Lesbók Morgunblaðsins - 05.05.2001, Blaðsíða 11

sér að almenningur getur ekki með nokkru
móti skilið þessa afstöðu né metið sjálfur
hvort tiltekið orð muni vera sérfræðing-
unum (eða sérvitringunum) þóknanlegt. Slík
stefna getur aldrei orðið almenningseign og
þá er hún verri en engin, enda er hún í ætt
við þá stefnu að hatast við útlendinga bara
af því að þeir eru útlendingar.
Afstaða til mállýskna og breytileika í máli
Þrátt fyrir aukna þekkingu á íslenskum
mállýskum og aukið umburðarlyndi gagn-
vart mállýskumun hættir okkur þó til að
vilja aðeins telja eitt rétt og annað rangt
þegar tvær eða fleiri málvenjur eru uppi í
landinu. Við erum að vísu tilbúin til að fall-
ast á það að Norðlendingar og Sunnlend-
ingar megi bera orð eins og stampur og
stúlka fram á mismunandi vegu og okkur
finnst líka bara gaman að sumir Vestfirð-
ingar beri orð eins og langur og söngur
öðruvísi fram en þorri landsmanna eða að
Skaftfellingar hafi annan framburð en Vopn-
firðingar á orðum eins og hagi og flugið. En
þegar einn notar eignarfallið Haralds og
annar Haraldar fáum við hland fyrir hjartað
og viljum banna annað en leyfa hitt – helst
leyfa bara -s-eignarfallið. Þó hafa mörg
sterk karlkynsorð endað á -ar, önnur á -s og
enn önnur haft þessar endingar á víxl allt
frá upphafi Íslandsbyggðar. Því getur beyg-
ingakerfinu ekki stafað nein hætta af því að
einhverjir tali um afrek Haraldar og þess
vegna er ekki brýnt að berja það niður ef
miðað er við þá málstefnu sem áður var lýst.
Einnig mætti nefna það hér að í nágranna-
málunum er það einungis -s sem minnir á
forna eignarfallsbeygingu svo það er
kannski engin sérstök ástæða til að óttast
um afdrif þess í íslensku eða verja það gegn
ásókn hinnar séríslensku eignarfallsending-
ar -ar. Meginatriðið er þó að átta sig á því
að beygingakerfið leyfir tilbrigði innan
ákveðinna marka, rétt eins og aðrir hlutar
málkerfisins, og það er oftast ástæðulaust
að hafa áhyggjur af þeim. Móðurmálskenn-
arar og aðrir málfarsleiðbeinendur mega
gjarna leggja meiri áherslu á aðra þætti.
Íhaldssemi og stöðnun
Í flestum fræðigreinum á sér stað einhver
þróun. Fræðimenn komast að nýjum niður-
stöðum og þessar niðurstöður hafa svo
smám saman áhrif á það kennsluefni sem er
notað í skólum. Það er auðvitað eðlilegt að
slíkt taki nokkurn tíma og kennarar og
kennslubókahöfundar séu oft tregir til þess
að taka þátt í slíku. Þetta er alþekkt í öllum
greinum og öllum löndum og þetta hefur
komið mjög skýrt fram í íslenskri málfræði
og málfræðikennslu eins og margir vita. Ég
skal taka tvö dæmi.
