Lesbók Morgunblaðsins - 10.03.2001, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 10. MARS 2001 11
byggi verk sín ekki á henni. Hvert framhaldið á
„List eftir heimspeki og eftir“ verður leiðir
framtíðin svo aðeins í ljós, en þó að meirihluti
ungra listamanna í dag sé ekki eins miklir
harðlínumenn og Kosuth er alltaf ákveðinn
hópur sem aðhyllist þá stefnu hans að list eigi
að vera einhverskonar rannsókn.
Pólitíkin
Á áttunda og níunda áratugnum komu fram
baráttulistamenn sem að sjálfsögðu höfðu orðið
í sinni þjónustu. Þar voru feminisminn og þjóð-
félagsádeilan í fararbroddi, og svo tröllreið auð-
vitað PC, eða „political correctness“ öllu og
gerir kannski enn, mitt í allri naflaskoðuninni
sem virðist eiga sér stað um þessar mundir.
Hans Haacke var einn þeirra fyrstu sem
gagnrýndi harðlega söfn, stórsýningar og fjár-
málaheiminn sitt á hvað í verkum sínum. Hann
var til dæmis hluti af hóp sem kallaði sig AWC,
eða „Art Workers Coalition“ og kröfðust þess
til dæmis að Púertó Ríkóbúi væri í öllum
stjórnum safna eða sýningarsala sem sýndu list
þaðan. Nokkuð var um að baráttuhópar væru
myndaðir á þessum tíma, annar hópur var
„guerilla girls“, hópur listakvenna sem klæddi
sig í górillubúninga og gerði verk í anda kven-
réttindabaráttunnar. Hans Haacke gagnrýndi
harðlega ýmis söfn og sýningarsali en kaus
samt að sýna verk sín einmitt þar, til þess að ná
til áhorfenda. Hann sýndi til dæmis rannsóknir
sem hann gerði á kaupum og sölum sem fram
fóru í myndlistarheiminum. Hann sýndi fram á
tengslin milli listarinnar og fjármálaheimsins.
Einu verka hans, sem sýndi myndir af öllum
byggingum í eigu einnar fjölskyldu á Manhatt-
an, var hafnað af Guggenheimsafninu á þeim
forsendum að það væri ekki list, og varð það til
þess að hætt var við sýninguna í heild. Á vissan
hátt fetaði Haacke í fótspor belgíska lista-
mannsins Marcel Broodthaers sem einnig
gagnrýndi söfn og sýningarsali í verkum sínum.
Haacke hefur verið ötull í þessum verkum sín-
um og virðist halda broddinum þrátt fyrir
mikla velgengni.
Tvær eru þær listakonur sem svo þekktar
eru fyrir verk sín með texta og feminískan boð-
skap sinn að það væri að bera í bakkafullan
lækinn að fjalla mikið um þær hér. Þær
Barbara Kruger og Jenny Holzer notuðu allar
leiðir til að koma verkum sínum á framfæri og
urðu heimsfrægar á níunda áratugnum. Kruger
var öllu harðari í pólitíkinni, Holzer var
kannski ljóðrænni og ekki alltaf eins bein-
skeytt. Setningar Holzer birtust á ljósaskiltum
og voru prentaðar á boli, báðar reyndu þær á
þessum tíma mjög að koma verkum sínum á
framfæri utan hefðbundinna sýningarsala. Það
má segja það sama um þessa pólitísku bar-
áttumenn og stóran hluta hugmyndalistamann-
anna, að þeir notuðu orðin sem vopn í baráttu
sinni, til að koma upplýsingum, áróðri eða
skilaboðum á framfæri, tungumálið er ekki
efniviður verka þeirra sem slíkt. Graffiti-list
naut líka hylli á níunda áratugnum, og þar sam-
einuðust oft orð og myndir í slagorðum ýmissa
hópa.
