Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.2001, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. JÚLÍ 2001 11
skáldsögur. Ein þeirra var Stúlkan í skóginum
eftir Vigdísi Grímsdóttur. Mikið fjári var það
góð bók, tuldra ég við viðmælanda minn á Me-
dusu. Hún fjallaði um tvær ólíkar konur, aðra
undarlega og úr ræsinu, konu sem stöðugt finn-
ur bókmenntagersemar í ruslatunnum, hina
sem fæst við brúðugerð og njósnar um þá fyrri
vegna þess að hana vantar sál í brúðurnar sín-
ar. Bókin er uppfull af skitsófreníu og heldur
áfram að ásækja mann eftir að maður hefur
lagt hana frá sér. Hún nær að skapa einhverja
undarlega og klaustrófóbíska stemmningu sem
lætur mann ekki í friði. Önnur bók sem þetta
gerði var Zombie eftir Sigfús Bjartmarsson,
ljóðabálkur sem allur er í ávarpsformi. Hinn
ávarpaði er uppvakningur sem þegir og vill
ekki láta drepa sig úr dróma. Öll hugmynda-
sagan liggur undir í viðleitninni til að vekja
hann. Þótt mikill galdur búi í orðaskipan og
framsetningu er verkið alls ófeimið við að vera
intellektúelt. Hver kom eiginlega þeirri sögu á
kreik, tauta ég á barnum, að Íslendingar væru
ekki intellektúel þjóð?
Ýmislegt nýtt gerðist á áratugnum. Hall-
grímur Helgason gaf út aðra skáldsögu sína,
Þetta er allt að koma, árið 1994 og þá þriðju,
101 Reykjavík, 1996. Árið 1997 kemur út Falsk-
ur fugl, 1998 Saga af stúlku, 2000 Heimsins
heimskasti pabbi, allar eftir Mikael Torfason.
Báðir þessir höfundar láta vaða á súðum og
gera usla. Báðir eru virkir pistlahöfundar og
flinkir að notfæra sér fjölmiðla til að ögra, þeir
rífa kjaft og reyta af sér brandara, láta allt
flakka og taka áhættu. Án þess að ég vilji
spyrða þá um of saman boða Hallgrímur og
Mikael hvor um sig nýja tíma í íslenskum bók-
menntum. Hallgrímur er höfundur orðaleikja
og skopstælinga, stórra örlaga farsakenndra
persóna í orðmörgum skáldsögum. Mikael er
kraftmikill og gróteskur höfundur sem tekur
viðfangsefni sín beint úr samtímanum. Viðtök-
ur bóka þessara höfunda hafa verið nokkuð
misjafnar, þeir eru til sem finna þeim allt til for-
áttu, aðrir hefja þær upp til skýjanna; spurning
er hvort þeir hafi náð til nýs lesendahóps. Hall-
grímur og Mikael eru dæmigerðir að því leyti
að báðir þreifa eftir mörkum þess sem má og
má ekki, athuga hversu langt sé hægt að fara.
Það lá í loftinu að nú væri hætt að vera hægt að
ganga fram af nokkrum manni, hvort sem er
með klámi, guðlasti eða lágkúru; mestu smá-
borgarar eru öllu vanir úr sjónvarpi og kippa
sér ekki upp við neitt, bregðast ekki við með
hneykslan heldur þaulreyndu fálæti. Fyrirbær-
ið hneyksli hefur breyst og þöggun ef til vill
tekið við fyrra hlutverki þess
Á sama tíma fer vaxandi áhugi á annarskon-
ar reynslu. Tabúum fer semsé fækkandi um
leið og áhugi á minnihlutahópum, vex. Líklega
er óáhugaverðasta persóna sem finnst á tíunda
áratugnum hvítur, karlkyns, gagnkynhneigður
Evrópumaður af millistétt, sá hinn sami og ver-
ið hafði í aðalhlutverki bókmenntanna lungann
úr öldinni og raunar öldunum. Á tíunda ára-
tugnum var leitast við að draga fram í dags-
ljósið það sem hafði verið hulið. Kvenleg
reynsla er áhugaverð, undirmálsfólk, sturlun,
aðrir kynþættir, hommar og lesbíur.
