Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.2001, Blaðsíða 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. JÚLÍ 2001 5
tónlistarmanna; þar kynntist t.d. Atli Heimir
Sveinsson verkum Bartóks og Schönbergs í
fyrsta sinn. Ragnar Björnsson, sem var einn
af hljómfræðinemendum Urbancic, sagði síðar
að hann hefði virst eiga ótrúlega auðvelt með
að „finna leiðina að nemandanum, og í ofaná-
lag fékk maður á tilfinninguna að hann hefði
ómælda ánægju af að miðla okkur sinni miklu
þekkingu“. Þegar Jón Þórarinsson sneri aftur
heim að loknu meistarnámi hjá Paul Hinde-
mith við Yale-háskóla tók hann við stöðu yf-
irkennara í tónfræði í stað Urbancic, og við
það fækkaði hljómfræðinemendum Urbancic
við skólann til muna. Þótti honum það miður,
þar sem hann hafði ávallt lagt mikinn metnað í
kennslustörf sín í fræðigreinum. Verkefnin
voru engu að síður ærið nóg, eins og rakið
verður hér að neðan.
Strax við komuna til Íslands gerðist Urban-
cic orgelleikari við Kristskirkju í Landakoti,
og sinnti því starfi til dauðadags. Hann kom
því m.a. til leiðar að nýtt orgel var keypt til
kirkjunnar 1950, og eitt verka hans, Krists
konungs messa, var sérstaklega samið með at-
hafnir í Kristskirkju í huga. Fyrsta stóra verk-
efni Urbancic á hljómsveitarpalli eftir komuna
til Íslands var að æfa Hljómsveit Reykjavíkur,
ásamt rúmlega 50 manna kór, fyrir hátíðar-
tónleika í tilefni þess að 20 ár voru liðin frá
fullveldisviðurkenningu Íslands. Hann hafði
ekki nema tvo mánuði til að æfa efnisskránna,
sem hann þurfti fyrst að læra sjálfur ásamt
tungumálinu sem sungið var á, því á tónleik-
unum voru eingöngu flutt verk eftir íslensk
tónskáld: Emil Thoroddsen, Pál Ísólfsson, Jón
Leifs og Karl O. Runólfsson.
Koma Urbancic til höfuðstaðarins vakti
strax eftirtekt, og tónlistarmenn höfuðstaðar-
ins gerðu sér samstundis ljóst hvílíkur fengur
var að Urbancic.
Í ritdómi um tónleikana í Morgunblaðinu lét
Emil Thoroddsen þess meðal annars getið að
íslenska þjóðin hefði verið sérstaklega heppin
að fá hingað svo nýtan mann sem dr. Urban-
cic, og að mikils mætti af honum vænta.
Á óplægðum akri
Starf Victors Urbancic sem kórstjóra verð-
ur seint ofmetið. Fyrstu áratugi 20. aldarinnar
var enginn blandaður kór starfandi á landinu
sem staðið gat undir nafni. Stöku sinnum var
þó hægt að koma saman þokkalegum sönghóp
til að glíma við stærri verkefni, hvort sem var
fyrir einskæran stórhug einstakra manna
(eins og þegar Páll Ísólfsson stjórnaði þáttum
úr Þýsku sálumessunni eftir Brahms í Dóm-
kirkjunni 1926), eða vegna merkisviðburða á
innlendum vettvangi, t.d. Alþingishátíðarinnar
1930. Að öðru leyti var söngstarf af metn-
aðarfyllri gerðinni svo að segja óþekkt, enda
litu karlmenn það yfirleitt hornauga að ganga
í söngfélög með kvenfólki, og varð því oft að
leita ásjár karlakóra á síðustu stundu til að
manna karlaraddir í þeim fáu blönduðu kórum
sem starfandi voru. Urbancic var einn þeirra
kórstjóra sem gerbreyttu viðhorfi landsmanna
til blandaðs kórsöngs, enda réðst hann ekki á
garðinn þar sem hann var lægstur. Strax árið
1940 stjórnaði hann flutningi á Messíasi Händ-
els, og voru Páll Ísólfsson, Árni Kristjánsson,
Björn Ólafsson og Heinz Edelstein meðal ein-
leikara í hljómsveitinni. Eftir þetta urðu kór-
tónleikar undir stjórn Urbancic að árvissum
menningarviðburði í höfuðstaðnum. 1941
stjórnaði hann Stabat mater eftir Pergolesi og
fjórum köflum úr h-moll messu Bachs, og ári
síðar stjórnaði hann Sálumessu Mozarts.