Bækur, ljóð, byggingar
Eftir að orðin urðu sjálfsagður hluti af mynd-
listinni hafa svo margir fengist við tungumálið í
list sinni að ógerningur er annað en að velja
eftir smekk. Hér segi ég aðeins frá þremur
mönnum sem eru mjög ólíkir innbyrðis, en verk
þeirra eru aðeins brotabrot af þeirri fjölbreytni
sem er í boði.
Allen Ruppersberg er Ameríkani, fæddur
1944, og kannski ekki mikill byltingarsinni en
hann hefur notað hið skrifaða orð og bók-
menntir á óvenjulegan og frumlegan hátt í
myndlist sinni. Í byrjun áttunda áratugarins
varð hann þekktur fyrir verk sitt Aĺs Cafe, sem
var í raun veitingahús. Það leit út eins og ekta
gamalt og gott amerískt veitingahús, köflóttir
dúkar, póstkort á veggjum, allt var gamalkunn-
ugt nema matseðillinn. Þar var boðið upp á til
dæmis „ristað brauð með laufum“eða „lítinn
skammt af furukönglum og smáköku“. Fallegar
gengilbeinur þjónuðu til borðs og hann var
sjálfur „kokkur“ og setti saman það sem um
var beðið. Ruppersberg hafði áhuga á hinum
daglegu venjum og hvernig þær móta líf okkar.
Á sama tíma var hann kannski að gera grín að
landslagslist sem var að ganga sér til húðar um
svipað leyti. Fljótlega fékk hann áhuga á menn-
ingarsögunni á bak við hina hversdagslegu
hluti og hefur haldið þeim áhuga æ síðan. Hann
notaði einnig ljósmyndir, oft „fundnar“ myndir,
af hversdagslegum fyrirbærum og gaf út bæk-
ur með slíkum myndum. Hann hóf að gera verk
sem byggðust upp á eins konar frásögn, þó í
upphafi væri hún í myndum. Eitt verka hans
heitir „Við varðeldinn“. Þá raðaði hann litlum
stólum í hring og setti ýmsa hluti á hvern stól,
ugluvæng, trjágrein og fleira, eins og til að gefa
í skyn óttablandna barnasögu. Ruppersberg
kom til Hollywood sem ómótaður ungur maður
og þessi borg kvikmyndaiðnaðarins, goðsagna
og drauma var mikill áhrifavaldur í lífi hans.
Hann hélt áfram að gera ýmiss konar ljós-
myndaverk og í þrjá mánuði setti hann upp
hótel með sjö herbergjum. Þar var hvert her-
bergi tileinkað ákveðinni kvikmyndastjörnu.
Árið 1973 og 7́4 skrifaði Ruppersberg upp tvær
bækur, – Walden og Myndin af Dorian Grey.
Hann segir að hann hafi verið að kenna sjálfum
sér að skrifa. Hver sér, hver les og hver skrif-
ar? spyr hann, og síðan spyr hann hver sé þá
höfundur verksins. Áratug síðar gerði Sherrie
Levine svipuð verk þegar hún tók ljósmyndir af
ljósmyndum þekktra ljósmyndara og setti fram
sem eigin verk. Ruppersberg skrifaði líka sjálf-
ur bók á þessum tíma, „Kveðja frá Los Angel-
es“, það var glæpasaga. En textinn var aðeins
þrjú textabrot á þremur síðum hér og hvar í
bókinni, hinar voru auðar.
Eftir því sem á leið fór hann að rannsaka í
auknum mæli hvernig tungumál almennings og
fjölmiðla breytist og þróast og það hvernig sög-
ur birtast í daglega lífinu. Hann fjallaði líka um
dauða og sorg og um mismun þess hvernig ein-
staklingurinn upplifir atburði sögunnar og
hvernig þeir birtast í fjölmiðlum. Hann fór líka
að kynna sér stríð. Árið 1993 gerði hann verk í
Hollandi sem heitir „Siste Viator“ eða „Nem
staðar, ferðalangur“. Þar minnist hann orust-
unnar við Arnhem sem kostaði átta þúsund
manns lífið árið 1944. Verkið fólst í því að hann
lét endurútgefa tuttugu vinsælar bækur frá
þessum tíma, fimm efstu á vinsældalistunum í
Hollandi, Þýskalandi, Bretlandi og Póllandi.
