Lesbók Morgunblaðsins - 17.03.2001, Síða 12

12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 17. MARS 2001
M
ÁLSTEFNA, málpóli-
tík, málrækt.
Í öllum málsam-
félögum hefur mótast
málstefna, þ.e. skráð
eða óskráð „stefna“
um mál og málnotkun.
Það má t.d. kalla það
ákveðna málstefnu að málnotendur á tilteknu
landsvæði nota eitt tungumál en ekki annað.
Einhvers konar óskráðar eða skráðar venjur
um málnotkun við mismunandi aðstæður (s.s.
á opinberum vettvangi, við trúarathafnir, í
skólum, í viðskiptum o.s.frv.) virðast fylgja öll-
um málsamfélögum.
Í ýmsum ríkjum er torveldara en á Íslandi
að ná víðtækri sátt um slíka málstefnu í sam-
félaginu. Þar kemur margt til. Ekki er til
dæmis nóg með að mállýskur geti verið fjöl-
margar og ólíkar heldur eru ýmis dæmi um
ríki með tugi og jafnvel hundruð mismunandi
tungumála. Segja má að hér á Íslandi sé sam-
band íbúanna og eina opinbera tungumálsins
nánast eins einfalt og hægt er að hugsa sér:
langflestir íbúarnir eiga íslensku að móður-
máli og mállýskumunur í landinu er sáralítill.
Þessi einsleitni, þetta tiltölulega einfalda og
gróna samband íbúanna við íslenskt mál kann
að vísu að breytast til muna á Íslandi á næstu
árum og áratugum eftir því sem menning okk-
ar verður margbrotnari.
Í málræktarfræði er alvanalegt að greina
annars vegar á milli stöðu tungumáls gagnvart
öðrum málum ásamt þáttum sem hafa áhrif á
þá stöðu og hins vegar atriða sem hafa áhrif á
það hvernig tiltekið mál er notað og hvernig
það þróast. Um hið fyrra mætti nota á íslensku
orðið málpólitík og um hið síðara málrækt.
Loks má nota orðið málstefna sem yfirhugtak
sem felur í sér í senn málpólitík og málrækt
enda er það í samræmi við þá málvenju sem
hefur verið að mótast í umræðunni hér á landi.
Sem dæmi má nefna að það er hluti af íslenskri
málstefnu að hér á landi sé íslenska opinbert
tungumál (þetta atriði félli nánar tiltekið undir
hugtakið málpólitík) en það er einnig hluti ís-
lenskrar málstefnu að búa til íslensk nýyrði
(það félli nánar tiltekið undir hugtakið mál-
rækt).
Hugtökin íslensk málrækt og íslensk mál-
stefna eru svolítið vandasöm í notkun enda
hlýtur málrækt og málstefna á Íslandi að geta
tekið til fleiri mála en íslensku þótt hún sé
þjóðtungan, eina opinbera tungumálið á Ís-
landi. Í því sambandi er nærtækast að benda á
að Íslendingar og aðrir, sem búsettir eru á Ís-
landi lengur eða skemur, eiga mörg fleiri móð-
urmál en íslensku: íslenskt táknmál, pólsku,
taílensku, norsku o.fl. Þennan varnagla verður
að hafa í huga þegar rætt er um íslenska mál-
rækt og íslenska málstefnu. En með hliðsjón
af þeirri venju, sem skapast hefur, er með
þessum hugtökum hérna aðeins átt við mál-
rækt og málstefnu sem beinist að íslensku.
Erlend mál og tvítyngi
Þáttur stjórnvalda í að móta málstefnu, sem
kemur til móts við fjölmenningarlegt samfélag
á Íslandi, er e.t.v. augljósastur í skólakerfinu.
Þar hafa lofsverðar breytingar og framfarir
orðið á allra síðustu árum að því er varðar
menntun barna sem eiga önnur móðurmál en
íslensku (sjá t.d. Guðna Olgeirsson 1999). Í
nýrri aðalnámskrá grunnskóla, sem tók gildi
1999, er tekið á menntun barna sem eiga annað
móðurmál en íslensku, þar á meðal táknmál.
Menntun tvítyngdra barna er vitaskuld ekki
nýtt viðfangsefni hér á Íslandi en eins og allir
vita hafa breytingar í samfélaginu á allra síð-
ustu áratugum leitt til þess að brýnt var orðið
að taka skipulegar á málum en gert hafði ver-
ið.
Enn fleira getur tengst málstefnu, s.s. nám
og kennsla í erlendum tungumálum. Stefna í
kennslu erlendra mála blandast stundum sam-
an við umræður um stöðu íslenskunnar gagn-
vart erlendum málum. Í því sambandi er t.d.
skemmst að minnast umræðu sem spratt upp í
fjölmiðlum í febrúar sl. um að Íslendingar
ættu að huga að því hvort tímabært væri að
stefna að því að þjóðin yrði tvítyngd. Þegar
hugmyndir þessar voru skoðaðar nánar og
ræddar kom í ljós að í reynd var einkum um
það að ræða að stefna að því að gera Íslend-
inga færari í ensku en þeir eru nú.