Eitt metnaðarfyllsta verkefnið, og kannski
einnig það bíræfnasta, tók við árið 1943. Það
ár stóð Urbancic fyrir flutningi Jóhannesar-
passíunnar (í styttri útgáfu) á fernum tónleik-
um í Fríkirkjunni.
Upphaflega hafði staðið til að flytja verkið á
þýsku, en í stað þess var farin ný leið og
ákveðið að fella sálmatexta Hallgríms Péturs-
sonar og annarra 17. aldar skálda að tónum
Bachs, fyrir utan aríukaflana, sem þeir Jakob
Jóh. Smári og Þorsteinn Valdimarsson snör-
uðu á íslensku. Nokkuð skiptar skoðanir voru
um þessa ákvörðun Urbancic áður en að tón-
leikunum kom, en að þeim loknum voru flestir
á einu máli um að þarna hefði verið snilld-
arlega að málum staðið. Meðal þeirra sem
skrifuðu um flutninginn var Jón Þórarinsson:
„Það er engri rýrð kastað á Tónlistarfélagið,
þá áhugamenn, sem að því standa, né nokkurn
annan, þó að fullyrt sé, að það er einum manni
aðeins að þakka, að Íslendingum gafst að
þessu sinni kostur á að heyra þetta fagra tón-
verk í jafn ágætum og sérstaklega jafn ís-
lenskum búningi og raun bar vitni. Það vill svo
til, að þessi maður er útlendingur, dr. Victor
von Urbancic. Þetta er að vísu ekki í fyrsta
skipti, sem hann færist mikið í fang, en þó mun
þetta grettistakið mest. Hann hefur unnið það
vandasama verk, að fella íslensku textana við
tóna Bachs, auk þess sem hann stjórnaði flutn-
ingi verksins og hafði á hendi allar æfingar
með kór, hljómsveit og 12 einsöngvurum, sem
flestir voru lítt söngvanir. Mun það erfitt fyrir
þá, sem ekki þekkja gerla til, að gera sér grein
fyrir því, hver óhemju vinna þetta er og hvílíkt
afrek að sigrast á öllum erfiðleikum, sem á því
voru, að flutningurinn gæti orðið verkinu sam-
boðinn. Það eitt að færa verkið í íslenskan há-
tíðarbúning, hefði nægt til þess að gera hlut
Urbancic í þessum tónleikum mikinn og veg-
legan, ekki síst, þegar þess er gætt, að verkið
er unnið af erlendum manni.
Urbancic hafði uppi svipaðar ráðagerðir
varðandi íslenskun Mattheusarpassíunnar, en
entist ekki aldur til að hrinda þeirri ætlun
sinni í framkvæmd. Aldrei síðan hefur heilt
passíuverk verið flutt á íslensku, þótt á síðari
árum hafi stundum tíðkast að syngja a.m.k.
hluta sálmalaganna á íslensku og áheyrendur
þá hvattir til að taka undir. Árið 1944 var Vic-
tor Urbancic veittur riddarakross hinnar ís-
lensku fálkaorðu, „fyrir að laga Passíusálma
Hallgríms Péturssonar og annan íslenskan 17.
aldar kveðskap að Jóhannesarpassíu Bachs“.
