Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.2001, Qupperneq 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. MAÍ 2001 5
Álftafirði á Snæfellsnesi sem mun hafa verið
náfrændi hans. Á öðru skipi voru Bjarni Grím-
ólfsson, breiðfirskur að ætt, og Þórhallur
Gamlason, austfirskur maður. Á hinu þriðja
skipinu voru Þorvarður nokkur og kona hans
Freydís, dóttir Eiríks rauða, einnig Þorvaldur
sonur Eiríks og Þórhallur sem kallaður var
veiðimaður.
Lítum á fyrra landabréfið sem fylgir hér
með. Rekjum slóð þeirra eftir strikunum á kort-
inu. Fyrst sigla þau til Vestribyggðar og þaðan
til Bjarneyja (Skálholtsbók) eða Bjarneyjar
(Hauksbók). Áður var nafnið haft í eintölu eftir
Hauksbók og talið að um væri að ræða ey þá
sem nú kallast Diskó. En fleirtalan í Skálholts-
bók þykir nú álitlegri. Páll Bergþórsson telur
„vel ... hugsanlegt“ að átt sé við nokkrar stórar
eyjar „í firðinum suður af Holsteinsborg“. Þetta
er nokkru sunnar en Diskó og þar er einmitt
styst yfir Davissundið vestur til Baffinslands.
Eftir tveggja daga siglingu frá Bjarneyjum
komu þeir Karlsefni til Hellulands, og er því
fyrr lýst. Þetta hefur verið hin mikla ey Baff-
insland. „Melrakkar voru þar margir,“ segir
sagan, og mun það ekki ólíklegt.
„Þá sigldu þeir norðanveður tvö dægur, og
var þá land fyrir þeim og var á skógur mikill og
dýr mörg. Ey lá í landsuður undan landinu, og
fundu þeir þar bjarndýr og kölluðu Bjarney, en
landið kölluðu þeir Markland þar er skógurinn
<var>.“
Öllum fræðimönnum ber saman um að þarna
hafi þeir komið að ströndu Labradors, það sé
sama sem Markland („Skógland“). Helgi Ing-
stad, sem vandlega hefur kannað strendur
Labradors, hyggur að nafnið Markland hafi
verið gefið ströndinni sunnan við Hamiltonvog
(Hamilton Inlet). Þar gengur í sæ fram Punt-
svínshöfði (Cape Porcupine). Suður og norður
frá höfða þessum eru flatar strendur, ljósar og
skógi vaxnar, svo sem 50 kílómetrar á lengd.
Ágreiningur er um það hvaða ey Bjarney hafi
verið. Matthías Þórðarson o.fl. hafa rennt aug-
um til Fagureyjar (á ensku Belle Isle), en gall-
inn á henni er sá að hún er of skammt frá Ný-
fundnalandi miðað við framhald sögunnar. Þó
telur Páll Bergþórsson að Karlsefni hafi siglt
enn lengra með ströndu meginlandsins, allt inn
á Sankti Lárensflóa, og telur hann að Bjarney
hafi verið sú ey er nú nefnist Anticosti. Það fær
enn síður staðist ef Markland hefur verið norð-
ur við Puntsvínshöfða.
En mér þykir liggja beint við að skilja söguna
svo sem Bjarney hafi verið úti fyrir ströndu
Marklands þar sem þau Karlsefni voru þá kom-
in. Þarna eru nokkrar eyjar, smáar og stórar,
sem menn geta valið úr. Mér líst girnileg ey sú
sem nefnd er Huntingdoney (Huntingdon Is-
land). Hún er á stærð við Fagurey og liggur
syðst úti fyrir hinum ljósu ströndum Mark-
lands. Síðan heldur sagan áfram að lýsa för
þeirra (Skálholtsbók): „Þá er liðin voru tvö
dægur sjá þeir land, og þeir sigldu undir landið.
Þar var nes er þeir komu að. Þeir beittu með
landinu og létu landið á stjórnborða. Þar voru
öræfi og strandir langar og sandar. Fara þeir á
bátum til lands og fundu kjöl af skipi og kölluðu
þar Kjalarnes. Þeir gáfu og nafn ströndunum
og kölluðu Furðustrandir því að langt var með
að sigla.“
Þegar siglt er suður með ströndu Labradors
og land verður fyrir stafni, þá getur tæpast ver-
ið um neitt að ræða annað en Nýfundnaland.