Í íslenskum málfræðibókum eru fornöfn
talin til fallorða. Eitt megineinkenni fallorða
er að þau fallbeygjast. Samt stendur í mörg-
um íslenskum málfræðibókum að orðin sem
og er séu tilvísunarfornöfn. Þó hafa þau alls
engin einkenni fornafna eða annarra fall-
orða. Þau beygjast t.d. alls ekki neitt og
geta aldrei staðið á eftir forsetningu eins og
fallorð geta þó jafnan. Misskilningurinn
stafar af því að í ýmsum nágrannamálum
okkar eru tilvísunarfornöfn, en það eru til-
vísunarorð sem hafa einkenni fallorða. Þetta
hafa íslenskir málfræðingar lengi vitað, bent
á það og fært rök að því. Samt eru enn til
þeir móðurmálskennarar og kennslubóka-
höfundar sem kenna nemendum að greina
sem og er sem tilvísunarfornöfn. Það er auð-
vitað tiltölulega auðvelt að læra að greina
þessi orð þannig af því að það má læra þetta
utan að. Hins vegar kemur slík kennsla í
veg fyrir það að nemendur geti áttað sig á
því hvað fallorð eiga sameiginlegt af því að
þessi orð eiga ekkert sameiginlegt með öðr-
um fallorðum. Um leið verður munurinn á
íslenskum tilvísunarorðum og til dæmis
þýskum alveg óskiljanlegur. Þess vegna er
þetta vond kennsla og dæmi um stöðnun og
skaðlega íhaldssemi.
Í mörgum málum kemur það fram í formi
sagnarinnar hvort verið er að vísa til liðins
tíma eða ekki. Stundum er líka gerður
greinarmunur í formi sagna eftir því hvort
vísað er til liðins tíma, yfirstandandi tíma
eða ókomins tíma. Þessi greinarmunur er
kallaður tíð. Í íslensku er þannig gerður
greinarmunur á því sem er liðið og því sem
er ekki liðið, sbr. hann svaf / hann sefur,
hún vissi þetta / hún veit þetta, ég kom / ég
kem. Um það sem er liðið er yfirleitt notuð
þátíð, um það sem er ekki liðið er notuð nú-
tíð. Þetta er ekki flókið í sjálfu sér. Í sumum
íslenskum málfræðibókum stendur hins veg-
ar að í íslensku séu átta tíðir og síðan er
nemendum kennt að greina þær í sundur.
Það geta menn lært utan að samkvæmt
ákveðnum reglum. Hins vegar hefur þetta
það í för með sér að það er ekki hægt að
gefa neina skýringu á því hvað tíð er í raun
og veru. Ástæðan er sú að í þessum átta
„tíðum“ ægir ýmsu saman og sumt eða flest
af því kemur fyrirbærinu tíð ekkert við. Í
svokallaðri skildagatíð felst t.d. aldrei nein
sérstök tíðarmerking. Þannig kemur
kennsla af þessu tagi í veg fyrir það að nem-
endur geti áttað sig á því hvað tíð er. Þess
vegna er þetta vond kennsla og dæmi um
stöðnun og skaðlega íhaldssemi.
Hindrunarhlaup, mörgæsir og strútar
Sú var tíðin að ritþjálfun í skólum minnti
helst á hindrunarhlaup. Stafsetningarþjálfun
fólst í því að leggja lævíslegar gildrur fyrir
nemendur (og þeir máttu ekki hafa stafsetn-
ingarorðabækur til að styðjast við) og leið-
beiningar um ritun snertu aðallega einstök
orð, annaðhvort vegna þess að þau voru
rangt rituð eða þá vegna þess að þau voru
ekki af réttu húsi og kynþætti. Nú held ég
að þetta hafi breyst mikið, eins og ég nefndi
áður. En málfræðiæfingar bera ennþá keim
af þessu. Þar hefur lengi tíðkast að leggja
aðaláherslu á það sem er skrýtið og af-
brigðilegt og hamra á því við nemendur. Það
er ekki fyrr búið að vekja athygli á megin-
einkennum einhvers málfræðilegs fyrirbæris
en farið er að eyðileggja alla tilfinningu fyr-
ir því með því að skarka í undantekning-
unum. Það er svipað því að öll umfjöllun um
fugla og einkenni þeirra í náttúrufræðitím-
um snerist um mörgæsir og strúta, en það
eru nú ekki dæmigerðustu fuglar sem til
eru. Afleiðingin verður sú að nemendur fá
það á tilfinninguna að íslenska málkerfið sé
ekkert kerfi heldur eintóm flækja eða ákaf-
lega ógreiðfær frumskógur sem engum sé
fært um nema með leiðsögn þeirra sem hafa
sérstakt leiðsögumannspróf. Samt stendur í
nýrri námskrá að eitt meginhlutverk mál-
fræðikennslu eigi að vera það að nemendur
„öðlist trú á eigin málkunnáttu og mál-
hæfni“. Kennsla af þessu tagi stuðlar ekki
að því.
