á leiðangurinn þar sem hann hafði upp á
byggðum koparinúítanna svokölluðu, sem
kenningar eru uppi um að séu afkomendur nor-
rænna manna á þessum slóðum. Á ljósmyndum
og dagbókarbrotum þeim tengdum má sjá þær
aðferðir sem Vilhjálmur beitti í leiðöngrum sín-
um. „Hann tók upp aðferðir inúítanna sjálfra í
ferðunum. Hann ferðaðist ásamt fámennum
hópi inúíta á hundasleðum og veiddu leiðang-
ursmenn sér til matar. Þannig hafnaði Vilhjálm-
ur hinni evrópsku, vísindalegu aðferð, þar sem
menn komu með vistir með sér og studdust við
vestræna tækni. Þetta var jafnframt hluti af að-
ferð Vilhjálms við mannfræðirannsóknir, en
hann taldi mjög mikilvægt að taka þátt í menn-
ingunni í viðleitni sinni að skilja hana, sem er og
verður klassískt stef í aðferðafræði mannfræð-
innar.“
Lífssýn Vilhjálms
Jónas bendir einnig á að aðferðirnar hafi end-
urspeglað þá lífssýn Vilhjálms að með þekkingu
og virðingu fyrir náttúrunni gætu menn byggt
upp lífvænlegar aðstæður á þessum svæðum.
„Vilhjálmur varpaði að mörgu leyti þeirri þekk-
ingu sem hann öðlaðist á lifnaðarháttum inúíta
yfir á vestræn samfélög. Hann setti til dæmis
spurningarmerki við það hvort efnisleg gæði
veittu mönnum hamingju. Vilhjálmur var mjög
framsýnn og róttækur að þessu leyti og vann
hann mikilvægt starf við að kortleggja menn-
ingu þessara svæða um það leyti sem nýlendu-
stefnan byrjaði að teygja anga sína inn á norð-
urslóðir. Hann lagði áherslu á að lifað yrði í sátt
og samlyndi við náttúruna, en það var sjónar-
horn sem lítið var í deiglunni á þessum tíma,“
segir Jónas.
Þriðji hluti sýningarinnar fjallar um það starf
sem Vilhjálmur vann eftir að ferðum hans lauk,
en þá tók hann til við að skrifa bækur og halda
fyrirlestra þar sem hann miðlaði fróðleik sínum
og viðhorfum. „Vilhjálmur lagði áherslu á það í
fræðastarfi sínu að vera í beinum tengslum við
almenning í stað þess að hreiðra um sig í há-
skólasamfélaginu, enda naut hann mikilla vin-
sælda, beggja vegna Atlantshafsins, ekki síst á
Íslandi þar sem hann var hafinn upp sem hetja,“
segir Jónas og minnir að lokum á að með sýn-
ingunni sé reynt að gefa fólk tækifæri til að
mynda sér eigin skoðun á Vilhjálmi Stefánssyni
og ævistarfi hans.
Sýningin stendur til 4. júní.
Vilhjálmur Stefánsson tileinkaði sér aðferðir
inúíta á ferðum sínum um heimskautslöndin.
Í öðrum leiðangri sínum fann Vilhjálmur byggðir koparinúítanna svokölluðu, fyrstur Evrópubúa.
Vilhjálmur var vel að sér í tungu inúíta og gat því talað við þá á þeirra eigin tungumáli.
Á SLÓÐ LANDKÖNNUÐARINS
UM HEIMSKAUTSLÖNDIN
Opnuð verður sýning
um Vilhjálm Stefánsson
landkönnuð í Listasafni
Íslands – Hafnarhúsi í
dag kl. 16. HEIÐA
JÓHANNSDÓTTIR
naut leiðsagnar Jónasar
Gunnars Allanssonar
mannfræðings um
sýninguna.
ÞÓR ELÍS Pálsson vinnur um þessar mundir
að heimildarmyndinni Frosið heimsveldi um
Vilhjálm Stefánsson. Þar er fjallað um rann-
sóknarleiðangrana sem Vilhjámur fór um
slóðir inúíta á norðurheimskautinu á árunum
1913 til 1918. Sérstakri athygli er beint að
hinu umdeilda Karluk-slysi sem átti sér stað í
síðustu ferð hans, en þá fórust ellefu menn af
skipinu Karluk eftir að Vilhjálmur varð við-
skila við það. „Í myndinni rekjum við sögu og
aðdraganda þessa slyss, sem átti mikinn þátt í
að skapa þá miklu gagnrýni sem beinst hefur
að Vilhjálmi í gegnum tíðina,“ segir Þór Elís.
„Þar komum við m.a. fram með nýjar upplýs-
ingar um afstöðu Vilhjálms til málsins, sem
fengnar eru úr persónulegum bréfum hans.“
Þór Elís segir ferðirnar fyrst og fremst
mynda umgjörð um myndina, þar sem meg-
inmarkmiðið er að varpa ljósi á persónuna
Vilhjálm Stefánsson og komast að því hver
undiraldan var að hinum stóru og miklu æv-
intýrum sem margir þekkja svo vel. „Við fór-
um reyndar mjög erfiða leið að viðfangsefn-
inu, þar sem við látum Vilhjálm sjálfan segja
söguna. Þ.e. öll frásögn í myndinni er tekin
upp úr dagbókum hans, bréfum og öðrum
skrifum.“
Þór Elís leikstýrir og framleiðir myndina
en handrit skrifa þeir Garðar Baldvinsson
bókmenntafræðingur og Sigurjón Baldur
Hafsteinsson. Kvikmyndatöku annast Guð-
mundur Bjartmarsson og Ólafur Rögnvalds-
son. Meðframleiðandi myndarinnar í Kanada
er Lorne McPherson. Myndin er styrkt af
Kvikmyndasjóði Íslands, Landafundanefnd og
erlendum kvikmynda- og sjónvarpssjóðum.
Áætlað er að frumsýna heimildarmyndina
næstkomandi haust. Frosið heimsveldi hefur
verið rúm þrjú ár í vinnslu og er að sögn Þórs
Elís með stærri heimildarmyndaverkefnum
sem unnin hafa verið hér á landi. Myndin er
unnin fyrir alþjóðlegan markað, og er því all-
ur texti á ensku en séríslenskuð útgáfa verður
sýnd hér heima. Aðstandendur leituðu víða
fanga eftir efni, en myndin er fyrst og fremst
byggð upp á kvikmyndaefni og ljósmyndum
sem Vilhjálmur réð m.a. vin sinn Wilkins til að
taka á ferðunum en það er varðveitt hjá Nat-
ional Filmboard of Canada. Þá var Vilhjálmur
talsvert í sviðsljósinu í samtíð sinni og er því
nokkuð af efni um hann. „Talsvert af þessu
efni hefur ekki komið fyrir sjónir almennings
áður en það varpar skýru ljósi á þær aðstæður
sem Vilhjálmur og leiðangursmenn hans
þurftu að berjast við. Vinnuheiti myndarinnar
er Heimskautslöndin unaðslegu, hugtak sem
komið er frá Vilhjálmi, og í myndinni verður
sú sýn á heimskautslöndin sem felst í orð-
unum undirstrikuð í allri sinni fegurð,“ segir
Þór Elís að lokum.
Þór Elís Pálsson leikstýrir heimildarmynd um Vilhjálm Stefánsson
„LÁTUM VILHJÁLM SJÁLF-
AN SEGJA SÖGUNA“
Ljósmynd/Þór Elís Pálsson
Guðmundur Bjartmarsson við tökur á vettvangi.