Menn hljóta beinlínis að rekast á það. Þetta
skildi Helge Ingstad, því leitaði hann norrænna
rústa á norðurodda landsins – og fann þær.
Fundur kjalarins og nafngift nessins er
dæmigerð alþýðuskýring, og er hitt raunar lík-
legra að þetta sé náttúrunafn dregið af lögun
nessins. Þessi nyrsti tangi Nýfundnalands er að
vísu skilinn frá landinu með þröngu sundi og
nefnist því Quirponey (Quirpon Island) nú á
dögum; en sundið er mjög þröngt og sést ekki
utan af sjó, og því telja þeir Karlsefni að um nes
sé að ræða. – Ég hef aðeins séð Quirpon af landi
að sunnan, en hæð liggur eftir því endilöngu, og
mundi vel fallið að nefna það Kjalarnes.
En þeir Karlsefni „beittu með landinu og létu
landið á stjórnborða“, segir sagan, það er að
segja þeir sigla austan við landið – sem síðar
reynist vera Vínland eftir landkostum að
dæma. „Þar voru öræfi og strandir langar ...“
Vafalaust virðist að þarna hafi þeir siglt með-
fram austurströndum Norðurness (Northern
Peninsula) sem svo nefnist nú. Strendur þessar
eru ákaflega eyðilegar, svo mjög að ekki hefur
verið lagður bílfær vegur eftir þeim enn þann
dag í dag. Og þær eru í sannleika furðulega
langar; frá norðurodda Kjalarness inn í botn
Hvítafjarðar (White Bay) eru um 250 kílómetr-
ar. Hér á eftir er Skálholtsbók fylgt nema tekið
sé fram að farið sé eftir Hauksbók.
„Þá gerðist vogskorið landið ... Þeir lögðu
skipunum inn á fjörð einn. Þar var ey ein úti
fyrir, og voru þar straumar miklir um eyna;
þeir kölluðu hana Straumsey. Fugl var þar svo
margur að trautt mátti fæti niður koma í milli
eggjanna. Þeir héldu inn með firðinum og köll-
uðu hann Straumsfjörð og báru farminn af
skipunum og bjuggust þar um ... Fjöll voru þar,
og fagurt var þar um að litast.“
Það stendur heima að Nýfundnaland gerist
vogskorið þegar Furðuströndum sleppir. En
hvar var Straumsfjörður? Eftir könnunarferðir
mínar er niðurstaða mín sú að þrír firðir séu lík-
legastir:
(1) Hvítafjörður (White Bay). Fyrsti fjörður
sem við tekur þegar sleppir Furðuströndum.
Þar eru eyjar af ýmsum stærðum; þar eru
straumar miklir í hinum djúpa firði, og í góðu
skyggni sér til Langafjallgarðs (Long Range
Mountains) sem liggur langs eftir Norðurnesi.
(2) Hallsfjörður (Halls Bay). Þar eru eyjar í
fjarðarkjafti og brattar hæðir sem kalla mætti
fjöll umbergis fjörðinn.
(3) Dáðafjörður (Bay of Exploits). Þetta er
mikill fjörður og girnilegur til búsetu, enda er
þar á vorum dögum einna fjölmennast mannlíf
um þessar slóðir. Straumar eru miklir, ekki
skortir þá, og eyjar hér og þar, en falla ekki til-
takanlega vel við lýsingu sögunnar.
Allir þessir firðir hafa nú verið skoðaðir
nokkuð vel, bæði af landi og sjó og úr lofti, og
verða ýmsir staðir síðar teknir til nánari rann-
sóknar. Í Straumsfirði hafði Karlsefni aðal-
bækistöð sína á Vínlandi. En hinn fyrsti vetur
var harður, „en ekki fyrir unnið, og gerðist illt
til matarins, og tókust af veiðarnar“. Þeir
Karlsefni björguðu fé sínu með því að reka það
út í eyna, og með Guðs miskunn „gaf þeim út að
róa, og skorti þá eigi birgðir“.