Spurningarnar
Lítum nú aftur á spurningarnar sem voru
nefndar í upphafi.
Fyrst var spurt „Hefur unga fólkið nokk-
urn orðaforða?“ Ég hef nú ekki fjallað bein-
línis um þetta, en ég get þó fullyrt að ungt
fólk hefur einhvern orðaforða. Hann er auð-
vitað annar en sá sem miðaldra fólk og gam-
alt fólk hefur. Hann er líka sennilega minni
en orðaforði miðaldra fólks af því að við
höldum flest áfram að heyja okkur orða-
forða alla ævi. Það er líka áreiðanlega meiri
munur á orðaforða kynslóðanna nú en á
fyrri hluta tuttugustu aldar til dæmis. Það
er af því að þjóðfélagið breytist mun hraðar
nú en það gerði þá. En ég er nokkuð viss um
að meðalunglingur núna hefur meiri orða-
forða en Gunnar á Hlíðarenda hafði um það
leyti sem Hallgerður neitaði honum um hár-
ið í bogastrenginn. Ástæðan er sú að þjóðfé-
lagið er miklu flóknara nú en það var þá og
við þurfum að hafa orð á fleiru. Þetta sést
vel ef orðaforði Íslendingasagna er borinn
saman við orðaforða í venjulegri nútíma-
skáldsögu. Það eru miklu færri orð notuð í
Íslendingasögum en nútímaskáldsögum.
Þetta er hægt að telja í tölvutækum textum
og það hefur verið gert. En við eigum auð-
vitað að leggja áherslu á að auðga orðaforða
skólanemenda og það má m.a. gera með því
að hvetja þá til að lesa mikið en einnig með
markvissri þjálfun og kennslu.
Önnur spurningin var „Er beygingakerfið
ekki að fara veg allrar veraldar?“ Nei, ég
held það sé ekki ennþá að fara veg allrar
veraldar, en það skiptir miklu máli fyrir
samhengið í íslenskri málsögu að varðveita
það, eins og áður var nefnt. Við gerum það
m.a. með því að leggja áherslu á að unnt sé
að beygja öll nýyrði og tökuorð, eins og við
höfum gert. En það skiptir engu máli fyrir
örlög beygingakerfisins þótt einstök orð
flakki eitthvað á milli beygingarflokka og
nafn Haraldar pólfara sé beygt öðruvísi en
nafn Haralds hárfagra hefur líklega verið
beygt.
Í þriðja lagi var svo spurt „Er ekki kennd
alltof lítil málfræði í skólum?“ og í fjórða
lagi „Er ekki lögð alltof mikil áhersla á mál-
fræðistagl í skólum?“ Ég ætla að svara báð-
um spurningunum eins: „Jú, ég býst við
því.“ Ég held það sé yfirleitt kennd of lítil
raunveruleg, gagnleg og upplýsandi mál-
fræði í skólum og það sé alltof mikil áhersla
á það sem er réttnefnt „málfræðistagl“,
nefnilega hjakk í einhverjum undantekn-
ingum, aukaatriðum og utanbókarlærdómi
sem hægt er að prófa menn í og menn geta
lært án þess að vera nokkru nær um eðli
móðurmálsins eða mannlegs máls yfirleitt.
En ég vona að einhver geti sýnt mér fram á
að þetta síðasta sé tóm vitleysa í mér. Ég
yrði mjög ánægður ef ég fengi ástæðu til að
éta það ofan í mig.