Ánægjan með kórstarfið undir stjórn Ur-
bancic var slík, að árið 1943 var Kór Tónlistar-
félagsins formlega stofnaður á heimili Ólafs
Þorgrímssonar hrl., sem var einn af „post-
ulunum tólf“ sem veittu Tónlistarfélaginu for-
stöðu. Kórnum hélt áfram að vaxa fiskur um
hrygg, og næstu árin voru m.a. flutt Stabat
mater eftir Rossini, óratórían Davíð konungur
eftir Arthur Honegger og Júdas Maccabeus
eftir Händel, auk þess sem Sálumessa Moz-
arts og Jóhannesarpassía Bachs heyrðust báð-
ar öðru sinni.
Auk þess hélt kórinn í söngför til Kaup-
mannahafnar sumarið 1948 og tók þar þátt í
norrænu söngmóti. Efnisskrá kórsins var að
nokkru leyti sú sama og Alþingishátíðarkórs-
ins sem fór á norrænt söngmót í Kaupmanna-
höfn 1929, bæði „Sangen i Norden“, sem var
kantata samin af fimm norrænum tónskáldum,
og Fjallkona Sigfúsar Einarssonar. Þó var
kórinn einnig með nýja tónlist á efnisskrá
sinni. Á tónleikum sínum 2. júní frumflutti
kórinn Requiem eftir Jón Leifs, sem tónskáld-
ið hafði samið árið áður til minningar um látna
dóttur sína. Vakti verkið strax svo mikla hrifn-
ingu að það þurfti að endurtaka sönginn eftir
langvinnt lófatak, og dönsk dagblöð nefndu
sérstaklega að verk Jóns hefði snert við til-
finningum áheyrenda.
Auk kórstjórnar- og kennslustarfa var Ur-
bancic, sakir menntunar sinnar og reynslu
sem óperustjóri á meginlandinu, svo að segja
sjálfkjörinn til að stjórna óperettuuppfærslum
sem Tónlistarfélagið stóð fyrir í Iðnó.
Árið eftir komuna til Íslands stjórnaði hann
Meyjarskemmuni við tónlist Schuberts, ári
síðar Brosandi landi eftir Lehár, og árið 1941
óperettunni Nitouche eftir Florimund Hervé.
Sú uppfærsla naut gífurlegra vinsælda og var
sýnd samtals 109 sinnum, þ.á m. í leikferð til
Norðurlands þá um sumarið. Hann hélt einnig
um tónsprotann á fjölmörgum leiksýningum
Leikfélags Reykjavíkur, m.a. við frumflutning
Gullna hliðsins 1941, Péturs Gauts 1944, sem
og við flutning á íslensku óperettunni „Í álög-
um“ við tónlist Sigurðar Þórðarssonar síðar
sama ár.
Stríð í Þjóðleikhúsinu
Á sumardaginn fyrsta 1950 var Þjóðleik-
húsið vígt með sýningu á Nýársnótt Indriða
Einarssonar. Victor Urbancic stjórnaði tón-
listinni, og hélt einnig um sprotann þegar
Rigoletto eftir Verdi var færð upp ári síðar.
Sú sýning markaði nokkur tímamót í
óperusögu Íslands, því hér var um að ræða
fyrstu stóru óperuna sem flutt var af íslensk-
um söngvurum, utan hlutverk Gildu, sem aust-
urríska sópransöngkonan Else Mühl var feng-
in til að syngja. Í febrúar 1953 var Urbancic
síðan ráðinn kór-og hljómsveitarstjóri Þjóð-
leikhússins til 5 mánaða. Guðlaugur Rósin-
kranz þjóðleikhússtjóri lýsti því síðar svo í