Hann vildi skapa tengsl á milli persónulegrar
og opinberrar minningar. Hann er þeirrar
skoðunar að hermennirnir sem lásu bækurnar
hafi hver og einn myndað sín tengsl við þær, að
minningar þeirra um þessar bækur hafi verið
hluti af þeim minningum sem þeir tóku með sér
þegar þeir dóu. Bækurnar voru sýndar í lok-
uðum verkamannaskúr af þeirri gerð sem not-
aðir eru í Hollandi. Þeim var raðað í gluggana,
ásamt fleiri hlutum sem minntu á stríðið, til
dæmis kvikmyndaplakati sem auglýsti myndina
„A Bridge Too Far“, sem gerð var 1977 og
fjallaði um orustuna við Arnhem. Bækurnar
voru líka seldar í bókabúðum.
1997 gerði Ruppersberg verk í tengslum við
stóra sýningu í Munster í Þýskalandi. Hann
blandaði saman opinberum og persónulegum
frásögnum, bókmenntasögu og sögu þjóðfélags-
ins, hlutum, ímyndun, leikhúsi, lestri og skrift-
um í verkinu „Það besta úr öllum heimum“.
Ruppersberg notaði aðalsöguhetju Voltaire í
bókinni Birtingi sem skrifuð var 1759, og
ímyndaði sér að hann hefði snúið aftur til
heimalands síns eftir 238 ára fjarveru. Í útgáfu
Ruppersberg ákveður Candide að opna ferða-
skrifstofu, kallar hana „Það besta úr öllum
heimum“, og skipuleggur ferðir um Munster.
Ruppersberg lét prenta bók, „Ferðahandbók“;
en í henni voru sögur fólks í borginni, fólks sem
tók þátt í verkinu og sagði sína persónulegu
sögu, sögu veitingahúsa sem búið var að leggja
niður og fleira. Skoðunarferðin sem boðið var
upp á í tengslum við sýninguna lá svo um þess-
ar persónulegu söguslóðir. Ferðaskrifstofu-
þemað hefur verið vinsælt hjá listamönnum á
síðasta áratug eða svo. Listamenn hafa sett upp
ferðaskrifstofur sem seldu raunverulegar ferð-
ir, til dæmis á listamessunni í Köln fyrir nokkr-
um árum. Sýn Ruppersberg nær þó lengra en
svo og verk hans fjalla á sérstæðan hátt um
einstaklinginn, tungumálið og bókmenntirnar
og hvaða máli þau skipta í lífi okkar.
Ulrich Meister
Ulrich Meister er annar listamaður sem unn-
ið hefur með tungumálið á persónulegan hátt.
Hann er fæddur í Þýskalandi 1947 og var, eins
og fleiri, nemandi hjá Beuys í Dusseldorf. Eftir
námið var hann heimavinnandi húsfaðir í nokk-
ur ár og þekktur kokkur. Síðan komst hann í
sviðsljósið. Meðal verka hans eru litlar einfald-
ar skrifaðar myndir, af hversdagslegum hlut-
um. Þessi verk eru tvískipt, hlutur og texti á
blaði, hlið við hlið. Textinn á blaðinu lýsir hlutn-
um og er til dæmis svona; en eftirfarandi textar
eru teknir úr bókinni „Ulrich Meister“, 1992.
(um gamlan plastpoka, innsk. þýð.)
17.
Tómur,
skinn hans afmyndað af hrukkum,
krumpaður og rifinn,
hékk hann þarna,
og átti ekki einu sinni sjálfan sig að vini.
(um brauðpoka)
4.