Höfundur er prófessor í íslensku nútímamáli
við Háskóla Íslands.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 5. MAÍ 2001 11
Í SEINNI tíð hefur nokkuð borið á þeirriskoðun að ótækt sé að gera greinarmun áréttu máli og röngu. Að rangt mál sé ekki til,aðeins mismunandi málsnið, og ekki megi
segja að einn tali fegurra mál en annar.
Þessari skoðun hélt síðast fram Hallfríður
Þórarinsdóttir mannfræðingur í Lesbók Morg-
unblaðsins 28. apríl. Á grein hennar er helst að
skilja að þeir sem haldi slíku fram séu þjóðern-
issinnar af verstu tegund og handbendi ráðandi
afla sem vilji halda niðri minnihlutahópum, svo-
sem útlendingum og Íslendingum sem af ein-
hverri ástæðu ráða ekki við að læra „hreina og
ómengaða íslensku“.
Ég fæ ekki skilið málflutning Hallfríðar og
annarra þeirra sem eru á móti „íslensku hrein-
tungustefnunni“ á annan veg en að þau telji var-
hugavert að kenna íslensku samkvæmt ákveðn-
um reglum um stafsetningu og málfræði, að
merking orða skipti ekki máli og nauðsynlegt sé
að taka inn í málið sem allra flest alþjóðleg orð,
eins og gert sé í tungumálum flestra nágranna-
landa okkar. Hallfríði finnst ekkert athugavert
við að segja til dæmis hellirar og læknirar, og
setningin „það kom skilaboð frá Guðrúnu Þor-
steinsdóttir, henni langar svo að heyra í þér“ sé í
fínu lagi. Um þetta má að sjálfsögðu deila. En
hvað fyndist fólki ef við héldum áfram að segja
frá Guðrúnu þannig: „...og vita hvort beibísitter-
inn getur verið hjá sér allt víkendið.“ Fyrir utan
nokkrar séríslenskar villur (að mati hreintungu-
manna) er þessi setning í samræmi við algengt
málfar á tungum næstu nágranna okkar aust-
anhafs. En hvers vegna skrifaði Hallfríður ekki
„heira kvort...“? Reglur um y geta verið snúnar,
og samkvæmt algengum íslenskum framburði
er eðlilegra að skrifa „kvort“ en „hvort“.
Svo vill til að í sama tölublað Morgunblaðsins
(bls. 42) skrifar Mike Handley grein undir fyr-
irsögninni „Slæm enska getur jafngilt slæmu
gengi í viðskiptum“. Þar bendir hann á að Ís-
lendingar sem skrifa viðskiptabréf á ensku geri
ýmsar villur, sem geti skaðað ímynd fyrirtækja
þeirra meðal enskumælandi manna. Hann
bendir á nokkrar algengar málfræði- og
merkjasetningarvillur og leggur áherslu á að
merking orðanna þurfi að vera „rétt og ná-
kvæm“ til að hugsunin komist óbrengluð til
skila. Þarna skrifar stofnandi þýðinga- og próf-
arkalestrarfyrirtækisins Enskrar málstöðvar í
Reykjavík. Eins og þetta ber með sér eru gerð-
ar strangar kröfur til þess að rétt sé farið með
enska tungu.
Mike fullyrðir að ekki sé nóg að Íslendingur
hafi háskólagráðu í ensku eða hafi verið tíu full-
orðinsár í enskumælandi landi til þess að tryggt
sé að hann skrifi óaðfinnanlega ensku. Sama
gildir um íslensku. Fáum útlendingum tekst að
læra hana til hlítar. Þó eru dæmi þess. En for-
senda þessarar fullyrðingar er að eitthvað sé til
sem kallast megi „rétt“ og „gott“ mál, hvort sem
það er enska eða íslenska. Samkvæmt málflutn-
ingi andstæðinga „hreintungustefnunnar“ er þó
ekkert slíkt til. Að þeirra mati er mikilvægt að
hver tali eins og hann hafi vit og hæfileika til,
ella sé verið að kæfa frjálsa hugsun manna,
koma í veg fyrir að rödd þeirra hljómi. Sé þetta
rétt er fallin um sjálfa sig sú fullyrðing sem
löngum hefur verið haldið á lofti að forsenda
þess að nauðsynlegt sé að hafa gott vald á
tungumálinu til að geta komið hugsun sinni
skýrt og skilmerkilega til skila.