æviminningum sínum: „Eftir hina vel heppn-
uðu sýningu á óperunni Rigoletto eftir Verdi,
var ég ákveðinn í því að gera allt sem ég gæti
til þess að halda áfram söngleikjum [óperum] í
Þjóðleikhúsinu. Til þess að tryggja að slíkt
gæti orðið var mér ljóst að nauðsynlegt væri
að hafa hljómsveitarstjóra mér við hlið sem ég
gæti ráðfært mig við og stjórnaði óperusýn-
ingum. Sá maður hér á landi, sem ég vissi að
mesta reynslu hafði á þessu sviði, var dr. Vikt-
or Urbancic. Hann hafði stjórnað hljómsveit-
inni í Nýársnóttinni við vígslu Þjóðleikhússins,
og á Rigoletto. Auk þess hafði hann stjórnað
mörgum stórum hljómsveitarverkum og ora-
torium á undanförnum árum fyrir Tónlistar-
félagið, stofnað kór Tónlistarfélagsins, sem
haldið hafði marga tónleika, meðal annars tek-
ið þátt í norrænni tónlistarhátíð í Kaupmanna-
höfn, og hlotið fyrir ágæta dóma, og kór hans
jafnvel talinn besti kórinn á þeirri tónlistarhá-
tíð. Þar að auki þekkti ég hann af því samstarfi
sem ég hafði átt við hann, að því að vera ein-
staklega lipran, elskulegan og úrræðagóðan.“
Ráðning Urbancic við Þjóðleikhúsið mætti
harðri andstöðu Tónlistarfélagsmanna, þeirra
sömu og höfðu staðið að komu Urbancic til Ís-
lands fimmtán árum fyrr. Í blöðum mátti lesa
fyrirsagnir eins og „Styrjöld um hljómsveit-
arstjóra Þjóðleikhússins“ og „Tónlistarstríðið
í Þjóðleikhúsinu“. Hatrammastar urðu deil-
urnar milli þeirra Ragnars Jónssonar í Smára,
sem gekk svo langt að líkja ráðningunni við
árásir Japana á Pearl Harbor, og Guðlaugs
Rósinkranz, sem varði ráðningu Urbancic með
ráðum og dáð. Málið allt var nokkuð flókið og
því verða ekki gerð nein tæmandi skil hér. Við
stofnun Sinfóníuhljómsveitarinnar 1950 hafði
verið gert ráð fyrir að Þjóðleikhúsið tæki þátt
í kostnaði við rekstur hljómsveitarinnar, en
svo varð þó ekki. Tónlistarfélagsmönnum þótti
ráðningin vera skref í ranga átt, og óttuðust að
öflugur tónlistarflutningur á vegum Þjóðleik-
hússins yrði til að draga máttinn úr hinni ný-
stofnuðu Sinfóníuhljómsveit, jafnframt því
sem hann myndi gera að engu fyrirhugaðan
óperuflutning á vegum Sinfóníunnar.
Deilan í Þjóðleikhúsinu setti mark sitt á síð-
ustu ár Urbancic, þótt hér verði ekki dvalið
lengur við leiðindin sem spunnust af ráðningu
hans þar. Hins vegar verður ekki hjá því kom-
ist að vitna í bréf Urbancic til Ragnars í
Smára, dags. 9. maí 1952, þar sem hann lýsir
þeim vinnuskilyrðum sem hann mátti búa við á
Íslandi lengst framan af: „Ég hef ekki slegið í
borðið. Ég trúði því, sem mér var sagt: Að Ís-
land væri fátækt land, Tónlistarfélagið fátækt
félag, sem hefði ekki ráð á neinum þeim menn-
ingarmunaði, sem aðrar þjóðir geta veitt sér.