Kristján Kristjánsson heimspekingur gagn-
rýndi þetta hér í Lesbók í frægum greinum á
sínum tíma, allan áhugann á minnihlutahópum
sem væri á kostnað klassískra bókmennta.
Bókmenntafræðingurinn Geir Svansson hefur
skrifað merka grein í Skírni um það sem hann
kallar „hinsegin fræði“ en þar eru til umfjöll-
unar nokkur skáldverk sem fjalla um samkyn-
hneigðar ástir. Það má láta sér detta í hug að sú
hætta sé fyrir hendi að allar bókmenntir verði
lesnar sem dæmisögur um fórnarlömb þjóð-
félagsins; hægt er að þvinga uppá fíngerðustu
listaverk kenningu um að þau séu „beinskeytt
og markviss gagnrýni á fordóma“ einhverra, en
ekki kvikur og lifandi texti sem er á sífelldu iði
og neitar að láta njörva niður merkingu sína í
eitt skipti fyrir öll. Bókmenntir verða þá ekkert
einstakt fyrirbæri heldur einsog einhver skoð-
anaskipti, umræðuþáttur í sjónvarpi. Fordóm-
ar eru vandmeðfarið hugtak. Hinsvegar liggur
fyrir að ef eitthvað er hægt að segja með sæmi-
legri rænu um bókmenntir á tíunda áratugnum
er það að þær leituðust við að birta og kanna
annars konar reynslu en þá venjulegustu. Þær
tóku til rannsóknar bælda reynslu, líf í felum í
þjóðfélaginu. Þetta gera bæði Z eftir Vigdísi
Grímsdóttur, Sú kvalda ást sem hugarfylgsnin
geyma eftir Guðberg Bergsson, Englar al-
heimsins eftir Einar Má Guðmundsson, Lasta-
fans og lausar skrúfur eftir Diddu, Saga af
stúlku eftir Mikael Torfason… Hvort þessi
verk hafi minnkað fordóma er örðugt að segja
til um.
5
Það er inni að sitja einsog fínn maður á bar á
meginlandinu og hugsa allt í einu um hrun,
horfa á fornfáleg húsin í kring og verða hugsað
til sveitaborgarinnar Reykjavíkur, þangað sem
förinni er senn heitið, og sjá það skyndilega og
skýrt sér fyrir hugskotsjónum að íslensk menn-
ing sé merkt hruninu og að fall hennar verði
mikið. Þetta orð, hrun, bergmálar í huganum af
ægilegum þunga og fylgir því djöfullegur
dómsdagsniður í höfðinu. Maður heldur ró
sinni og lætur þetta ekki koma sér hið minnsta
á óvart, svo margar eru brellurnar sem hug-
urinn leikur til að stytta sér stundir, og raunar
er hið besta veður, ekki óþægilega heitt, nota-
legt að sitja á bar og dveljast um stundarsakir
einhversstaðar annarsstaðar einsog lífið sjálft.
Er hún ekki líkt og innbyggð í sögu menning-
arinnar, hugmyndin um endalok hennar?
Tungumál deyja, þjóðmenningar líða undir lok,
tjáningarform hrökkva upp af. Vinur minn á
barnum Medusu er löngu hættur að hlusta á
mig og sjálfsagt farinn að velta því fyrir sér
hvernig honum gat dottið í hug að spyrja mig
slíkra spurninga sem hann gerði. Það er rætt –
fama est – að nú séu efstu dagar; efstu dagar
hvers? Ýmislegs – íslenskrar þjóðmenningar
og bókarinnar, svo eitthvað sé nefnt. Dagný
Kristjánsdóttir tók í grein dæmi af dönskum
krítiker sem lýsti því yfir að sér væri alveg
sama þótt dönsk menning og tunga liði undir
lok. Þetta myndi enginn Íslendingur láta útúr
sér um íslenska menningu og tungu, sagði
Dagný. Tja… nei fjárinn, ég fer ekki að gera
það, hugsa ég. En ég gæti hinsvegar hugsað
mér að láta spyrjast til mín segja að mér væri
nokk sama um afdrif bókarinnar. Afhverju ætti
maður að hafa áhyggjur af henni? Og mig rám-
ar í einn af þessum glannalegu fræðimönnum
sem ég man ekki hvað heitir en sem hélt því
fram að dagar bókarinnar væru senn á enda og
að farið hefði fé betra. Við upphaf vega, sagði
hann, þegar hið ritaða orð hafði enn ekki farið
með sigur af hólmi gátu önnur tjáningarform
fullt eins náð þeirri stöðu sem það síðar náði.