Ýmsir eru þeirrar skoðunar að þjóðernis-
hyggja sé ætíð af hinu vonda, að þeir sem finnist
sitt eigið tungumál dýrmætt og þyki mikilvægt
að rækta menningu sinnar eigin þjóðar hljóti að
gera það á kostnað annarra tungumála og
menningar annarra landa. Vitanlega er það ekki
svo. Íslensk tunga er talsvert merkileg, ekki síst
fyrir þá sök að ritmál hennar hefur breyst
minna síðustu þúsund ár en ritmál flestra ann-
arra tungumála. Málið hefur breyst svo lítið að
hver sæmilega læs Íslendingur getur auðveld-
lega lesið þær bókmenntir sem skrifaðar voru
hér á landi á 13. og 14. öld. Og jafnauðveldlega
getum við lesið rit eins og Konungsskuggsjá,
sem var skrifuð í Noregi, af norskum manni, á
sama skeiði. Það geta fáir Norðmenn gert. En
þótt ég fullyrði að íslensk tunga sé merkileg
fullyrði ég ekki þar með að önnur tungumál séu
ómerkileg eða minna virði, þaðan af síður menn-
ing annarra landa. Tungumál hverrar þjóðar
endurspeglar menningu hennar, er samansafn-
aður fjársjóður fortíðarinnar, höfuðstóll til þess
að nota í nútíð og framtíð.
Furðuleg er sú fullyrðing Hallfríðar að mál-
pólitík hinna þjóðernissinnuðu málhreinsunar-
manna stuðli að málfarslegri og menningarlegri
einsleitni. Þvert á móti hefur barátta málvernd-
unarsinna beinst í töluverðum mæli að barátt-
unni fyrir því að fólk tali sem margbreytilegast
og auðugast mál, að fólk noti sem mest af þeim
íslenska orðaforða sem hefur safnast saman í
aldanna rás, var skráður á bókfell fyrir margt
löngu, varð til og lifði í munni íslensks alþýðu-
fólks, erfðist frá einni kynslóð til annarrar og
rataði á bækur skáldjöfra seinni tíma. Á tímum
erlendra yfirráða á Íslandi var dönskuskotin ís-
lenska hinsvegar það málafbrigði sem skipaði
mönnum í virðingarstöður og var notað til að
viðhalda þeirri stéttaskiptingu sem valdhöfun-
um var nauðsynleg. Dönskum manni er hins
vegar þakkað að íslenskri tungu varð bjargað.
Ella væri nú á dögum líklega talaður einhver
blendingur af dönsku, ensku og íslensku í þétt-
býli en „gamaldags íslenska“ fyrirfyndist ef til
vill í munni aldraðs fólks í afskekktustu byggð-
um. Ef hún væri ekki alveg horfin.
Öll tungumál eru erfið, hvert með sínum
hætti, en miserfið. Enska er erfið vegna þess
hve orðmörg hún er, og stafsetningin er snúin.