Með því að halda þeim saman og
sveigja sig að útlínum þeirra, hélt pokinn
sig –
þrátt fyrir nafnið og ótal misfellur þess –
í bakgrunni brauðsneiðanna.
Jafnvel þegar hann trónaði sem hæst,
var það til að heiðra innihaldið.
(um svamp)
3.
Breiddin var háð hæðinni.
Hæðin var afleiðing breiddarinnar.
Dýptin átti eiginleika sína þeim báðum
að þakka.
Frá þeim spratt lögun hlutarins.
Ulrich Meister heldur sig við hið örsmáa og
hversdagslega, en hann endurskapar hlutinn í
orðum og verk hans eru talandi dæmi um mis-
munandi eiginleika myndar (eða hlutar) og
orða. Það sem hann segir getur hann aðeins
sagt í orðum, en orðin þurfa líka á myndinni
(eða hlutunum) að halda, til eins konar sam-
anburðar. Orðin veita engar upplýsingar, það
gerir hluturinn. Hér umskapa orðin heiminn,
þó á smáum skala sé.
Siah Armajani
Bandarísk/íranski listamaðurinn Siah Armaj-
ani (1939) vinnur á hinum enda skalans og nálg-
un hans á tungumálinu er gerólík. Hann er
kallaður myndhöggvari en verk hans liggja ein-
hversstaðar milli arkitektúrs og hönnunar með
nokkurs konar gestaherbergi fyrir ljóðlist.
Meðal verka hans eru verkin „Orðabók bygg-
ingar“, þar sem hann gerir módel, eða út-
færslur í fullri stærð af hlutum bygginga,
horni, glugga, stiga eða álíka. Hann hefur gert
mikið af verkum fyrir almenningsrými í Banda-
ríkjunum aðallega og er líklega þekktastur fyr-
ir ýmiss konar brýr. Hann hannaði til dæmis
brú sem notuð var á Ólympíuleikunum í Atl-
anta. Hann leggur gjarnan áherslu á að skapa
rými sem býður upp á frið, hvíldarstaði. Verk
hans eru oftar en ekki tileinkuð ákveðnum per-
sónum, eins „Lestrarherbergi Saccho og Vanz-
etti“, „Síðasta herbergi Noam Chomsky“, og
fleiri. Ljóð fylgja oftar en ekki þessum verkum
hans, eru þá til dæmis greipt í brúarhandrið
eða bækur eru til reiðu í „lestrarherbergjum“.
Hann virðist vilja mjög einlæglega bæta borg-
arumhverfið og að list hans sé nýtt í þágu al-
mennings og það er honum mikilvægt að verk
hans virki eins og þau eiga að gera. Hann flutti
frá Íran til Bandaríkjanna á fullorðinsárum og
er ákafur demókrati. Meðfylgjandi mynd sýnir
eins konar innsetningu í garði, bekki og veggi,
þarna er hægt að setjast niður með hádeg-
ismatinn sinn, eða grípa í bók. Og er það ekki
hlutverk listarinnar, – að vera opið rými, þar
sem tími gefst til umhugsunar?
„Myndlist er ekki leikur
með liti og form“
Ekki má gleyma okkur sjálfum, en margir ís-
lenskir listamenn notuðu orð í verkum sínum á
sjöunda og áttunda áratugnum. Sigurður Guð-
mundsson bæði skrifaði ljóð og setti fram kenn-
ingar árið 1969, þar sem hann segir meðal ann-
ars að myndlist sé ekki leikur með liti og form.
Hann skrifaði einnig „fundin“ ljóð, þar sem
hann notaði til dæmis umgengnisreglur hót-
elgesta varðandi handklæðanotkun, leiðbein-
ingar í lyftu og fleira. Hann notaði einnig orð í
myndverkum á sjöunda áratugnum, en notkun
hans á möguleikum tungumálsins er einstak-
lega skemmtileg í verkinu „Gangstétt, gata“,
sem sést hér, þar sem hann setur kommu milli
gangstéttar og götu. Í seinni verkum hans
hverfa orðin og orðlaus ljóð taka við, byggð á
óvæntum samsetningum hluta, og efnismeðferð
listamannsins. Nú á síðustu árum er Sigurður
svo tekinn til við skriftir eins og flestir vita, en
sennilega flokkar hann bækur sínar ekki undir
myndlist, eða hvað?