Um vorið vill Karlsefni „fara suður fyrir land
[þ.e. suður með landi] og fyrir austan, og þykir
land því meira sem suður er meir, og þykir hon-
um ráðlegra að kanna hvorttveggja. ... Þeir fóru
lengi og til þess er þeir komu að
á þeirri er féll af landi ofan og í
vatn og svo til sjávar. Eyrar
voru þar miklar úti fyrir árós-
inum, og mátti eigi komast inn í
ána nema að háflæðum. Sigldu
þeir Karlsefni þá til áróssins og
kölluðu í Hópi landið“.
Í fyrsta rannsóknarleiðangri
mínum 1997 leitaði ég að Hópi
og þóttist ganga beint að því á
austurströndu landsins, inn af
firði þeim er Ferskvatnsfjörð-
ur nefnist (Freshwater Bay),
en hann gengur aftur inn af
hinum víðfeðma Fagraflóa
(Bonavista Bay). Hóp væri það
sem nú nefnist Gambóvatn eða
Gambótjörn (Gambo Pond).
Vatn þetta er allt á lengdina,
svo sem 30 kílómetrar, og
renna í það nokkrar ár eða læk-
ir, en til sævar allmikil á yfir
grynningar. Umhverfi er mjög
skógi vaxið, fagurt og frjósam-
legt. Eiríkssaga gerir og mikið
úr hinum góðu landkostum í
Hópi, og er hætt við að það sé
eitthvað orðum aukið: „Þar
fundu þeir sjálfsána hveitiakra
þar sem lægðir voru, en vínvið-
ur allt þar sem holta kenndi.
Hver lækur var þar fullur af
fiskum. ... Þar var mikill fjöldi
dýra á skógi með öllu móti.“
Landkostir góðir, en
ófriður við skrælingja
Í Hópi gerðu þeir Karlsefni
búðir sínar og dvöldust næsta
vetur. „Þar kom alls engi
snjár,“ segir sagan, „og allur
fénaður gekk þar úti sjálfala.“
Menn kunna að undrast þann
mikla mun á veðri sem er
fyrsta veturinn í Straumsfirði
og annan veturinn í Hópi. En
heimamenn á Nýfundnalandi,
bæði í L’Anse aux Meadows og
í Gambó, hafa tjáð mér að þar
séu miklar sveiflur í veðurfari;
séu sumir vetur frostharðir, en
sumir svo mildir að „lítt réni
grös“. Þessum mikla mun valda
að sjálfsögðu breytilegir haf-
straumar og vindar. Ef hinn
kaldi Labradorstraumur víkur
vitund frá og vindar eru suð-
rænir, gerast vetur furðulega
mildir.
Um vorið komu skrælingjar
til Hóps á húðkeipum „svo
margir sem kolum væri sáð“. Í
fyrstu voru skipti þeirra við
Karlsefni friðsamleg, en síðar
sló í bardaga, og hafði Karls-
efni sigur vegna hreystilegrar
framgöngu Freydísar Eiríks-
dóttur. „Þeir þóttust nú sjá,
þótt þar væri landskostir góðir,
að þar mundi jafnan ófriður og
ótti á liggja af þeim er fyrir
bjuggu,“ segir sagan. Bjuggust
þeir því brott og héldu aftur
norður til Straumsfjarðar, „og
voru þar fyrir alls gnóttir þess
er þeir þurftu að hafa. – Það er
sumra manna sögn að þau
Bjarni [Grímólfsson] og Guð-
ríður hafi þar eftir verið og tíutigir manna með
þeim, en þeir Karlsefni og Snorri [Þorbrands-
son] hafi suður farið og fjórir tigir manna með
þeim og hafi eigi lengur verið í Hópi en vart tvo
mánuði og hafi sama sumar aftur komið.“ Sýni-
lega hefur sagnamenn greint á um dvöl Karls-
efnis í Hópi. En miklir atburðir sem gerast í
Hópi og frásögn af skálum sem „voru sumir ...
nær meginlandinu, en sumir nær vatninu“,
bendir til að þeir hafi haft þar veturvist.