Íslensk
málstefna
Aðalatriði íslenskrar málræktar eru annars
vegar varðveisla íslenskunnar og hins vegar
efling hennar (sbr. t.d. Guðmund B. Krist-
mundsson o.fl. 1986 og Baldur Jónsson 1987)
og til grundvallar liggur sú málpólitíska af-
staða að íslenska verði áfram opinbert mál í
landinu.
Með varðveislu er átt við að reyna að varð-
veita íslensku eins og hægt er í núverandi
mynd. Megintilgangur varðveislunnar er að
viðhalda því samhengi sem er í íslensku ritmáli
frá upphafi. Íslendingar geta lesið sér til fróð-
leiks og skemmtunar (án þess að leggja á sig
umtalsverðan lærdóm) það sem ritað hefur
verið á íslensku frá því á 12. öld. (Sjá t.d. Bald-
ur Jónsson 1997:164.) Þetta er einstakt og
mörgum Íslendingum og fleirum, sem til
þekkja, þykir mikilvægt að þessi tengsl haldist
áfram eftir því sem hægt er.
Ýmsar málbreytingar hafa raunar orðið í ís-
lensku frá upphafi til nútímans. Þar af eru hin-
ar veigamestu í íslenska hljóðkerfinu og þá
sérstaklega í framburði sérhljóða (á 12.–16.
öld) en þær voru svo kerfisbundnar að þær
röskuðu ritmálinu lítið í raun. Setningagerð og
beygingakerfi hefur tiltölulega lítið breyst. En
mörg ný orð hafa bæst við íslenska orðaforð-
ann eins og eðlilegt er á svo löngum tíma þar
sem þjóðlíf hefur gerbreyst. Sum gömlu
orðanna hafa líka fengið nýja merkingu til við-
bótar við hina eldri. En rétt er að benda á í
þessu sambandi að mörg algeng orð, sem fólk
notar núna dags daglega á Íslandi, eru hin
sömu og í forníslensku (norrænu), þ.e. orð eins
og t.d. höfuð, auga, himinn, haf, þú, kýr, gras,
móðir, faðir, ganga o.s.frv.
Með eflingu íslenskunnar er átt við allt sem
miðar að því að íslenskt mál nýtist Íslending-
um sem best. Þar má nefna 1) að búa til ný orð
og orðasambönd eftir því sem þörf er á (þó
þannig að það brjóti ekki í bága við hefðir
málsins í framburði, beygingum, orðmyndun
og setningagerð), 2) að styrkja notkun ís-
lensku við hvers kyns aðstæður, 3) að treysta
kunnáttu Íslendinga (og annarra sem áhuga
hafa) í meðferð íslensks máls og 4) að styrkja
trú á gildi íslensku sem móðurmáls velflestra
Íslendinga og eina opinbera tungumálsins á
Íslandi (sjá nánar Guðmund B. Kristmunds-
son o.fl. 1986:27).
Þegar talað er um varðveislu í öðru orðinu
og eflingu í hinu geta það í fljótu bragði virst
andstæður, þ.e. menn gætu talið að hið íhalds-
sama varðveislusjónarmið hamlaði eflingu
tungumálsins en hún felur m.a. í sér nýjungar.
Svo virðist þó ekki þurfa að vera þegar betur
er að gáð. Í íslenskri málrækt hefur komið í
ljós að heppileg og hagkvæm aðferð við þróun
og eflingu nútímamálsins er að taka mið af
þeim orðum og því kerfi sem fyrir er. Þetta
kemur vel í ljós þegar hugað er að orðaforð-
anum.
Nýyrði og tökuorð
Það er mjög áberandi þáttur í íslenskri mál-
rækt að búa til ný orð, nýyrði. Orðaforði ís-
lenskunnar hefur t.d. undanfarin 150 ár vaxið
gífurlega með nýmynduðum íslenskum orðum,
þ.e. orðum sem mynduð eru af öðrum orðum
og orðhlutum sem þegar voru til í málinu.