Myndletur gat orðið ríkjandi tjáningarform.
Hljóðið hefði getað öðlast þann sess sem því
ber. Galdurinn átti lengi möguleika. Söngurinn,
snertingin, lyktin, táknmál handahreyfinga...
Það sem kom orðinu til áhrifa var ekki nátt-
úruleg hæfni þess til tjáskipta heldur valda-
stéttir sem sáu í hendi sé að með rituðu orði
væri hægastur vandi að drottna og kúga. Orðið
var notað markvisst til að útiloka alla aðra tján-
ingarhætti, láta þá virðast ómerkilega, tak-
markaða. Prenttæknin styrkti valdhafa svo enn
í sessi. Auðvitað færði fræðimaðurinn fyrir
þessu menningarsöguleg rök en mér fyrirgefst
sú vanræksla því ég sit á bar á meginlandinu.
En síðan sneri hann sér (vitaskuld) að netinu
sem mun, sagði hann, leysa bókina af hólmi og
jafnvel hið ritaða orð að miklu leyti. Þessa eru
þegar farin að sjást merki. Það er haldin „vika
bókarinnar“, sem segir sína sögu. Það heldur
enginn fjársöfnun fyrir þá ríku, viku tölvunnar,
dag heilbrigðra. Vika bókarinnar bendir til
þess að hún sé á hallanda fæti. Og þetta er ekki
áhyggju- heldur fagnaðarefni, segir fræðimað-
urinn – mig minnir að nafnið hans byrji á T og
að hann sé frá Suður-Ameríku. Annars má
heyra víða söng um dásemdir netsins og því er
ekki að neita að Íslendingar eru framarlega í
tölvutækni og tölvur mjög útbreiddar hér. Þeg-
ar í lok tíunda áratugarins sést fjöldi vefstaða,
veftímarita og jafnvel vefskáldverk. Skáldsög-
ur eru farnar að birtast á netinu, þótt þær nýti
sér oftast ekki miðilinn nema sem eftirlíkingu
af prentuðum texta. Hvernig endar þetta eig-
inlega? Ég veit það ekki.
6
Það er verið að loka barnum og ég er ekki frá
því að viðmælandi minn sé farinn. Ég hef rétt
lýst því yfir að ekkert sé til sem heiti heims-
bókmenntir og til einskis að rembast við að
skrifa þannig bækur. Fólk er að hverfa hvert til
síns heima en Sigurður Nordal er þarna á
sveimi einhversstaðar. „Saga Íslendinga,“
sagði Sigurður Nordal, „getur orðið lítilfjörleg
og brosleg, ef hún er skráð með einfeldnislegu
grobbi án þess hlutfalla sé gætt,“ sagði Nordal.
En er þetta ekki bara ansi hreint blómlegt
nýjabrum í bókmenntum á einum áratug, Sig-
urður? Ég held það. Ha? Sigurður?
Tíundi áratugurinn er liðinn. Ég las fáeinar
bækur. Ágætt skáld sagði að lífið væri ann-
arsstaðar. Lífið er nánar tiltekið niðurkomið á
bar á meginlandinu, bar sem heitir Medusa og
þar sit ég í hrókasamræðum við Sigurð Nordal,
að ég held, eða einhvern annan, kannski sjálfan
mig, líklegast er enginn að hlusta. Hvernig út-
skýrir maður tíunda áratuginn í íslenskum bók-
menntum og menningu fyrir útlendingi á bar
sem heitir Medusa? Spurningin er útí hött en
engin leið að koma sér undan henni. Maður
gæti sagt: Ísland er lygasaga sem einhver sagði
og er of seint að leiðrétta nú eftir að hún er
komin á kreik. En nú er búið að loka barnum og
öll ljósin eru slökkt.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
MENNTUM OG MENNINGU – 3. HLUTI
Hvers vegna og hversu mikið er
hægt að létta átak með blökkum?