Íslenska er einnig orðmörg, en flókið málfræði-
kerfi er þó erfiðast viðfangs – ekki eingöngu fyr-
ir útlendinga, heldur einnig Íslendinga. Í ensku-
mælandi löndum hafa því orðið til mörg málsnið,
annars vegar innflytjenda, sem tala hverjir með
sínum hætti (ítölsk enska, indversk enska, þýsk
enska, íslensk enska og svo framvegis). En
enskumælandi fólk hefur einnig mismunandi
málsnið eftir menntun og stéttum. Þannig fer
ekki milli mála hverjir eru ómenntaðir, af svo-
nefndum „lágstéttum, og hverjir vel menntaðir,
afkomendur aðals- og menntafólks. Með vax-
andi fjölda innflytjenda á Íslandi fjölgar eðlilega
málsniðum, en börn þeirra, sem alast hér upp og
ganga í íslenska skóla, tala væntanlega eins og
hverjir aðrir Íslendingar. Og gætum að því að
enginn nær góðum tökum á nýju tungumáli
nema hann kunni sitt eigið móðurmál vel.
Viljum við að hér festist í sessi málfarslegur
munur á fólki eftir menntun og atvinnustéttum?
Eigum við að hætta á að hér á landi festist í sessi
sá munur á tungutaki sem gefur skýrt til kynna
hver uppruni mælendanna sé? Viljum við að í
framtíðinni verði töluð á Íslandi annars vegar
lágstéttaíslenska, hins vegar menntamannaís-
lenska og ef til vill í þriðja lagi sveitaíslenska?
Eigum við að einfalda málfræðikerfi íslensk-
unnar og leyfa að erfið og sjaldgæf orð falli
brott, stefna að því að allir tali sama einfalda
málið? Eigum við að einfalda þetta ríka og
hljómmikla tungumál (þó alls ekki fallegra en
önnur mál) sem runnið er beint frá hinni fornu
tungu sem var eitt sinn útbreidd í Englandi, Ír-
landi, Skotlandi, Orkneyjum og Hjaltlandi og
auðgaði enska tungu meira en margan grunar?
Hér er vissulega þegar talsverður munur á
tungutaki fólks. En sá munur afhjúpar ekki
endilega það hvort það sé komið af verkamönn-
um eða menntamönnum, bændum eða sjómönn-
um. Meðal allra þessara stétta er fólk sem talar
fallegt mál – en einnig fólk sem talar óvandað
mál. Og þannig verður það. Það eina sem við
getum gert er að halda uppi öflugri íslensku-
kennslu og gæta þess að kennarar, fjölmiðla-
fólk, rithöfundar, stjórnmálamenn og aðrir þeir
sem nota tungumálið opinberlega vegna starfa
sinna tali og skrifi gott og fallegt mál.
Ég vil ljúka þessu greinarkorni með tilvitnun
í skrif manns sem kallaði sig „meistara H.H.“;
hann hét Hallbjörn Halldórsson og var prentari,
lengi forstöðumaður ríkisprentsmiðjunnar Gut-
enbergs, og mikill unnandi íslenskrar tungu.
Hann skrifaði og gaf út árið 1944 lítinn bækling
til varnar íslenskunni og nefndi Lýðveldishug-
vekju um íslenzkt mál. Lokaorð hans eru þessi:
„Framtíðarhugsjón vor Íslendinga um ís-
lenzkt mál á að vera sú í samræmi við sögu þess
og vora að skila því til eftirkomendanna að full-
um þúsund árum, þeim er hófust 17. dag júní-
mánaðar árið 1944, minna breytt en eftir þús-
und árin, er enduðu sama dag en miklum mun
auðugra, tamdara, ræktaðra, fágaðra og full-
komnara, svo að Íslendingar, er lifa og minnast
vor og feðra vorra á þjóðhátíðinni 17. dag júní-
mánaðar árið 2944, eigi ekki erfiðara með að
skilja ræðu fyrsta forseta Íslands á Lögbergi á
Þingvöllum þennan dag í ár en vér til dæmis
ræðu Einars Þveræings nú eða Hafursgrið, ef
þau eru skilmerkilega lesin og skynsamlega
flutt.“
UM HREIN-
TUNGUSTEFNU
E F T I R Þ O R G R Í M G E S T S S O N
Höfundur er rithöfundur í Reykjavík.