Í íslensku eru tökuorð úr erlendum málum
talin hlutfallslega færri en í norrænu málunum
í Skandinavíu þótt því fari fjarri (sem stundum
hefur verið haldið fram) að tökuorð séu bein-
línis sjaldgæf í íslensku. Sjá nánar t.d. Baldur
Jónsson (1997:167–168). Raunar er ekki hægt
að tala með nákvæmni um hvert hlutfall töku-
orða er núna í orðaforðanum því að til þess
vantar umfangsmeiri rannsóknir. Veigamikið
atriði, sem vert er að hafa einnig í huga, er að
tökuorð í íslensku virðast oftast þurfa að að-
lagast íslenskum framburði, íslenskri stafsetn-
ingu og íslenskum beygingum. Í því felst t.d.
að hægt er að skrifa orðin þannig að samband
milli bókstafa og hljóða fylgi hefð í íslensku rit-
máli (squash verður skvass o.s.frv.). Nefna má
hins vegar sem dæmi að í dönsku er oft fylgt
annarri venju: þar eru tökuorð fremur rituð
eins og í málinu sem þau koma úr (computer,
copyright o.s.frv.). Á meðan tökuorð eru að
festast í sessi er raunar oft óvissa í samfélag-
inu um t.d. rithátt, kyn og beygingu: skvass/
skvoss? jógúrtið/jógúrtin? o.s.frv.
Kostir nýyrða af íslenskum stofnum eru t.d.
þeir að ritháttur og beyging kemur að mestu
af sjálfu sér (það leikur enginn vafi á því
hvernig skuli rita og beygja nýyrði á borð við
vistkerfi o.s.frv.) og þau eru oft nokkuð
gagnsæ, þ.e. oft er unnt að ráða í merkingu
þeirra á grundvelli einstakra orðhluta. Um
hagnýtisrök af þessu tagi (sem og lýðræðis-
rök), sem færð hafa verið fyrir nýyrðastefn-
unni, sjá t.a.m. Kjartan G. Ottósson (1997:31–
32), Jón Hilmar Jónsson (1988) og Ástráð Ey-
steinsson (1998).
Breytileiki í
málnotkun
Einsleitni er sterkt einkenni á íslensku
málsamfélagi eins og vikið var að hér á undan.
Stundum fer þó ritmál og talmál ólíkar leiðir í
íslensku eins og í öðrum málum. Það getur far-
ið eftir aðstæðum (eða s.k. málsniðum) hversu
trúir íslenskir málnotendur eru íslenskri mál-
hefð í orðavali eða málnotkun að öðru leyti.
Eins og í öðrum málsamfélögum, sem eiga sér
ritmál, er (eða getur verið) nokkur munur á
því sem tíðkast að skrifa og því sem fólk segir.
Ritmálið getur oft orðið dálítið hátíðlegra eða
formlegra en talmálið. Það kemur fram með
ýmsum hætti í tungumálum en í íslensku er
eitt einkenni þessa munar fólgið í því að fólk
virðist fremur nota innlend nýyrði þegar það
skrifar enda þótt það noti e.t.v. sitt á hvað inn-
lend nýyrði og misjafnlega mikið aðlöguð orð
af erlendum uppruna þegar það talar. Við
formlegar aðstæður og í ritmáli má frekar
vænta orða á borð við tölvupóstur enda þótt
sami málnotandi segi ímeil við aðrar aðstæður.
Í íslensku er töluvert um þess háttar sam-
heitapör með mismunandi stílgildi.
Nýyrðastefna
og önnur tungumál
Kristján Árnason málfræðingur telur (1999)
að íslensk málstefna sé ekki hreintungustefna
í sama skilningi og þekkist víða um heim og sé
„einkar óviðfelldin og minnir á kynþáttahatur.
Þetta eru hugmyndir um það að ein tunga sé
betri eða hreinni en önnur, eðlari í einhverjum
skilningi. Oft tengist þetta stjórnmálum og
fjandskap milli þjóða og útlendingahatri. – Ís-
lensk málstefna er ekki hreintungustefna í
þessum skilningi. Það sem sumir vilja nefna
þessu nafni er kosturinn að smíða innlend ný-
yrði frekar en nota tökuorð. En þessi aðferð
hentar einkar vel þegar laga á íslensku að nýj-
um tímum því að óhjákvæmilegt er að beygja
og rita þau orð sem verða hluti af íslensku
máli. Sá vandi verður oft leystur á einfaldastan
hátt með því að smíða orð með heimafengnum
orðhlutum sem ljóst er hvernig skrifa á og
beygja“ (1999:6).
Þeir kostir nýyrðastefnunnar, sem Kristján
Árnason nefnir, eru sjálfstæð rök fyrir henni
og þurfa ekki að varða meint „óhreinindi“ (sbr.
orðið „hreintungu“stefna).
MÁLRÆKT:
HVERNIG,
HVERS VEGNA?
Aðalatriði íslenskrar málræktar eru annars vegar
varðveisla íslenskunnar og hins vegar efling hennar
og til grundvallar liggur sú málpólitíska afstaða að
íslenska verði áfram opinbert mál í landinu.
Hér er fjallað um íslenska málstefnu og stöðu
tungunnar í alþjóðlegu samhengi.
E F T I R A R A PÁ L K R I S T I N S S O N