Er til dæmis hægt að lyfta 100
tonnum með annarri hendi?
SVAR: Áhaldið sem við köllum blökk, trissu
eða skoruhjól er gamalt. Líta má á það sem
eins konar vogarstöng. Við notum trissur eink-
um á tvo vegu, annaðhvort þannig að ás hennar
er fastur eða að hún leikur laus í ramma á
bandinu og færist þegar togað er í það.
Í fyrra tilvikinu verkar trissan eins og vog-
arstöng sem er hengd upp í miðpunkti, við tog-
um í hægri endann niður á við og vinstri endinn
færist upp. Báðir endarnir færast jafnlangt og
kraftarnir eru jafnstórir en stefna þeirra er
gagnstæð.
Þegar ásinn í trissu er hengdur eða festur
upp (mynd 1, vinstri hluti) hegðar trissan sér
nákvæmlega eins: Lyftikrafturinn hægra meg-
in er jafnstór og togkrafturinn vinstra megin.
Við lyftum hlutnum jafnlangt og við togum
bandið. Það eina sem breytist í báðum þessum
dæmum er stefna kraftsins og það getur vissu-
lega skipt máli í ýmsum dæmum.
En við getum líka notað vogarstengur eins
og járnkarla, hrífusköft eða sköft á mat-
skeiðum til að breyta krafti og færslu. Ef hægri
endinn á vogarstönginni er fastur, við hengjum
hlut í miðpunkt hennar og lyftum vinstri end-
anum þurfum við aðeins að beita krafti sem
nemur helmingi af þyngd hlutarins en við þurf-
um að færa vinstri endann tvöfalt lengri leið en
hluturinn fer.
Ef við festum nú upp endann á bandi og
leggjum bandið um trissu með lóði í gerist ná-
kvæmlega það sama þegar við togum í bandið:
Við þurfum aðeins að beita hálfum krafti til að
lyfta lóðinu en þurfum hins vegar að draga
bandið tvöfalt lengri vegalengd en lóðið fer. Ef
okkur finnst óþægilegt að toga upp á við getum
við til dæmis lagt bandið yfir trissu sem er föst
við loftið og togað síðan niður á við (mynd 1,
hægri hluti). Við getum tekið eftir því að triss-
an og hluturinn hanga í rauninni í tveimur
böndum og því er eðlilegt að þyngdin skiptist í
tvennt.
Ef við ráðum ekki við að lyfta lóðinu með
þessu getum við tekið enn eina trissu og fest við
þá fyrstu þannig að þær hreyfist saman. Jafn-
framt leggjum við bandið yfir aðra trissu sem
er föst í loftinu. Með þessu helmingum við
kraftinn aftur enda hangir hluturinn nú í fjór-
um böndum. Til að lyfta lóði sem er 200 kg
þyrftum við þannig aðeins kraft sem svarar 50
kg en myndum toga bandið fjórum sinnum
lengra en lóðið færist. Og svona getum við
haldið áfram. Þetta er þó varla hagkvæmt ef
trissurnar verða mjög margar. Eigin þyngd
þeirra og bandsins fer þá að segja til sín og
sömuleiðis núningur, meðal annars vegna stífni
í bandinu.
Ef maður vill „lyfta“ 100 tonnum með ann-
arri hendi er líklega best að nota vökvalyftu eða
„-tjakk“. Í slíku tæki hreyfum við dælu eða
bullu með litlu þverskurðarflatarmáli og þrýst-
um þannig vökva undir stóra bullu eða flöt sem
færist þá upp á við (mynd 2). Kraftahlutfallið er
þá jafnt hlutfallinu milli flatarmálanna. Við get-
um til dæmis hugsað okkur að minni bullan sé 5
fersentímetrar í þverskurð en sú stærri 5 fer-
metrar. Flatarmálshlutfallið er þá 10.000 og
kraftur sem samsvarar 10 kg mundi duga til að
lyfta 100 tonnum.