Einn leiðangursmanna var Þórhallur veiði-
maður, forn í skapi og „hafði lítt við trú bland-
ast síðan hún kom á Grænland“. Hann þóttist
illa svikinn af gæðum hins nýja lands – „kom-at
vín á grön mína“, kvað hann í vísu einni – og
hlaut að drekka vatn, „krjúpa að keldu“. Þegar
Karlsefni sigldi suður með landi hélt Þórhallur
við níunda mann í aðra átt, hann vill „fara norð-
ur um Furðustrandir og fyrir Kjalarnes og leita
svo Vínlands“ (hins eina sanna). Lýsingin á för
hans á eins og annað harla vel við Nýfundna-
land: „Síðan sigldu þeir norður fyrir Furðu-
strandir og Kjalarnes og vildu beita vestur fyr-
ir. Þá kom móti þeim vestanveður, og rak þá
upp á Írlandi ...“
Og sagan heldur áfram (texti Hauksbókar):
„Karlsefni fór þá á einu skipi að leita Þórhalls
veiðimanns, en annað liðið var eftir, og fóru þeir
norður fyrir Kjalarnes, og ber þá fyrir vestan
fram, og var landið á bakborða þeim. Þar voru
þá eyðimerkur einar allt að sjá fyrir þeim og
nær hvergi rjóður í. Og er þeir höfðu lengi farið
fellur á af landi ofan úr austri og í vestur. Þeir
lögðu inn í árósinn og lágu við hinn syðra bakk-
ann.“ Hér er enn rétt sem dregið sé upp líkan af
Nýfundnalandi. Karlsefni fer eftir Þórhalli
norður með hinum löngu Furðuströndum,
norður fyrir Kjalarnes – nyrsta odda landsins –
og síðan (suður) „fyrir vestan fram, og var land-
ið á bakborða þeim“.
Eina land annað á þessum slóðum sem unnt
væri að fara norður fyrir og síðan suður með að
vestan væri Nýja Skotland (Nova Scotia) ásamt
með Bretoneyju. Á þeim slóðum þykist Páll
Bergþórsson einmitt finna Kjalarnes og Furðu-
strandir (sjá kort hans í Vínlandsgátunni, bls.
61). En ef Kjalarnes hefur verið sama sem Cape
North á Bretoneyju þá ber að skilja söguna svo
að þeir Karlsefni hafi siglt suður með eynni að
vestan, en ekki, eins og Páll telur, „vestur með
suðurströnd Lárensflóa ... og síðan allt norður
fyrir svonefndan Gaspéskaga en eftir það beygt
svo langt til suðvesturs að á féll úr austri“ (Vín-
landsgátan 80). Þetta getur ekki átt við lýsingu
sögunnar. Annar hængur á tilgátu Páls er sá að
austurströnd Nýja Skotlands er alls ekki svipuð
Furðuströndum Eiríkssögu; þar eru ekki
„öræfi og strandir langar og sandar“. Orðið
öræfi merkir ekki „eyðilegt eða lítt byggilegt
land ... vegna samfelldra skóga“, eins og Páll
Bergþórsson telur (Vínl.g. s. 59), heldur eyði-
lega og hafnlausa strönd svo sem réttilega er
þýtt í orðabók Guðbrands Vigfússonar („an
open, harbourless coastland“). Þessa merkingu
sanna tilvísanir Guðbrands í fornritin. Og slíkt
landslag er einmitt að finna á austurströndu
Norðurness á Nýfundnalandi eins og fyrr er
lýst.
Þorvaldur Eiríksson var með Karlsefni í
þessari för, og þarna á vesturströndu landsins
varð hann fyrir örvarskoti innfæðings (sem
kallaður er „einfætingur“ í sögunni) og bíður
bana af. – Í Grænlendingasögu deyr Þorvaldur
einnig af örvarskoti skrælingja, en aðstæður
eru aðrar: þá stýrir hann leiðangri og hefur
fundið fagran stað þar sem hann hugðist reisa
bæ sinn. Dæmigerð tilbrigði munnmælasagna
eins og víða í sögunum tveim!