En ég var ákveðinn í að helga íslenzku tónlist-
arlífi alla krafta mína, ég mætti þreyttur og lú-
inn eftir margar kennslustundir um kvöldið á
hljómsveitaræfingar, sætti mig við það að hafa
mun færri æfingar en þær, sem mér þóttu
óumflýjanlegar, gerði allar raddæfingar að-
stoðarlaus, til að spara, ég eyddi mánuðum
saman hverju einasta fríkvöldi til þess, að
mála og líma íslenzka textann í kórraddir af
Jóhannesarpassíunni, skrifaði allar hljóm-
sveitarraddir af tveimur Chopin-konsertum,
allar raddir af tveimur óperettum sjálfur – og
eftir 75. sýningu á „Nitouche“ þurfti ég lög-
fræðilega aðstoð vinar okkar Ólafs Þorgríms-
sonar, til að knýja fram það ákvæði, að mér
skuli borgað a.m.k. sama kaup, sem hver
hljómsveitarspilari fékk á kvöldin, en þá var
ég búinn að æfa mánuðum saman áður en
hljómsveitin tók til starfa.“ Victor Urbancic
lést langt fyrir aldur fram á föstudaginn langa
1958, aðeins 54 ára að aldri. Álagið sem fylgt
hafði tónlistarstríðinu í Þjóðleikhúsinu hafði
vafalaust tekið sinn toll. Á minningartónleik-
um um Urbancic í Þjóðleikhúsinu hélt Jón
Leifs ræðu fyrir hönd Tónskáldafélags Ís-
lands, þar sem hann sagði m.a.: „Segja má, að
orsök dauða hans hafi verið ofreynsla vegna
örðugleikanna í voru enn lítt þroskaða tón-
menntalífi. Góðvild hans og samvizkusemi er
kunn. Hann var fús á að hjálpa öllum og takast
á hendur svo að segja hvert það hlutverk, sem
honum var falið, jafnvel þótt naumast væru
tök á að leysa það, og hann reyndi ætíð sitt
bezta. Hann var ekki sá eini, sem varð hér á
landi að láta sér nægja að skila stundum hlut-
verki sínu óloknu við ófullnægjandi aðstæður
og undirbúning. Þegar umhverfið gerir of
miklar kröfur og maður treður leirinn og leðj-
una, án þess að sjá fram á að ná markinu, – þá
bilar maðurinn.“
Tónskáldið gleymda
Tónsmíðum sínum hélt Urbancic ekki mjög
á lofti í lifanda lífi, og ekki hafa þær heldur
eignast öfluga málsvara að honum látnum. Það
kann því að koma ýmsum á óvart að verkaskrá
hans telur vel yfir 40 verk. Flest voru þau
samin á árunum 1919–1938, þ.e.a.s. á náms-
árum hans og fyrstu starfsárum í Þýskalandi
og Austurríki. Helstu verk hans frá námsár-
unum eru fjölmargir sönglagaflokkar í síðróm-
antískum anda, þar sem víða gætir áhrifa frá
Hugo Wolf, helsta sönglagatónskáldi Þjóð-
verja á síðustu áratugum 19. aldarinnar.
Áhrifa Mahlers gætir einnig víða, m.a. í vali á
textum, sem margir eru teknir úr þjóðkvæða-
safninu „Des Knaben Wunderhorn“ og þýð-
ingum Bethges, „Kínversku flautunni“, þaðan
sem Mahler valdi texta sína í Das Lied von der
Erde. Þá má einnig nefna sónötur fyrir selló,
fiðlu, og píanó, fantasíu fyrir lágfiðlu og píanó,
og konsert fyrir hljómsveit.
Eftir komuna til Íslands varð tónsmíða-
starfið stopulla, enda gáfu tónsmíðar lítið í
aðra hönd auk þess sem hér var í mörgu að
snúast og lausar stundir til tónsmíða af skorn-
um skammti. Helst ber að nefna snjallar út-
setningar hans á íslenskum þjóðlögum, útsetn-
ingar á lögum úr íslenska handritinu
„Melódíu“ fyrir karlakór, Concertino fyrir 3
saxófóna og hljómsveit og Gamanforleik í C-
dúr, saminn 1952 og tileinkaður Sinfóníu-
hljómsveit Íslands. Íslensku verkin hafa ekki
yfir sér sama heildarsvip og þau sem samin
voru fyrir komuna hingað, og er slíkt raunar
ekki skrýtið því oft liðu mörg ár milli verka. Þó
hafa þau mörg yfir sér einhvern léttleika sem
ekki var til staðar í eldri verkunum, og má
nefna sem dæmi saxófónakonsertinn, þar sem
djassáhrif heyrast í bland við gegnsæja ný-
klassíska strauma. Þó er verkið ekki allt eins
léttúðugt og ætla mætti, því að þriðji kaflinn
er fúga af strangara taginu.