Vogarstengur eru skemmtileg einföld tæki
sem blasa við allt í kringum okkur. Með þeim er
ekki bara hægt að margfalda kraftinn heldur
líka margfalda færsluna í staðinn og minnka þá
kraftinn, samanber áhald eins og hrífu. Mann-
kynið hefur í árþúsundir notað vogarstengur,
trissur og hjól á öxli til að létta sér lífið. Hjól á
öxli er í rauninni náskylt vogarstönginni og er
til dæmis notað í gírum á reiðhjólum og bílum. Í
þessum mikilvægu hlutum í tækni nútímans
eru menn því enn að nota svipaða tækni og
beitt var þegar pýramídarnir í Egyptalandi
voru byggðir fyrir næstum fimm þúsund árum.
Þorsteinn Vilhjálmsson, prófessor í eðlisfræði og rit-
stjóri Vísindavefjarins.
Hvðan kemur nafnið „Innrétting-
arnar“ á fyrirtækinu sem starfaði
hér á 18. öld?
SVAR: Átjándu aldar fyrirtækið sem kallað
hefur verið „Innréttingarnar“ rekur upphaf sitt
til ársins 1751. Starfsemi þess gekk undir ýms-
um nöfnum þegar í upphafi. Það var stofnað af
íslensku hlutafélagi sem á íslensku hét „Hið ís-
lenska hlutafélag“ og var hið fyrsta sinnar teg-
undar sem stofnað var á landinu. Félagið var
stofnað af íslenskum embættismönnum á Þing-
völlum 17. júlí 1751 til að vinna að viðreisn ís-
lenskra landshaga.
Hálfu ári eftir að félagið var stofnað, í janúar
1752, fékk það stórfelldan fjárstuðning og sér-
leyfi konungs til framkvæmda. Þá var heiti
þess snarað yfir á dönsku líka, „Det Privileg-
erte Islandske Interessentskab. Skammstöf-
unin var PII og átti að geta staðið fyrir nafni
félagsins bæði á dönsku og latínu. Við þessi
þáttaskil efldist félagið mjög að fjármunum og
verkefnum. Starfsemin varð fjölþætt, tók til
jarðræktartilrauna, brennisteinsvinnslu, ull-
arvefsmiðja, litunar, kaðlagerðar, skinnaverk-
unar, skipasmíða og útgerðar svo það helsta sé
nefnt. Starfsemin fór fram víða um land en mið-
stöð framkvæmdanna var í Reykjavík og ná-
grenni.
Þessar framkvæmdir voru á danskri tungu
kallaðar „De Nye Indretninger“, eða „hinar
nýju framkvæmdir“. Þaðan kom því heitið
„Innréttingarnar“ sem fór að festast við at-
hafnir og verkstæði Hins íslenska hlutafélags.
Fyrsta áratuginn var flest það sem að ofan er
nefnt í fullri starfsemi en eftir 1760 tengdist
Innréttingaheitið fyrst og fremst ullarvef-
smiðjunum í Aðalstræti en þær störfuðu til árs-
ins 1803. Brennisteinsvinnslan hélt einnig velli
fram yfir aldamótin 1800, fyrst í Krýsuvík en
síðan á Húsavík.
Á Íslandi hefur oft verið talað um starfsemi
Hins íslenska hlutafélags sem „Innréttingar“
Skúla Magnússonar landfógeta en í dönskum
skjölum eru þær fremur nefndar „Hans Maj-
estæt Høystsalig Kong Friderich den 5. stif-
tede Indretninger.
Hrefna Róbertsdóttir sagnfræðingur.
100 TONN MEÐ
ANNARRI HENDI?
Efni frá Vísindavefnum birtist nú í fyrsta skipti í
Lesbók og mun framvegis eiga þar fast sæti.
Heimasíða Vefjarins er www.visindavefur.hi.is