Eftir dauða Þorvalds heldur Karlsefni aftur
til Straumsfjarðar og dvelst þar hinn þriðja vet-
ur. „Gengu menn þá mjög í sveitir, og varð þeim
til um konur, og vildu þeir er ókvæntir voru
sækja til í hendur þeim sem kvæntir voru, og
stóð af því hin mesta óró,“ segir Eiríkssaga. Um
vorið héldu þau brott alfari frá Vínlandi. Liggur
beinast við að skilja söguna svo sem ástæðan
hafi verið kvenmannsleysi leiðangursmanna og
deila um þær fáu konur sem með voru í för; en
ófriður skrælingja hefur vafalaust valdið miklu,
þótt þeirra sé raunar ekki getið í Straumsfirði.
Frá Vínlandi héldu þeir Karlsefni fyrst norð-
ur til Marklands og þaðan til Grænlands og
voru með Eiríki rauða um veturinn. „Annað
sumar eftir fór Karlsefni til Íslands og Guðríður
með honum og fór heim í Reynines,“ segir Ei-
ríkssaga, sem lýkst síðan með ættartölu bisk-
upanna þriggja eins og fyrr getur.
Það má virðast kynlegt að þeir Karlsefni
skuli ekki koma við í skálunum í L’Anse aux
Meadows á för sinni norður fyrir Kjalarnes og
suður með Vínlandi að vestan. Aðeins virðist
geta verið um tvennt að ræða: (1) Þeir hafa ekki
vitað af skálunum og því siglt framhjá þeim, eða
(2) rústirnar í L’Anse aux Meadows eru ekki frá
för Leifs, heldur frá einhverjum síðari Vín-
landsferðum.
Í niðurlagi Grænlendingasögu er vitnað til
Karlsefnis sem heimildarmanns að sögunni.
Karlsefni og Guðríður hafa verið upphafsmenn
þeirra munnmælasagna sem höfundar beggja
hinna rituðu íslensku sagna studdust við. En
eftir að þau hjónin eru horfin heim til Íslands
kunna þau ekki meira að segja frá Vínlands-
ferðum. Þó má vel vera að Grænlendingar hinir
fornu hafi haldið áfram að sigla til Vínlands enn
um hríð, jafnvel enn lengra suður til landa held-
ur en Þorfinnur og Guðríður. Og þá má vera að
þeir hafi reist vetrarbúðirnar í L’Anse aux
Meadows. Þó er ljóst að búðir þessar hafa ekki
verið lengi nýttar, því að þar eru sorphaugar
aðeins óverulegir.
Landnámið á Vínlandi var frá upphafi dæmt
til dauða. Vínland var í órafjarlægð frá Græn-
landi, og enn lengra frá Noregi þar sem skipin
voru smíðuð. Skipakostur Grænlendinga þvarr,
og landið sjálft einangraðist gersamlega frá
öðrum löndum.
Við árið 1121, rúmri öld eftir ferðir Leifs og
Þorfinns, er þess getið í fornum íslenskum ann-
álum að Eiríkur upsi Grænlandsbiskup hafi far-
ið að leita Vínlands. Þá hefur Vínlandsferðum
verið löngu lokið og landið týnt. Engin vitn-
eskja er um það hvernig för Eiríks biskups
lyktaði, og hann er sjálfur úr sögunni.
En glöggvar minjar Vínlandsferða fundu
Helgi og Anna Stina Ingstad á norðurenda Ný-
fundnalands. Og við nútímamenn, sem ráðum
yfir örskreiðum farkostum og fullkominni
tækni til fornleifarannsókna, erum skyldir til að
halda uppi merki Eiríks biskups og reyna eftir
megni að finna fleiri minjar um Vínland hið
góða.
Höfundur er fyrrverandi forstöðumaður
Árnastofnunar.
Vínlandsferð Þorfinns karlsefnis og Guðríðar. Yfirlitskortið sýn-
ir ferð Karlsefnis frá Snæfellsnesi til Grænlands, síðan ferð
þeirra hjóna til Vínlands, þaðan aftur til Grænlands og loks
heim til Skagafjarðar þar sem þau reisa bú sitt. Innfellda kortið
sýnir Vínland (Nýfundnaland) með þeim örnefnum sem Karls-
efni og menn hans gáfu. Staðirnir virðast vafalausir nema ef til
vill Straumsfjörður.