Sá íslenski myndlistarmaður sem hvað mark-
vissast hefur notað tungumálið í verkum sínum
er líklega Birgir Andrésson, en hann hefur til
dæmis sýnt verk sem sýna stutta kafla úr Ís-
lendingasögunum, stuttar mannlýsingar og
einnig sýnt texta sem lýsa íslenskri náttúru.
Annar listamaður hefur gert fallegt verk um ís-
lenska náttúru með hjálp íslenskrar tungu, en
það er hollenski listamaðurinn Douwe Jan
Bakker, sem tók ljósmyndaröð af landslagsfyr-
irbærum eins og laut, hól, hæð, fjalli, dal, og
svo framvegis og sýndi myndirnar með nöfn-
unum undir. Fleiri íslenskir listamenn hafa
auðvitað unnið með texta á einn eða annan hátt,
eins og til dæmis Hulda Hákonardóttir en hún
hefur gert skemmtileg verk sem sameina texta
og mynd svo hvorugt getur án hins verið. Þor-
valdur Þorsteinsson hefur einnig unnið með
tungumálið í verkum sínum og margir hafa
bæði fengist við myndlist og skrifað án þess að
þetta tvennt skarist að ráði. Má þá nefna til
dæmis Dag Sigurðarson, Harald Jónsson og
Hallgrím Helgason, þó allir séu þeir auðvitað
mjög ólíkir innbyrðis.
Eins og sjá má af þessum ólíku listamönnum,
sem aðeins eru brotabrot af því sem í boði er,
eru orðin og tungumálið löngu viðurkenndur
hluti af myndlist í dag, – það sama má í raun
segja um marga aðra miðla, – kvikmyndir,
uppákomur ýmislegar og svo framvegis, mynd-
listin er löngu búin að viðurkenna allar þessar
„aðrar“ greinar og gera þær að sínum. Hún er
orðin eins fjölbreytt og mennirnir eru margir.
Enski listamaðurinn Douglas Gordon hefur
gert verk sem er nafnalisti, sem skrifaður er á
vegg sýningarsalarins. Nöfnin eru öll þau nöfn
sem hann man eftir í það og það skiptið, nöfn
sem hann þekkir, nöfn vina og kunningja, fjöl-
skyldumeðlima, listamanna og frægs fólks, nöfn
úr mannkynssögunni, einfaldlega öll nöfn sem
hann man. Listinn er breytilegur eftir því hvað
hann man, verkið er ekki alltaf alveg eins. Ég
ætla nú að stela þessari hugmynd og bæta við
nafnalista yfir nokkra þekkta nútímalistamenn
sem nota orðin og tungumálið í list sinni en
ekki komust að hér, svo áhugasamir geti kynnt
sér þá nánar: John Baldessari, Robert Barry,
Victor Burgin, Bruce Nauman, Ed Ruscha,
Thomas Locher, Sophie Calle, Hanna Darbov-
en, Jean le Gac, Christian Boltanski, Jonathan
Borofsky, Q.S. Serafijn, Jochen Gerz, On Kaw-
ara, Ben, Ilya Kabakov, Richard Prince, David
Wojnarowicz, Tim Rollins og K.O.S., Dan
Graham, Rodney Graham, Jean-Michel Bas-
quiat, Peter Fend, Ian Hamilton Finlay, Sue
Williams, og fleiri og fleiri...
Höfundur er myndlistarmaður og rithöfundur.
Siah Armajani, innsetning í almenningsgarði.
Sigurður Guðmundsson, Gangstétt, gata, 1973.
Salt + sykur..., Lawrence Weiner, 1987. Marian
Goodman Gallery, New York.