Af mörgum frambærilegum sönglögum
hans þekkjast hér engin. Reyndar söng Sig-
ríður Ella Magnúsdóttir eitt laga hans, Ist das
bald? (í íslenskri þýðingu Björns Franzsonar)
inn á vinsæla einsöngslagaplötu árið 1972, og
Rannveig Fríða Bragadóttir og Jónas Ingi-
mundarson fluttu sönglagaflokinn Elizabeth
op. 8 (við ljóð eftir Hermann Hesse) á Kamm-
ertónleikum á Kirkjubæjarklaustri 1997.
Hljóðfæratónlistin heyrist enn sjaldnar, og að
undanskilinni Fantasíusónötunni í h-moll op.
5, sem Kjartan Ólafsson og Hrefna Eggerts-
dóttir léku inn á geisladisk fyrir nokkrum ár-
um, má segja að þau séu algjörlega óþekkt.
Árið 1996 var þó frumflutt, eftir 40 ára bið,
verkið Óður Skálholts fyrir kór, þul og blás-
arasveit. Verkið hafði höfundurinn samið fyrir
keppni um kantötu til flutnings á Skálholtshá-
tíðinni 1956, og hlotið fyrir önnur verðlaun, en
verk Páls Ísólfssonar bar sigur úr býtum. Góð-
ur rómur var gerður bæði að verkinu sjálfu og
flutningi þess, og sagði tónlistargagnrýnandi
Morgunblaðsins meðal annars, að Óður Skál-
holts hefði fengið „mjög góða fæðingu eftir all-
an Þyrnirósar-svefninn“.
Helsta ástæðan fyrir því að verk Urbancic
heyrast svo sjaldan er vafalaust sú, að líkt og
aðrir útlendingar af hans kynslóð sem settust
hér að hefur hann aldrei fyllilega verið tekinn í
hóp „íslenskra“ tónskálda.
Þannig hefur tónlist hans legið óbætt hjá
garði meðan önnur verk íslenskra tónskálda
frá fyrri hluta 20. aldarinnar eru dregin fram á
hátíðarstundum, sum af gæðum, en önnur að
öllum líkindum meira af skyldurækni. Vissu-
lega voru flest tónverk Urbancic samin á meg-
inlandi Evrópu, en það væri engu að síður
verðugt viðfangsefni fyrir íslenska tónlistar-
menn, og ekki síst fyrir íslenska söngvara, að
kynna sér betur tónsmíðar Victors Urbancic.
Auk þeirrar ánægju sem hin kunnáttusamlega
gerðu verk hans myndu vafalaust færa þeim
sem á hlýddu, yrði þannig færður eins konar
þakklætisvottur þeim tónlistarmanni sem
helgaði Íslandi krafta sína óskipta í tvo ára-
tugi, og átti ómældan þátt í að gróðursetja þá
sprota íslenskrar tónmenningar sem nú
blómstra fagurlegar en nokkru sinni fyrr.
Heimildir:
Aðalheiður Þorsteinsdóttir: Dr. Victor Urbancic
(lokaverkefni frá tónfræðadeild Tónlistarskólans í
Reykjavík, 1997).
Baldur Pálmason: Lítil ábending (Morgunblaðið, 29.
janúar 1997).
Bjarki Sveinbjörnsson: Örlítið um Skálholtshátíðina
1956 og dr. Victor Urbancic (Morgunblaðið, 22. nóv-
ember 1996).
Jón Leifs: Dr. Urbancic minnzt (Morgunblaðið, 27.
nóvember 1958).
Jón Þórarinsson: Listir – merkur tónlistarviðburður
(Helgafell, 4.–6.
hefti, 1943) Guðlaugur Rósinkranz: Allt var þetta in-
dælt stríð (Reykjavík, 1977) Ragnar Björnsson: Góð
fæðing eftir Þyrnirósar-svefn (Morgunblaðið, 26. nóv-
ember 1996) Bréf Victors Urbancic til Ragnars Jóns-
sonar, dags. 9. maí 1952 (í einkasafni)
Victor Urbancic Ljósmynd/Gunnar V. Andrésson
Melitta Urbancic
Höfundur stundar doktorsnám í tónvísindum við
Harvard-háskóla.